1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

28
and apparently in the future will be one of the leading areas of research in the field of the study of verbs. The verb is the 
largest category that reflects the national characteristics of the language. This part of speech, both in terms of the lexical-
semantic system and grammatical structure, acts as the richest and most diverse language unit.
Key Words: Semantics, word formation, concept, lexico-semantic, grammatical feature.
Ғылымның уақыт тынысымен дамуы тілге де 
ықпалын тигізеді. Тың ізденістерге жол ашады. Қазiргi 
кезеңде «тiл мен мәдениет, этнос» мәселесiне қатысты 
түрлі ғылым саласында кешенді түрде, ғылым 
салаларының түйіскен жерінде зерттеу жұмыстары 
тiлдің ұлттық сипатын, ұлттық танымын, ұлттық ру-
хын тануға, танытуға негiзделген. Халықтың бол-
мысы мен тұрмыс-тіршілігін оның тілі арқылы тану 
қағидасына сай зерттеу тіл біліміндегі жаңа бағыт
ретінде қалыптасты. Бұл бағыт тілдегі адам факто-
рын тіл табиғатымен тығыз байланыста қарастыратын 
антропологиялық лингвистика саласының негізін 
қалады. Халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келе 
жатқан асыл мұрасы – сөз. Тілдің қоғамдық өмір мен 
сабақтастығы, қоғамдағы орны жөнінде М.Балақаев: 
«Тілдің өзгергіш бөлшегі – оның лексикалық құрамы: 
тілдің даму барысында оның сөз байлығы жаңа 
сөздермен толығып отырады... Қоғамның саяси-
әлекметтік өміріне енген өзгерістер неғұрлым әр алу-
ан, кең құлашты болған сайын, оның тіліне енетін 
өзгерістердің де әр қилы, мол болатыны түсінікті» [1, 
33]. 
Етістіктер – қазақ тілінің бай лексикалық 
қабаттарының бірі. Олар – қазақ тіліндегі ұзақ 
дамудың жемісі. Тілдің лексикасы үнемі ілгерілеу 
үстінде болатын қоғамды құбылыстармен тығыз бай-
ланыста дамиды. Бұл келтірілген үзіндідегі «жаңа 
сөздермен толығып» деген жолдардағы ой ол байлық 
қандай жолмен, тәсілмен жасалады деген сұраудың 
тууына түрткі болады. Осы сауалға жауап іздеу ба-
рысында тілдің сөздік қорын молайтудың бір жолы – 
сөзжасау, сөздің семантикасы екеніне көз жеткізіледі. 
Жаңа сөздер жасауда сөзжасамның мүмкіндігі шексіз 
және қазіргі қазақ тілінің сөздік қорын дамыту мен 
толықтыруда жетекші қызмет атқарады. Бұл жайында 
Н.М.Шанский былай тұжырымдайды: «Шындығында 
сөздік қордың толығуы тек жаңа лексикалық 
тұлғалармен ғана емес, сонымен бірге басқа тілдерден 
енген сөздердің есебінен де молығып отырады. Алай-
да қоғамның тілден талап ететін міндетін жүзеге 
асыру үшін ол өзінде бар материалдардың негізінде 
жаңа сөздердің жасалуы арқылы сол тілдегі бар-
ша сөзжасамдық тәсілдерді пайдаланғанда ғана іске 
асатын болады. Осыдан барып қандай бір тілдің 
болмасын жүйесіндегі сөзжасамдық тәсілдерінің 
қаншалықты маңызды екені аңғарылады» [2, 131]. 
Демек, барлық тілдік құбылыстың ішкі және сыртқы 
қасиетін бірлікте қарағанда ғана мазмұндық мәні мен 
табиғаты өз шешімін табады. Профессор Б.Қасымның 
зерттеулерінде «Әрбір атау қоғам таныған, әбден 
қалыптасқан белгілі бір ұғымды білдіреді. Ал ұғым 
– сол зат, құбылыс, іс-әрекетке тән негізгі белгілердің 
адам санасындағы жалпыланған бейнесі. Бұл белгілер 
көру, есту, дәм, иіс сезу сияқты сезім мүшелері мен 
ойлау қабілеті арқылы қалыптасқан. Ұғым – дүниедегі 
заттар мен құбылыстардың сезім мүшелері мен түйсік 
арқылы санада бейнеленуі. Зат, құбылыс, қозғалыс ту-
ралы адамның түсінігі (білімі) қаншылықты кең болса,
сол зат туралы оның ұғымы да соншалықты түсікті 
болады» деп тұжырымдалады [3, 221]. Ұғым кең бо-
ласа – сол заттың не құбылыстың атауы да сөздің 
мағынасын анық, айқын әрі толық болады, яғни заттың 
не құбылыстың атауы сөздің мағынасы анық, айқын 
әрі толық болады. 
Түркітануда туынды сөздердің жасалу жолдары, 
сөзжасамдық мағына, семантикасы жайлы жазылған 
еңбектер бар. Түркі тілдеріне ортақ теориялық 
мәселелерді жан-жақты қарастырған А.Н. Кононов, 
Н.А. Баскаков, А.М. Щербак, И.А. Батманов, Б.А. 
Серебренников, А.А. Юлдашев, Э.Р. Тенишев, Н.З. 
Гаджиева, Б.Орузбаева, А.Т.Тыбыкова, М.Чертыкова, 
Т.Г.Боргоякова т.б. сынды ғалымдардың еңбектерінде 
етістікке қатысты мәселелер сараланады.
Етістіктерінің түркологияда, орыс тіл білімінде,
сол сияқты қазақ тіл білімінде де бай зерттелу та-
рихы бар. Етістік жайында ең алғаш сөз еткен – М. 
Қашқари [4]. Көптеген ғалымдар етістік туралы зерт-
теу жүргізгенде, алдымен М. Қашқаридың пікірлеріне 
тоқталады. Тілші ғалымдар арасында етістік катего-
риясы әр түрлі пікір тудыратын грамматиканың қиын 
да күрделі мәселелерінің бірі ретінде қаралып келеді. 
Мұндай пікір ала-құлалығының туындауы, біріншіден, 
етістіктің 
лексика-грамматикалық 
категориясы 
табиғатының ерекшелігіне, екіншіден, аралас лексика-
грамматикалық категория болып есептелінуіне, 
үшіншіден, тарихи даму, өзгеру, жетілу процестеріне 
байланысты болу керек. Етістік көп уақыттар бойы тіл 
зерттеушілерінің назарында болды. Түркі тіл білімінде 
етістіктердің мағыналық жіктелуі жайлы бастапқы 
мағлұмат берген Н.К. Дмитриев башқұрт тіліндегі 
етістіктерді 4 мағыналық топқа бөледі: қозғалу, іс-
әрекет, сөйлеу және ойлау етістіктері [5, 276 с.]. 
Түбір – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін 
мағыналы түпкі бөлшегі екені белгілі. Етістік түбірінің 
өзіндік ерекшеліктері оның лексика-грамматикалық 
сипатынан 
туындайды. 
Жоғарыда 
айтқандай, 
етістік – қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі 
ең күрделілерінің бірі. Оның күрделілігі лексика-
семантикалық сипатынан, грамматикалық формала-
ры мен категорияларының көптігінен, синтаксистік 
қызметінен айқын көрінеді. Етістіктің осындай сан 
кырларын зерттеуге арналған еңбектер аз жазылмаса 
да, оның грамматикалық категория ретіндегі барлық 
ерекшелігі танылып, толық зерттелді деуге бола 
қоймас. Өйткені етістіктің лексика-семантикалық 
сипатын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуде 
толықтыра түсуді қажет ететін тұстар, сондай-ақ жеке-
ленген мәселелердің төңірегінде ала-кұла пікірлер де 
кездеседі. Қазақ тіліндегі етістік түбірі – нақтылауды 
қажет ететін сондай тұстардың бірі. Бұдан кейін 
етістің табиғатын анықтауға да жол ашылады деген 
ойымыз бар. 
Н.А. Баскаков «Қарақалпақ тілі» еңбегінде етістік 
тұлғаларының сөзжасам жүйесінде лексикалық бірлік 

29
қалыптастырудағы қызметін атай келе, кел- қой-, жібер-, 
бар-, шық-, кір-, біт-, түс-, ет-, қал- т.б. етістіктерінің 
жасалу жолдары мен функционалды қызметінде 
ерекшелік бар екенін көрсетеді. Соған сәйкес 
етістік қимылдарының семантикалық еоекшеліктері 
шығатынын атайды. Мәселен, қиымылдық дүркін-
дүркін (многократный), қимылдың баяу (ослабленлен-
ное действие) жасалуы, қимылдың ұзақтылығы (дли-
тельное действие), қимылдың дүркінділік, кездейсоқ 
(эпизодическое действие), қимылдың осы сәтте (дан-
ного момента) жасалуы, қимылдық мүмкіндігі (воз-
можности) т.б. сияқты лексикалық мағынаның жаса-
луына тигізіетін әсерін атайды. Сонымен қатар Түс 
етістігі жоғарыдан төменге қарай бағытты білдірсе, 
кел етістігі субъектіге қарай бағытты білдіреді дейді. 
Ал кет етістігі керісінше субъектіге қарама-қарсы 
бағытты білдіретіндігін айтады. Етістіктерді жеті 
семантикалық топқа бөліп қарастырады: іс-әрекет, 
күй, қозғалу, ойлау және тіл, қабылдау, түйсіну, сезім 
және көңіл-күй, дыбысқа және образға еліктеуіштер 
деп бөледі [6, 307-387с.]. 
Түркологиядағы етістіктерді семантикалық жіктеу 
өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан көңіл аударыла 
бастады. Профессор Э.Р. Тенишев – түркі тіліндегі 
етістіктің семантикалық топтарының ішінде қозғалу 
етістіктерін мағыналық жағынан біршама тереңірек 
қарастырған тілші. Ғалым бұл етістіктерді екі 
мағыналық топқа бөліп саралайды: ортақ мағынаны 
білдіретін қозғалу етістіктері және белгілі бір мағынаны 
білдіретін қозғалу етістіктері. Бірінші топқа белгілі бір 
бағытқа ішке (өзіне) қарай немесе керісінше сыртқа 
(өзінен) объектіге қарай зат немесе тұлға қимылын 
білдіретін етістіктерді жатқызады: бар, қайт, кел, кет, 
кир, чың, мин, туш. Осылайша антонимдік жұп түзеп, 
түрлі қозғалысты білдіретіндігін айтады. Екінші топқа 
қатысты етістіктерді үш топшаға бөліп қарастырады: 
а) қимыл-дың амал-тәсілін білдіретін етістіктер: йор, 
уч, йүз, ан; ә) қозғалыстың бір кедергіден өту арқылы 
болатындығын білдіретін етістіктер: аш, кеч, от; б) 
қозғалыстың жылдамдығын білдіретін етістіктер: 
йүгүр, кач, чап т.б. [7, 256 с.].
Етістіктің 
лексика-семантикалық 
сипатының 
өрісті болатын себебі – ол семантика тек субъектінің 
іс-әрекетін ғана емес, сонымен қатар табиғатқа 
қатысты, қоғам өмірінде ұшырасатын адамның аб-
страктылы ойы мен санасы арқылы туатын әр түрлі 
амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй сияқты 
қатысты ұғымдарды түгел қамтиды. Осымен байла-
нысты етістіктің семантикалық топтары бір-бірінен 
бөлінеді, ерекшеленеді. Сол тұрғыдан келгенде қазақ 
тіліндегі етістіктерді білім жүйесінен негіздеп зерт-
теген және оқулыққа кіргізген ғалымдардың бірі про-
фессор А. Ысқақов. Қазақ тілі етістіктерін іштей бір-
бірінеше мағынаға жіктеп, семантикалық жағынан 
жақындықтарына, өзара функция жағынан орайла-
стыра он бір лексика-семантикалық топқа бөлуге 
болатындығын көрсетеді [15, 235-237-б.]:
1) Амал-әрекет етістіктері (босат, көтер, күрес, ки, 
сыз, өлше т.б.);
2) Қимыл-қозғалыс етістіктері (ауна, аудар, секір, 
қаш т.б.);
3) Қалып-сапа етістіктері (жат, тұр, жантай, ұлғай, 
тос, күт т.б.);
4) Ойлау-сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, 
жатта т.б.);
5) Өсу- өну етістіктері (балала, жапырақта, гүлде, өс, 
өн т.б.);
6) Бағыт-бағдар етістіктері (бар, кел, кет, қайт, әкет 
т.б.);
7) Көңіл күйі етістіктері (жыла, қайғыр, өкін, күл, 
қуан т.б.);
8) Бейнелеу-еліктеу етістіктері (жарқыра, күркіре, 
дүркіре, тарсылда, сыртылда, сырқыра т.б.);
9) Дыбыс-сес етістіктері; 
10) Көру-есту етістіктері;
11) Мінез-құлық етістіктері [8, 235-б].
Етістіктерді топтастыру мағынасына қарай топта-
стыру, жіктеу мәселесі белгілі бір мақсатұа немесе 
нысанаға орайлас құрылуы қажет. Бұл жерде етістіктің 
грамматикалық құрылымы, тұлғалары, сөзжасамдық 
сематикалық құрылымына, қызметіне орай жңктеп, 
мәнін ашу – арақатынасын анықтау тиімді. Қазақ тіл 
білімінде семантика мәселесі ғылыми негізде кеш 
зерттелді десек те, қазақ ғалымдарының еңбектерінде 
бұл мәселе мүлде ескерусіз қалды деуге болмайды. 
Қандай да бір тілдік бірліктің қызметі мағыналық 
өлшемге сүйенетіні аян. Мағына барлық тіл бірліктеріне 
бірдей қызмет етеді. Сол себепті де қазақ тіл білімінде 
морфология, лексикология, лексикография, фразео-
логия, синтаксис т.б., салалары бойынша жазылған 
еңбектерде семантика мәселесі қарастырылмады деуге 
болмайды. Профессор С. Исаев өзінің «Қазақ тілі жай-
ында ойлар» атты еңбегінде тіл туралы былай дейді: 
«Тіл тек қана зерттеу объектісі емес, оның қоғамдық 
қызметі, коммуникативтік рөлі, функционалдық мәні 
бар құбылыс болғандықтан, күнделікті өмір талабы-
нан туындап отырған практикалық қажеттілік болып 
отыр» [9, 22 б.]. 
Етістік түбірін арнайы зерттеген А. Қалыбаева 
(Хасенова) етістік түбірі туралы: «Түбір сөз немесе 
түбір тұлға деп аталатын термин тұрғысынан келген-
де, етістіктің басқа сөз таптарынан өзіндік ерекшелігі 
бар. Ол мейлі негізгі я туынды түбір (біт-, өкін-, өйтіп, 
өйтпегенде) дара я күрделі (біліп ал) тұлғаларда кел-
генмен, шақ, рай, т.б. грамматикалық категориялардың 
белгілі мағыналарында қолданылады» дейді [10]. 
Қазақ тіл біліміндегі семантика мәселелеріне көңіл 
аударып жүр. Семантика теориясы мен тарихи семаси-
ология мәселелері Ә. Қайдар, Е. Қажыбек, М. Оразов, 
Б. Қалиев, Ж. Манкеева, А. Салқынбай, Б. Қасым, Ш. 
Жалмаханов, А.Жылқыбаева, Ғ.Хасанов, Ғ.Шойбекова 
т.б. еңбектерімен байланысты. Б. Сағындықұлы «Қазақ 
тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері» 
деп аталатын еңбегінде сөздердің мағыналық дамуын 
диахронды әдіспен зерттей отырып, силлобофоне-
ма (түбіртек) теориясының негізін салды [11, 295-б.]. 
Б. Қалиев пен А. Жылқыбаева «Сөз мағыналарының 
негіздері» атты еңбектерінде мағынаға қатысты жал-
пы ұғымдардың барлығын санамалап көрсетіп, же-
ке-жеке нақты түсініктер береді [12, 21]. Профес-
сор М.Оразов «Сөздің лексикалық мағынасының 
құрамында идеалды денотаттың толық енбеуі сөз 
мағынасының көлемінің бірде кеңейіп, бірде тарайып 
отыруына, сөздерді көпмағыналық қасиеттің дамуы-

30
на бірден бір жағдай жасайды» [13].Сөз – заттар мен 
құбылыстардың, олардың қасиеттері (сыны, саны) мен 
қимыл-қозғалыс, іс-әрекеттердің атауы. Осымен бай-
ланысты М.Оразов қазақ тіліндегі етістіктердің семан-
тикасына талдау жасап, оларды жалпылауыш семала-
рына қарай үлкен он екі лексика-семантикалық мәніне 
қарап топтаған: 
1. Амал-әрекет етістіктері. 2. Қозғалу етістіктері. 
3. Қарым-қатынас етістіктері. 4. Сезіну етістіктері. 5. 
Ойлау етістіктері. 6. Сөйлеу етістіктері. 7. Дыбыс-сес 
етістіктері. 8. Эмоционалды (көңіл-күй) етістіктері. 9. 
Қалып-сапа етістіктері адамның не басқа заттардың 
табиғи күйін, қалпын білдіреді. 10. Өсіп-өну 
етістіктері туу, өсіп-өну үрдісімен байланысты. 11. 
Субъектив реңктерді білдіретін етістіктер. 12. Табиғи 
құбылыстарға байланысты етістіктер. Олардың 
өздерін іштей микрожүйеге топтайды [13, 189-б.].
Тілдің бүгінгісі туралы нақты пікір айту үшін оның 
бұрынғы қалпын, тарихын танып білу қажет. Мыса-
лы, туынды етістік жасауға қатысатын біл-, түсін, ал-, 
-кел, -қайт, -өт, -бер, -шық – сияқты тірек сыңарлары 
көне түркі жазба ескерткіштерінің қай-қайсысынан 
да кездеседі. Оларда бұл сыңарлардың дәл қазіргідей 
дәрежеде туынды етістік жасамағанымен белгілі. 
Кейбір етістіктердің Орхон ескерткіштеріндегі 
қолданылуынан мынадай ерекшелік байқалады: 
Субъектінің қимылы, әрекеті бірыңғай баяндауыштар-
мен беріледі. 
Сонымен мұндай тұжырым, пікірлер, туынды сөз 
бен етістікті туынды сөздер мәселесін шешуде өте 
қажет. Себебі тілдік құбылысты талдауда олардың 
формасы мен мазмұнын бірлікте қарағанда ғана 
мәселенің жалпы белгілері ашылады. Құрылым мен 
мағына – өзара бірлікте қаралатын тілдік категория. 
Сонда ғана зерттелетін проблеманың нақты, айқын 
қасиеттері ашылары аян. 

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: