1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

6
негізінен еуропалық ғалымдар еншісінде болып кел-
ген түркітану ғылымында қаны да түркі, жаны да 
түркі ғалымдар шоғыры бой көтерді. Сол шоғырдың 
ішінде орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеуші 
белгілі түркітанушы ғалым Ә. Құрышжанұлының 
есімі ерекше аталады. Құнды зерттеулерінің 
арқасында әлем түркітанушылары арасында қыпшақ 
жазба ескерткіштері бойынша ең білгір мамандар 
санатындағы ғалым еңбектеріне Англия, Түркия, Че-
хия, Венгрия, Ресей, Қазақстан, Өзбекстан ғалымдары 
оң баға беріп, ғалым еңбектерінің АҚШ-тың Индиана 
университеті кітапханасынан бастап бірқатар шетел 
кітапханаларынан орын алуы Ә. Құрышжанұлының 
ғылыми өресінің «оқшау» саясат ұстанған кеңестік 
жүйенің кемерінен асып, әлемдік ғылыми ортада ойып 
алар орны бар ғалым екендігін айғақтаса керек. 
Ә. Құрышжанұлы ғылымда орта ғасырдағы қыпшақ 
ескерткіштерінің сүбелісі «Кодекс Куманикусты» 
зерттеумен таныла бастады. Осы жазба мұраның 
лексикалық құрылымы, грамматикалық түзілісі мен 
олардың семантикалық ерекшеліктеріне байыпты тал-
дау жасау арқылы оның қазақ тіліне жақын келетін 
табиғатын бұлтартпас дәлелдермен дәйектеп, «Кодекс 
Куманикусты» қазақ тілінде ғана емес, түркологияда 
алғаш зерттеушілердің бірі ретінде ғылымда өз орнын 
алды. Бұл жөнінде профессор С. Омарбекұлы 
былай дейді: «Орта ғасырлық түркі ескерткіштерінің 
бәрі дерлік араб, армян әрпімен жазылған, олардың 
ішінде латын әліппесінде хатқа түскені – осы «Кодекс». 
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінен бастап Парижде 
(1828), Будапештте (1880), Копенгагенде (1936, 1942) 
үш Европа тілінде, Иранда (1972) парсы тілінде жарық 
көрген қыпшақ тілінің осыншалық бай нұсқасының 
Әбжан қолға алғанға дейін ғалымдар назарынан тыс 
боп келгені – талассыз шындық. Бұл кісінің ескерткіш 
тілінің ішкі жүйесі, оның тарихы туралы 1957 жыл-
дан бастап қазақ, орыс тілдерінде үзбестен жариялап 
келе жатқан кітаптары, ғылыми мақалалары тамаша 
ескерткіштің тілін зерттеуді шын мәнінде профессио-
нал деңгейге көтерген бірден-бір еңбектер десек, асы-
ра айтқандық болмайды» [2, 43 б.]. Расында да, түркі 
тілдерінің қыпшақ тобындағы тілдерінің шежіресі 
іспетті бұл еңбекті Кеңес Одағы тұсында алғаш орыс 
тіліне аударып, ғылыми айналымға салушы да Әбжан 
Құрышжанұлы еді.
Ғалымның түркологияға қосқан тағы бір елеулі 
үлесі – ХІІІ ғасырда Мысырда жазылған «Түркі-
араб сөздігі» жөнінде жазылған еңбектері. Кеңестік
ғылымға белгісіз жатқан бұл сөздікті де тұңғыш орыс-
ша тәржімалаған, қазіргі қазақ жазуына түсіріп, оған 
ғылыми талдау жасаған да өзі. Сол кезеңнің өзге де 
жазба нұсқаларымен, қазіргі түркі тілдерімен салы-
стыра зерттеу нәтижесінде компаративистикалық 
лингвистиканың қалыптасуына да көп еңбек сіңірді. 
Және орта ғасырдағы қыпшақ ескерткіштері тілі 
мен түркология тақырыбы оның өмірлік зерттеу 
тақырыбына айналды. Ғалымның 2003 жылы жазылған 
«К изучению языка старокыпчакских письменных па-
мятников ХІІІ-ХІҮ вв.» атты мақаласында ескі қыпшақ 
тілін зерттеудің бағыт-бағдары ғана көрсетілмейді, 
оның бүгінгі күн тұрғысынан қарастырудың 
қаншалықты маңызды екендігіне, сондай-ақ оның 
тек түркология үшін емес, жалпы шығыстану іліміне, 
жалпы ориенталистика мәселелері мен орыс тарихы-
на қатысты тұстарының мол екендігіне ғылыми қауым 
назарын аударады.
Ғалымның орта ғасыр қыпшақтары тілінің 
халықаралық мәртебесі туралы жазған мақаласы да 
тіл тарихын зерттеушілер үшін ғана емес, қазіргі түркі 
тілдерін зерттеушілер, сол сияқты тілдің әлеуметтік 
мәселелерін зерттеушілер үшін де тосын жаңалық 
ретінде қабылданды. Нақты ғылыми дәйектемелер 
арқылы қыпшақ тілінің Батыс пен Шығысты, Таяу 
Шығыс пен Кіші Азияны, Монғолия мен Қытай 
жұртшылығын, Кавказ халықтары мен Қырым да-
лаларын өзара байланыстырып тұратын «алтын 
көпір» болғандығын көрсетеді. Одан әрі «Мамлюк 
қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер» атты 
еңбегінде арабтардың да қыпшақ тілін меңгергендігі 
туралы былай деп жазады: «ХІІ-ХІҮ ғасырларда Си-
рия мен Египет аймақтарын мекендеген қыпшақтар 
– мамлюктер мен оғыздардың жергілікті халықтарды 
барынша билеп-төстеуі де ол өңірдегі саяси әлеуметтік 
және ғылыми-мәдениеттік әрқилы ағымдарға, әрине 
әсерін тигізбей қалған жоқ. Түрік сұлтандарының 
үкіметі айбынды еді. Олар аз ана тілінде сөйлейтін. 
Басқару биліктерін де осы тілде жүргізетін Түркі тілі 
туған тілге лайықты құрметте болатын.
Мемлекет басшылары мен түркі халықтарының 
ұйтқысы негізінен қыпшақтар болғандықтан, сұлтан 
сарайының маңындағылар қыпшақ тілінде жазып, 
қыпшақ тілінде сөйлейтін. Қыпшақ тілі мамлюктер 
мемлекетінде түркі тайпаларының ауызекі сөйлеу тілі, 
жазба тілі – іс қағаздары, ғылыми еңбектер, әдеби 
шығармалар жазылатын тіл болып тұрды. Ол әдеби 
тіл есебінде, әсіресе поэзия әлемінде шырқау биікке 
көтеріліп, кең шарықтады. Көптеген туындылар осы 
тілге аударылып та жатты.
Араб тіл білімпаздары өз жұртшылығының мақсаты 
үшін қыпшақ тілін оқып үйрену мақсатымен алуан 
түрлі сөздіктер, грамматикалық оқулықтар, үлкенді-
кішілі анықтамалар (справочники) және талдаулар 
жазды. Бұл, әрине сол кездегі өмір талабымен қабысып 
жатқан қадірменді іс еді [3, 66 б.]. Мәселені одан әрі 
індете зерттеу – бүгінгі түркітанушылар үшін абырой-
лы іс болары сөзсіз.
Ғалым бұндай зерттеулерінде қазіргі қазақ елінің 
түп тамыры болып табылатын қыпшақ халқының 
тек қана тілі туралы емес, өзіне дейінгі араб, орыс 
ғалымдарының келтірген мағлұматтарын пайдала-
на отырып, олардың тарих сахнасындағы алар орны, 
мәдениеті мен әдебиеті туралы да құнды мәліметтер 
келтіреді. Қазақ әдеби тілінің тарихи кезеңдерін 
сөз еткенде де өз тарапынан тың пікір білдіре оты-

7
рып, әдеби тілімізді дәуірлеуде өзіндік көзқарас 
ұстанады. Жалпы қай бір мақаласын алып қарасаңыз 
да, ғалымның айтар ойы терең; бір ойы екіншісіне 
кереғар келмейді, керісінше бір-бірін толықтырып, бір 
ғана мақсатқа бағытталғаны байқалады. Ол мақсат – 
ғалымның қазіргі қазақ тілінің тарихи түп-тамырын 
танудан, соны ұлықтаудан, сондай-ақ қазіргі тілімізді 
мемлекеттік деңгей былай тұрсын, кезінде ата-баба-
ларымыз жеткізген халықаралық дәрежеге көтеруге 
ұмтылдырудан тұратын ұлы мұраты.
Ғалым мұраларының ішінде тек тілшілер қауымын 
емес, бүкіл қазақтілді оқырманға жасаған ең тама-
ша тартуы – орта ғасыр ғұламалары М.Қашқари, А. 
Йүгінеки, Ю. Баласағұни, А. Иассауи еңбектерін 
ғылыми-поэтикалық тұрғыда тәржімалап ұсынуы. 
Бұл еңбектердің қазақ, орыс тіліндегі өзге авторлар 
аудармаларын да үзбей қадағалап, бұл аудармалардың 
сапасы жөнінде басылым беттерінде сын мақалалар 
да жазып жүрді. Аудармалардың ұтымды тұстары 
мен түпнұсқадан ауытқи аударылған тұстарын да 
көзі қарықты оқырманға нақты дәлелдемелермен 
ұсынады. Бұл еңбектердегі әр сөз қолданыс пен 
тіркесімге мемлекет шекарасын күзеткен сақшыдай 
қырағылықпен қарауы, бір жағынан, ғалымның сол 
кезеңдегі тілдік ерекшеліктерді терең меңгеруіне бай-
ланысты болса, екінші жағынан, нағыз ғалымға тән 
дәлдік пен нақтылыққа, адалдық пен ақиқатқа құштар 
табиғатынан болса керек.
Ғалымның жоғарыда айтылған еңбектерінен басқа, 
Қарахан дәуірінің құнды мұралары, Орта Азия 
түріктерінің жазба ескерткіштері, көне қыпшақ тілінің 
грамматикасы, армян қыпшақтары мұраларының 
тілі, шағатай тілінде жазылған еңбектер т.б. көптеген 
көне ескерткіш мұралары туралы мағлұматтар 
беріліп, олардың тілі зерттеуге түскен. Махмуд 
Қашқаридың қыпшақ тілі туралы ғылыми-зерттеулері, 
Замахшаридің «Мухаддимат ал-адаб» сөздігі, «Ко-
декс Куманикус», Абу-Хайианның қыпшақ тілі ту-
ралы жазған еңбектерін нысанға ала отырып, куман 
қыпшақтары тіліндегі араб-парсы сөздерін, кейбір 
мағынасы күңгірттенген қазақ сөздерінің сыры мен 
қырын жақсы танытқан.
Тіпті тілді синхронды тұрғыда зерттеушілер үшін 
де тіл тарихын білуді міндетті деп есептейтін. «Өзі 
зерттейін деп отырған тілдің тарихын білмейтін 
адамнан қандай ғалым шығуы мүмкін? Көтеріп 
отырған проблемасының түркологиядағы жай-күйін 
қарастырмаған зерттеуші толыққанды зерттеуші емес. 
Әлемдік кеңістікке жалғыз тілмен шығу мүмкін емес, 
түркологияның болашағы - алда», - деп санайтын 
ғалым ұлағатының растығын өмірдің өзі дәлеледеп 
отыр.
Өткен ғасырдың 80 жылдарының аяғында ғалым 
қазақ қыздарының парасат мектебіне айналған 
Алматыдағы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық 
университетінде келіп, содан өмірінің соңына дейін 
аталған университетте қызмет етті. Ғалымның қатар 
қызмет еткен әріптестері мен шәкірттері жыл сайын 
«Профессор Ә. Құрышжанұлы оқуларын» өткізіп, 
әр бес жыл сайын ғалымға арналған халықаралық 
түркологиялық конференция өткізуді дәстүрге ай-
налдырды. Соңғы 2011 жылы 17-18 мамырында 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты-
мен бірлесе өткізген «Қазіргі заманғы түркітану: 
даму бағыттары мен көкейкесті мәселелері» атты 
халықаралық конференцияда «Қиматсыз пеша оста-
сы» атты баяндама жасадым. Тақырыптың осылай 
таңдалуына профессор Ә.Құрышжанұлының «Кодекс 
Куманикус» тіліне қатысты зерттеулері себеп бол-
ды. Ғалым «Кодекс» тіліндегі әрбір сөз бен тіркеске, 
олардың этимологиясына жан-жақты лингвистикалық, 
бірқатарына глотохронологиялық талдау жасайды. Тіл 
дамуы барысында түпнұсқа қалпын сақтаған сөздер 
мен әртүрлі тілдік, фонетикалық өзгеріске ұшыраған үш 
мыңнан астам сөзге мұқият жасалған талдауға қайран 
қалып, кезінде ата-бабаларымыздың қоданысында 
болған, бүгінгі ұрпақтың жадында жоқ, бірақ ата-
бабасының жадында бар сол сөздерді жаңғыртайын 
деп осындай тақырып ұсындым. Алғаш тыңдағанда 
түсініксіздеу қабылданатын бұл тақырыптың мәнін 
профессор Ә.Құрышжанұлы еңбегінен іздеп табуға 
болады. Аудармасы: қиматсыз – қымбат, бағасы жоқ; 
пеша - тұрақты кәсіп, мамандық, іс; оста – мұғалім, 
ұстаз, маман, шебер. Сонда тақырыптың аудармасы – 
Қымбат істің шебері болып шықты.
Ғалымның Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық 
университеті Ғылыми кеңесінің ұйғарымымен сол 
конференция аясында жарық көрген «Тіл тари-
хы жөніндегі зерттеулер» атты жинағына енген, 
кезінде жарияланбаған қолжазба күйінде қалдырған 
еңбектерінің ішінде «Көне қыпшақ тілінің грамма-
тикасы» атты маңызды еңбегі бар. Қазіргі жоғары 
оқу орындарында оқытылатын «Қазақ тілінің тарихи 
грамматикасы» пәнін оқытуда таптырмас құрал бо-
лып саналатын бұл еңбек ғылыми қауымнан әлі өз 
бағасын алады деп есептейміз. Сарабдал ғалым бұл 
еңбегінде шетелдік көрнекті ғалымдар Анна-Ма-
рия Фон Габэн, Омельян Притцак пен В.В. Рад-
лов еңбектеріндегі қыпшақ тіліндегі ескерткіштер 
тіліне қатысты тұжырымдарының маңызды тұстарын 
атай отырып, аталған тілді тікелей тұтынушы 
әрі зерттеуші ретінде өзіне дейінгі ғалымдар 
жасаған жаңсақ пікірлерге түзету енгізеді. Қыпшақ 
тілінің фонетикасы, фонологиялық құбылыстары, 
лексикасындағы ерекшеліктер, кірме сөздер мен 
кәсіби сөздер, морфологиялық құрылымы сияқты 
мәселелер жалаң баяндалмай, оның қыпшақ тілінде 
осылай болуының себебі, тілдің динамикалық сипа-
ты тарихи-мәдени құбылыстармен байланыстырыла 
қарастырылады. Қазіргі зерттеулерде үрдіске айналған 
көпаспектілі зерттеу дегенімізді Ә. Құрышжанұлы 
бұрынырақта бастағаны анық аңғарылады. Ғалымның 
өз сөзімен айтсақ: Ұлттық мәдениетіміздің ұлттық 
бітімін қалыптастыруда елеулі орны бар түркі жаз-

8
ба мұраларының ғасырлар бойғы даму барысында 
эпитафиялық (құлпытастық) сипаттан шын мәніндегі 
түрлі ғылым салаларына жеке-жеке сараланған (тіл 
білімі, әдебиет, эпистолярлық жазба, астрономия, ма-
тематика, т.б.) классикалық мәдениет деңгейіне, сол 
кезеңдерде эталондық сапада барынша қарқынды 
дамыған көршілес шығыс халықтарымен мәдени бай-
ланысы арқылы қол жеткені талас тудырмайтын тари-
хи шындық. Мұндай диалектикалық бірлікте дамыған 
халықтардың мәдениетіндегі өзара әсер-ықпалдың 
түп-төркіні, сонау, көне дәуірлерде жатқандығын 
көненің көзі – ескі жазба жәдігерліктерден, жіті ден 
қойсақ, анық байқай аламыз[3].
Анатоль Франстың «Сөздік деген – алфавит бой-
ынша рет-ретімен орналасқан дүнияуи әлем» де-
ген сөзін басшылыққа алған ғалым ортағасырлық 
сөздіктер – түркі халықтарының, оның ішінде қазақ 
мәдениеті тарихының айнасы, сарқылмас бұлағы, 
қайнар көзі ретінде танылуы қажет деп есептейді. Төл 
тарихымыз бен қолтума мәдениетімізге қатысты жаз-
ба ескерткіштері, ондағы орта азиялық ғалымдардың 
туындылары айрықша орын алады десек, Әз-
Замахшаридің «Мухаддимат ал-адаб» (Ғылымға 
(тіл біліміне) кіріспе) сөздігі дәл сондай туынды деп 
санаған ғалымның Орта Азияның ортағасырлық 
Қайта өрлеу кезеңінде дүниеге келген бұл сөздікті 
ескіден жеткен мұрағаттар әлемінде өзіндік орны, 
тума тіліміздің қалыптасу тарихына қатысы бар 
бірегей жазба ескерткіш екендігін, дәуір жағынан – 
орта (ескі) түркілік, жазылған жері жағынан – Орта 
Азиялық, уақыты жағынан – ортағасырлық (ХІ-ХІІ 
ғ.ғ) екендігін дәлелдеп, еңбектің дүниеге келуіне 
түрткі болған тарихи себептер мен алғы шарттарды, 
отандық ғылымда бұрын-соңды кеңінен сөз болып 
талданбаған ғұлама ғалым Әз-Замахшаридің өмірі 
мен шығармашылығына, сөздіктің қолжазбасы мен 
көшірмелерінің жазылу, сақталу деңгейіне, зерттелу 
тарихына тоқталып, диалектілік жазылу ерекшелігі 
жағынан «Мукаддимат ал-адабтың» - өтпелі кезеңнің 
жемісі, яғни XII-XIV ғасырлардағы бәріне бірдей 
ортақ әдеби тілдің дәстүрлі ережесіне лайықталып 
жазылған, белгілі бір норманы мұқият сақтап отырған 
оғыз-қыпшақтық-хорезмдік кезендегі жазба ескерткіш 
мұра» деп анықтайды. Мұндай тұжырымды жай ғана 
айта салмай, Махмуд Қашқаридің «Диуани лұғат ит-
турк сөздігі мен әйгілі ақын Ф.Петрарка Әулие Марк 
кітапханасына тапсырған қыпшақ тіліндегі «Кодекс 
Куманикуспен» (Куманша)-қыпшақша сөздік), XҮ 
ғасырдың туындысы, қыпшақ тілі негізінде жазылған, 
авторы белгісіз «Кітаб аттуһфауз Закийа фил-луғат-ит 
туркийа» (Түркі тілі туралы жазылған ерекше сыйлық) 
жазба ескерткішімен де салыстыра-салғастыра зерттеу 
нәтижесінде ұсынады. Сөздіктегі сөздердің лексика-
семантикалық топтары, грамматикалық құрылымына 
жан-жақты талдау жасалынған бұл еңбек, өкінішке 
орай, аяқталмай қалған. Бірақ ғылымда қалдырған 
мұрасын түркологиямен айналысатын ғалымдар 
іздеп жүріп оқитын түркі нәсілді жұрты барда, өзі 
тікелей тәрбиелеп, қалыптастырған мектебіндегі 
ізбасар шәкірттері барда ғалым еңбектерінің халқына 
әлі де ұзақ заманалар бойы қызмет ететініне кәміл 
сенеміз. Бұл сынды зерттеулердің түркітану іліміне, 
оның ішінде қыпшақтану саласына қосар үлесі мол, 
түрколог мамандар мен осы салаға барар болашақ 
ғалымдар үшін таптырмас құнды мәліметтер екендігі 
даусыз. 

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: