tÜRKÇe sÖZLÜKteKİ AKRABALiK ADLARiNiN tAsNİFİ
Onur ÖZDemİR
Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi
Çağdaş Türk Lehçeleri Ve Edebiyatları bölümü
Danışmanı: Prof. Dr. Abdirasilova.Gulmira Kalıbaikyzy
Kazak Ulusal Kızlar Pedagoji Üniversitesi
Түйіндеме:
Түрік тіліндегі сөздіктер бойынша туыстық атаулар жүйесінің лексика-семантикалық құрамы
мен құрылымы туралы зерттемелер барысында елтанымдық, мәдениеттанымдық құндылық тұрғысынан
қарастырып, және түрік тілдеріндегі туыстық атаулардың өз ішіндегі жас ерекшелігі, жыныс ерекшелігі, жолы
бойынша бөлінген жеке атаулар, аталас туыстық (өз жұрты) және шеше туысқандары (нағашы жұрты) бойынша
туыстық атаулар бойынша жіктеу жасалынды.
Giriş
Söz varlığı üzerine yapılan çalışmalar söz konusu dilin
olduğu kadar o dili konuşan insanların özellikleri hakkında
da önemli ipuçları ortaya koyar. Bir dilin yalnızca söz
varlığının incelenmesiyle, o dili konuşan ulusun yaşadığı,
o toplumdaki kültür hareketleri ve başka uluslarla ilişkileri
hakkında büyük ölçüde bilgi edinilebileceği (Aksan,
1998: 139) dilbilimcilerin ortak görüşüdür. Söz varlığı
çalışmaları içerisinde akrabalık adlarının özel bir yeri
vardır çünkü akrabalık adları bir anlamda dilin mirası olup
yaşamasını ve geleceğe uzanmasını sağlar. Soydan bunu
şöyle belirtir:
Temel sözvarlığı içinde önemli bir grup da insanın en
yakın çevresi olan aile topluluğunu oluşturan bireyler
arasındaki akrabalık bağlarını tanımlayan terimlerdir.
Bu terimler, bireyin aile içindeki konumunu ve mensubu
olduğu topluluktaki statüsünü belirtirler. Bu tür terimleri
incelemekle bir ölçüde o dilin kalıt ya da temel sözcüklerinin
hangi dillerden oluştuğunu, hangi kültürlerin bu oluĢuma
etki ettiğini görme olanağı sağlanmış olur, (Soydan, 2003:
43-56)
Türkçe Sözlük’te akraba; 1. huk. Kan bağıyla birbirine
bağlı olan kimseler. 2. Oluşma yönünden aynı kaynağa
dayanan şeyler. 3. mec. Biri, diğerinin doğurduğu sonuç
veya olgular olarak belirtilir. Akraba sözü Arapçadan
ödünçleme olup “yakınlar” anlamındadır. Aslında bu
sözcük karib (yakın) sözcüğünün çoğulu olup aslı
akriba’dır. Ancak Türkçede tekil bir anlamda kullanılmış
ve akraba olarak yaygınlaşmıştır.
1.Eş Anlamlılık Bakımından Akrabalık Adları
Tespit edilen akrabalık adları eş anlamlılık bakımından
aşağıda sıralanmıştır: En çok bilinen ve kullanılan
akrabalık adına, eş anlamlılarını temsilen başta yer
verilmiştir. Parantez içindeyse ilgili akrabalık adının
sözlükteki eş anlamlıları belirtilmiştir.
Abla Abi (Ağa, Ağabey, Ede, Efe) Baba (Peder) Amca
Kızı (Böle, Emmi Kızı, Kuzin, Yeğen) Amca Oğlu
(Amcazade, Böle, Emmi Oğlu, Kuzen, Yeğen) Amca
(Emmi) Analık (Üvey Anne) Anne (Valide) Anneanne
(Ebe) Babaanne Bacanak Baldız Besleme (Besleme Kız,
Beslemelik, Beslek) Büyükanne (Kadınnine, Nine) Çocuk
(Bala, Çağa, Etfal, Evlat, Kerime, Kız, Kızan, Mahdum,
Oğul, Oğlan, Sabi, Sübyan, Tıfıl, UĢak, Velet) Damat
(Güveyi, Ġç Güveyisi) Dayı Dayı Kızı (Böle, Kuzin,
Yeğen) Dayı Oğlu (Dayı Zade, Böle, Kuzen, Yeğen) Dede
(Büyükbaba, Büyükpeder) Dünür Ebeveyn Elti EniĢte
Evlatlık (Oğulluk) Görümce Hala Kızı (Böle, Kuzin,
Yeğen) Hala Oğlu (Böle, Halazade, Kuzen, Yeğen) Hala
(Bibi) Haminne Türkçe Sözlükteki Akrabalık Adlarının
Tasnifi 1697 Turkish Studies International Periodical For
the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 7/4, Fall, 2012 Hemşirezade (Yeğen) Kardeş (Ahi,
Birader, Dadaş) Karı (Avrat, Ayal, Eş, Ehil, Gelin, Refika,
Hanım, Harem, Hatun, Zevce) Kayın (Ġni, Kayınbirader)
Kayınbaba (Babalık, Kayınpeder, Kaynata) Kayınvalide
(Hanımanne, Kaynana) Kız Kardeş (Bacı, Hemşire) Kirve
Koca (Ağa, Ehil, Eş, Refik, Zevç) Kuma (Ortak) Sağdıç
20
Süt Baba Süt Kardeşi Süt Kız Süt Oğul Sütanne, Sütnine
Teyze Teyzezade (Böle, Kuzen, Yeğen) Torun (Ahfat,
Döl Döş, Oğul Uşak) Üvey Baba (Babalık) Üvey Kardeş
(Taygeldi) Yenge (Bula, Gelin Abla) Türkçe, akrabalık
adlarının sadece sayıca fazlalığı olarak değil, eş anlamlıları
bakımından da zengin bir dildir. Türkçe kökenli veya
yabancı dillerden dilimize geçmiş akrabalık durumunu
karşılayan birçok eş anlamlı sözcük bulunur
2.Yaşa Bağlı Büyüklük-Küçüklük Bakımından
Akrabalık Adları
Bazı akrabalık adları yaş olarak büyüklük-küçüklük
anlamı verir. Bu sözcükler şunlardır:
Büyüklük: Abi (Ağa, Ede, Efe, Ağabey), Abla, Anneanne
(Ebe), Babaanne, Büyükanne (Nine, Kadınnine), Dede
(Büyükbaba, Büyükpeder), Haminne (anneannenin
annesi), Kayınbaba (Kayınpeder, Kaynata), Kayınvalide
(Kaynana, Hanımanne).
Küçüklük: Çocuk (Kız, Kızan, Bala, Çağa, Mahdum,
Oğlan, Etfal, Sabi, Sübyan, Tıfıl, Uşak, Velet) ve Torun
(Oğul Uşak, Ahfat, Döl Döş) ile Kız Kardeş (Bacı,
Hemşire, Şvester).
Sözlükte madde başı olarak erkek kardeşin olmayıp
kız kardeşin bulunduğu görülür. Bu durum, halk arasında
kardeş denilince önce erkeğin anlaşılmasından kaynaklanır.
Kardeş kelimesi tek başına kullanıldığında ise yaş olarak
büyüklük-küçüklük ya da cinsiyet durumu 1698 Selim
EMİROĞLU Turkish Studies International Periodical
For the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic Volume 7/4, Fall, 2012 belirtmemektedir. Kişi,
kendisinden büyük veya küçük (abla, abi) kardeşlerini yeri
geldiğinde sadece kardeş olarak belirtebilir.
Diğer akrabalık adlarında yaşa bağlı bir anlam
çıkarmak mümkün olmamaktadır. Örneğin dayı sözcüğü
ele alındığında, dayı olacak bireyin yaşını belirlemek
mümkün değildir. Bir kimsenin birden fazla dayısı varsa
bunları küçük dayı, ortanca dayı, büyük dayı biçiminde ya
da isimleriyle birlikte kullanarak (Ahmet Dayı, Oğuz Dayı
vs.) ifade etmesi gerekir.
3.Cinsiyet Bakımından Akrabalık Adları
Cinsiyet bakımından akrabalık adlarını kadın, erkek ve
nötr (yansız) biçiminde ayırmak gerekir. Sözlükte geçen ve
cinsiyet olarak kadını belirten akrabalık adları şunlardır:
Kadın: Abla, Amca Kızı (Emmi Kızı, Kuzin) Analık
(Üvey Anne), Anne (Valide), Anneanne (Ebe), Babaanne,
Baldız, Besleme (Besleme Kız, Beslemelik, Beslek),
Büyükanne (Nine, Kadınnine), Dayı Kızı (Kuzin), Elti,
Görümce, Hala (Bibi), Hala Kızı (Kuzin), Haminne, Karı
(Avrat, Gelin, Refika, Hanım, Harem, Hatun, Zevce, Ayal),
Kayınvalide (Kaynana, Hanımanne), Kerime (Kız), Kız
Kardeş (Bacı, Hemşire, Şvester), Kuma (Ortak), Süt Kız,
Sütanne (Sütnine), Teyze, Yenge (Bula, Gelin Abla).
Sözlükte geçen ve cinsiyet olarak erkeği belirten
akrabalık adları şunlardır:
Erkek: Abi (Ağa, Ede, Efe, Ağabey, Birader, Dadaş),
Ahfat, Amca (Emmi), Amca Oğlu (Amcazade, Emmi Oğlu,
Kuzen), Baba (Peder), Babalık (Üvey Baba), Bacanak,
Dayı Oğlu (Dayı Zade, Kuzen), Dede (Büyükbaba,
Büyükpeder), Enişte, Hala Oğlu (Halazade, Kuzen),
Kayın (Kayınbirader, İni), Kayınbaba (Kayınpeder,
Kaynata), Koca (Ağa, Refik, Zevç, Damat, Güveyi, İç
Güveyisi), Kızan, Mahdum, Oğlan, Oğul, Süt Baba, Süt
Oğul, Teyzezade.
Oğul ve zade sözcüklerinin özellikle geçmiş dönemlerde
cinsiyet ayrımı belirtmeden, hem kız hem de erkek çocuk
için kullanıldığı düşünülürse teyzezade her iki akrabalık
adını da karşılar ancak sözlük anlamı bakımından
teyzezadenin günümüzde teyze oğlu kullanımı yani erkek
cinsiyetini belirttiği anlaşılmaktadır. Çünkü hala oğlu,
hala kızı; amca oğlu, amca kızı gibi 4. Derece akrabaları
birbirinden ayırmak ve akrabalık iliĢkisinin adını koymak
için oğlu ve kızı sözcüklerinden yararlanılır. Oysa sözlükte
teyze oğlu ve teyze kızı bulunmamaktadır. Sözlükte geçen
ve cinsiyet olarak nötr (yansız) olan yani cinsiyet olarak
bellibir netlik taşımayan akrabalık adları şunlardır:
Nötr (Yansız): Böle, Çocuk (Bala, Çağa, Etfal, Velet,
Sabi, Sübyan, Tıfıl, Uşak, Evlat), Eş (Ehil), Evlatlık
(Oğulluk), Hemşirezade, Kardeş (Ahi), Sağdıç, Süt
Kardeşi, Torun (Döl Döş, Oğul Uşak), Üvey Kardeş
(Taygeldi), Yeğen.
Sonuç
Akrabalık adları bir dilin özgünlüğünü, zenginliğini,
büyüklüğünü, tarihî tecrübelerini, geleneklerini ve
kültürünü ortaya koyan önemli bir ölçüttür. Türklerde hem
kan yoluyla hem de toplumsal iliĢkiler nedeniyle akrabalık
adları görülür. Türk toplumunda akrabalığa büyük önem
verildiğinden kan yoluyla veya evlilik yoluyla kurulan
akrabalıklar dışında oluşturulan yakınlık ve akrabalıklarla
da akrabalık kavramı genişletilmiştir. Böyle bir yaklaşımla
dayanışma, sosyallik, yakınlık ve ihtiyaçların karşılanması
hedeflenmiştir. Türk toplumu kolektif bir yapıya sahiptir.
Bundan dolayı akrabalık ilişkileri gelişmiştir. Sorunların
çözülmesinde, yardımlaşma ve dayanışmada akrabalar
birbirlerine destek çıkarlar. Türk atasözleri ve deyimlerinde
et tırnaktan ayrılmaz misali akrabalığın vazgeçilmezliği
belirtilir. Teyzenin ana yarısı, amcanın baba yarısı sayıldığı
bir toplumda akrabalık ilişkilerinde sorunlar yaşansa da bu
birlikteliğin kalıcılığı ortaya konulur. Çalışmada Türkçe
sözlükteki akrabalık adları çeşitli ölçütler doğrultusunda
sınıflandırılmıştır. Sözlükte akrabalık adları kapsamında
sevgi ifadeleri, argo kullanımlar, ses değişimine uğramış
biçimler, çeşitli yakıştırmalar, saygı bildiren kalıp
ifadeler, cinsiyeti belirten sözcükler, modern kullanımlar
ve akrabalığa dönüşmeyen ifadeler hariç tutulduğunda,
eş anlamlıları ile birlikte 150 kadar akrabalık adının yer
aldığı tespit edilmiştir. Söz konusu akrabalık adlarının
özelliklerinden hareketle oluşturulan tasnif göz önünde
bulundurulduğunda bir akrabalık adının; (örneğin teyze)
akrabalık derecesinden, medeni durumuna; cinsiyetinden
kökenine kadar taşıdığı özellikler üzerinde fikir edinmek
mümkündür.
Günümüzde akrabalık kavramına yüklenen anlam
biyolojik bir yapıdan çok psikolojik bir yapı kazanmıştır.
Gençlerin kan kardeşliği (kanka) dedikleri dostları
ile her türlü sırlarını paylaştıkları görülür. internet
yazışmalarına bakıldığında gençler, ağırlıklı olarak,
akrabadan dost olabileceğine pek ihtimal vermediklerini,
daha çok yakın ilişki kurdukları arkadaş ve akranlarını
dost sayabileceklerini belirtmektedirler. Bunun yanında
özellikle büyük şehirlerde akrabalık bağlarının giderek
zayıfladığı görülmektedir. Ziyaretler, sosyal dayanışma,
yardımlaşma bakımından akrabalık kurumu yaşatılmalıdır.
Sosyal dayanışma en çok akrabalar arasında görülür. Bir
toplumda akrabalık bağları ne kadar sağlam olursa o
|