1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

257
сөздерді кеңінен қолданған және мұндай сөздерді 
міндетті түрде өзінен кейін көмекші етістікті керек 
етіп тұрады. Жазушы шығармаларында қос сөздердің 
екеуі де (қайталама, қосарлама) көрініс тапқан.
Зиядаұлы Бақытжан: «Қазіргі қазақ тіліндегі қосарлы 
етістіктер» атты ғылыми зерттеуінде «Етістіктерді 
қайталап қолданудан жаңа мағына тумайды. Сөзге тек 
стильдік, реңдік тағы сондай мағыналар жамалады да, 
не қимылдың созыңқылығын, жалғаспалылығын, не
дүркінділігін т.б мағыналарды білдіріп отырады.» [5, 
10 б.]
Профессор А.Ысқақов: « ..... сөзді қайталап 
қолданудан сөздің неше алуан жаға формалары жа-
салып, олардың мағыналары түрленгенімен де, 
лексикалық түсінігі өзгермейді. Демек, жаңа сөз ту-
майды, тек грамматикаланады»,-деген пікір айтады
[2, 112 б.] 
Тіліміздегі бірқатар қайталама қос сөздердің 
құрамындағы 
сыңарлары 
фонетикалық, 
морфологиялық ерекшеліктері бірдей болып келеді. 
Мысалы: Бойшаң қара жұмыскер тайғанап түсті де, 
отыра қалып,аяғындағы шоқайын сыпырып алып, 
лақтырып-лақтырып жіберіп, қашқынның соңына 
қайта түсті (Ғ.Мүсірепов. 205-бет) немесе ...аяғының 
басын қозғап-қозғап қойып еді, қожайынның алдына 
тырс-тырс сіркіреп көмір ұсақтары түсті. (216-бет)
Өзі Әлішерді екі иығынан қысып, ұстап сілкіп-сілкіп 
қойды.(379-бет)
Бұндағы лақтырып-лақтырып, қозғап-қозғап, 
сілкіп-сілкіп етістіктері тұтас бір түбірдің өзгеріссіз
қайталануы арқылы жасалынған. Сонымен қатар 
басқа сөз таптарынан жасалған фонетикалық құрамы 
әр түрлі туынды күрделі етістіктер де бар.
Дүние түгел гу-гулеп, осы ауылды үріп әкететіндей 
сезіледі.(114-б). Осындағы гу-гулеп туынды етістігі 
еліктеуіш сөздерден жасалып,етістік тудырушы 
жұрнақ қос сөздің екінші сыңарына ғана жалғанған.
Қайталама қос сөздердің беретін лексика-
грамматикалық ерекшеліктері әр басқа болып келеді. 
Ғ.Мүсірепов табиғат көрінісін суреттеуде етістігі қос 
сөздерді ұтымды пйдаланып,өзіндік қолданыстар жа-
сайды. Іңір де түсті, боран да лоқсып-лоқсып қалып, 
қиқулап жүре берді. (123-бет)
Қия-қиғаш, кесе-кесе жатқан ақ иректердің үстінен 
ырғып түсіп,оршып-ұршып,ысқырынып келе жатқан 
ұзын ақ айдаһарлар көрініп кеткендей болады. (122-
бет). Осындағы лоқсып-лоқсып қалып, оршып-ұшып 
сөздері тура мағынада емес, ауыспалы мағынада 
қолданып,сқз мағынасын кеңейтеді.
Жазушы 
шығармаларында 
кейіпкерлердің 
өзара қатынасын білдіру мақсатында етістікті қос 
сөздердерді кеңінен пайдаланылады.
Романдағы қос сөздердің жасалуына тән 
заңдылықтар сыңарларының мағыналық байланысы-
на қатысты болып келеді. Туындыда ешбір мағыналық 
байланысы, бір-біріне қатысы жоқ сөздер бір-бірімен 
қосылып, қосарланбаған. Міне, бұл романдағы қос 
сөздердің жасалуында қатты сақталған заңдылық. 
Осыған байланысты қос сөздердің сыңарлары көбіне 
мағыналас, синоним, антоним сөздерден болған. 
Мысалы төмендегі сөйлемдерге назар аударайық
Қораның ішімен ас үйдің бәрі палау басқан, сарбуға 
салып, балқытып ет асқан қазан-ошақтарға толды (М. 
Әуезов “Абай жолы”,117-б). Тіпті ауыл маңында үрген 
ит те жоқ. Олар да сорпа-сүйек тимеген соң, жүдеу 
күздің күнінде тышқан аулап, қаңғып кеткен (3-кітап, 
57-б). Терлетпей аяңдап жүрген семіз сәйгүліктердің
жал-құйрықтары қыраулатып, кекілдері шалбастанып 
тұр. Қозылары жаңа жамыраған, иттері үріп шулаған, 
құлын-тайы шіңгірлеп кісінеген көп үнді, даңғаза 
болған ауылдың үстінен шықты (сонда, 151-б).
Осы сөйлемдердегі қазан-ошақ, сорпа-сүйек, жал-
құйрық, құлын-тай, көрпе- жастық деген қос сөздер 
өмірде бір-бірімен белгілі байланысы бар заттардың 
атынан яғни бір-бірімен мағыналық қатысы бар 
сөздерден жасалған . Мағыналық байланысы бар қос 
сөздер романда көп қолданылған. Мысалы қарға-
құзғын, тай-құлын, аяқ-қол, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, 
кедей-кепшік, шаң-тозаң, қатын-бала.
Ал енді мына төмендегі сөйлемдерге назар 
аударайық. Үнсіз жығылған жігіттің бар сырын 
аңғарған, әншейінде сырлас-мұңдас Қаңбақ Иса-
ны қатты мүсіркеп кетті (сонда, 84-б). Оқу тәрбие 
мен шаһар тіршілік тәртібі бұлардың әрбір қимыл-
қозғалыстарын мүлде басқа еткен Әбіш мынау (сон-
да, 110-б). Алыс жолдан келген өнерлі, оқымысты 
қонақпен сағынысқан аға, бауыр, құрбы-құрдас, дос-
жолдастар ең алғаш осылай кездесті (сонда, 112-б). 
Ендеше, не керек, бетің-жүзің бар демей қарсы алысу 
керек (сонда, 167-б). Көз шарасына, ақыл-санасына 
сыймастай алып, барлық адам ойын осы бір тынып бар-
лап тұрған ұлы тыныштығының өзімен де кішірейіп, 
тозаңдай елеусіз етіп, бағындырып тұр [сонда, 181-б]. 
Бұл сөйлемдердегі қос сөздердің сыңарлары (сырлас-
мұңдас, қимыл-қозғалыс, пішін-мүсін, құрбы-құрдас, 
дос-жолдас, беті-жүзі, ақыл-сана) бір мағынаны 
білдіреді, бірақ екі түрлі дыбысталады. Бұндай қос 
сөздердің сыңарлары сөйлемде бірінің орнына бірі 
қолданыла береді. Осы сияқты қос сөздер романда өте 
көп кездеседі. Оларға: қас-дұшпан, әлді-малды, өсіп-
өнген, бай-бағлан, күш-қуат, ақыл-парасат, өлім-қаза, 
әл-қуат т.б. жатады.
Мұхтар Әуезов өзінің туындысында мағыналары 
бір-біріне қарама-қайшы сөздерден жасалған, яғни, 
антоним сөздерден болған қос сөздерді көп қолдана 
білген. Мысалы, Қазіргі күндерде бұлар аш-тоғын да 
елемейді. Сондықтан барлық еркек-әйел сол қалың 
қойды қоршап алып, айқай салып қамап тұр (сон-
да, 81-б). Солар арқылы әр кеңсенің үлкенді-кішілі 
чиновниктеріне де осы күнде білікті, көзтаныс арыз-
шы болып алған (сонда, 168-б). Ауыл үстіндегі ат-
тылы-жаяулы төбелеске қарамастан артына ерген 
Асан мен Үсен үшеуі құстай ұшып отырып жаңағы 
Базаралының үйіне жеткен (сонда, 198-б). Осы 
сөйлемдердегі қос сөз мағыналары бір-біріне қарама-
қайшы, яғни антоним сөздерден жасалған. Мұндай 
сөздер романда көптеп кездеседі. Мысалы: еркек-әйел, 
үлкен-кіші, аттылы-жаяу, ұл-қыз, аш-тоқ, азды-көпті, 
іші-тысы, ақ-қара т.б.
Сонымен қатар бір сыңары мағыналы, екінші бір 
сыңары мағынасыз сөздерден жасалған қос сөздер 
де көптеп кездеседі. Мысалы; Бұншалық өктем, 
зорлықты күтпеген момын ауылдар қазір біріне-
бірі жүгірісіп, жалғыз-жәутік, тай-тулаған мінісіп 

258
шапқыласып әбіргерге түсті ( М.Әуезов. 3-кітап, 65-б). 
Олар ағызған бойларында айқай-сүреңін үзбей оты-
рып, кесірлі асауларды шошыта қиқулады (сонда, 72-
б). Қайда қойшы, сауыншы, күзетші, жылқышы кем-
кетік, жоқ-жітік болса солардың ғана басына арналған 
апат (сонда, 121-б). 
Тіл мамандары осындай қос сөздердің кейде бір 
сыңары, кейде екі сыңары да мағынасыз болып келуі, 
тілдің даму сатысына байланысты; ол жағдай қос 
сөздердің жасалған кезіне қатысты емес, олардың 
бәрі алғаш мағыналы сөздерден жасалған дейді. Кейін 
келе бір сыңары, кейде екі сыңары да тілдік дамудың 
нәтижесінде лексикалық мағынасы солғындап, не 
мағынасынан мүлдем айырылып, қазіргі дәрежеге 
жеткен. Оған сөздің дыбыстық өзгеріске ұшырауы да 
қосылған деп тұжырымдайды.
М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы қос 
сөздердің өзіне тән жасалу заңдылықтарымен қатар 
өзіне тән мағыналық ерекшеліктері де бар. Романдағы 
қос сөздердің мағыналары бірдей емес. Қос сөздердің 
тұлғалық түрлері қаншалықты бай болса, мағыналық 
ерекшеліктері соншалықты көп. Туындыдағы кейбір 
қос сөздер дара мағыналы сөздерден құралып 
жинақтық я жалпылық мағынаны білдіреді. Мысалы, 
Түнгі жүрістің сырын іріккен ыңғайлы, ықшам жігіт 
те өне бойымен қару-жарақ, ер-тұрманымен сондай 
әдемі реңге ауысқан. Осылайша өзі қыз-келіншектерге 
арнап істеген жүзік-сырғасын ұсынған, қазақша кіселі 
белдік жасап, қыны мен пышағын түгелдеген қол 
ісмерлері де кездеседі (М.Әуезов. «Абай жолы», 49-б). 
Бұдан бөлек қаланың Сейсекедей, Қасендей байла-
рын ертіп, сахараның ақсақалы, ру басы, әдет-ғұрып 
жоқшысы болып Оразбайлар да өктеді (сонда, 90-б). 
Бірақ ол тұста Әйгерімнен өздері төмен болса да, оны 
қызғанышпен жек көретін абысын-ажын, келін-кепшік 
дегендерге басқаша мінез жасауға үйреткендей (сонда, 
120-б). Әдетте, ойын-сауықта үй тола жиналған әнші 
болса да, бір әнге екі кісіден артық қосылып сала-
тындар болмайтын (2-кітап, 168-б). Күндіз-түн күйеу 
үйлерінде той-думан бәсеңсіген жоқ (2-кітап,17-б). 
Отырғандарға сәлем беріп, Асылбай ел-жұрт, ауыл-
аймақ амандығын сұрап алып, қаланың хабарын 
айтуға көшті (2-кітап, 220-б). Қалада үлкен үйдің 
ерке келіні болғанмен, Мәкіш ағайын-туған, ауыл-
аймағын ойлағанда өзгеше бір қимас ыстық жүрекпен, 
соншалық тілеулестікпен тебіренеді (сонда, 5-б).
Осындағы бірінші сөйлемдегі қару-жарақ де-
ген қос сөзі бастапқы қару және жарақ дейтін жеке 
сөздерден қосарланып, ұрысқа қолданылатын соғыс 
құралдарының жалпы мағынасын білдіреді. Ал, ер-
тұрман қос сөзі де жеке-жеке мағынасының жиынтығын 
қамтитын жалпы бір мағынада, яғни тек атқа байла-
нысты керекті ер, тоқым, жүген, әбзел тағы басқа 
жабдықтарды білдіру мақсатында ғана қолданылған. 
Енді, кейінгі сөйлемдердегі қос сөздердің мағынасына 
назар аударайық. Қыз-келіншек деген қос сөзде қыздар 
тобы мен келіндер тобын; жүзік-сырға – жалпы әйел 
затына тән түрлі тақыншақтар; әдет- ғұрып қос сөзі
жалпы халқымызға тән нанымы, сенімі, салты, дәстүрі, 
ырымы деген жалпы бір мағынаны қамтиды. Абысын-
ажын, келін-кепшік деген қос сөздер жалпы абысын 
мен келін атауын білдіреді. Ойын-сауық деген қос 
сөз қазақ халқының ұлттық ойындарын, яғни көкпар, 
қыз қуу, алтыбақан, асық, ақ сүйек ойындарының же-
ке-жеке мағынасының жиынтығын қамтитын жалпы 
бір мағынаны білдіріп тұр. Сол сияқты той-думан
қос сөзі де жеке-жеке сөздерден қосарланып, жалпы 
қазақтың салт-дәстүріне тән (шілдехана, тұсау кесер, 
сүндет той, беташар, қыз ұзату) жалпы бір мағынада 
берілген. Сонымен қоса, ауыл- аймақ, ел-жұрт деген 
ұғым бүкіл ауыл, ел және оның айналасын; ағайын-
туған деген ұғым әке, шеше, апа, аға, іні, қарындас, 
нағашы, жиен т.б. дегендердің жеке мағынасын 
қамтитын жалпы бір мағынада қолданып тұр.

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: