Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| терминология
– лат. terminus – шек + грек. λογοσ – сөз). Ғалым мұндай сөзжасам тәсілінің (негізінен терминдердің жасалуы) қыр-сырына терең үңіледі, әрбір жағдайды (құрылымына, сөздердің бірігудегі орын тәртібіне) мысалдармен нақтылайды. Ғалым әрбір пікіріне дәлел келтіре отырып, неміс, ағылшын, орыс тілдеріндегі күрделі кіріккен жасалымдарға нақты мысалдар береді. Профессор Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі күрделі сөздердің мынадай түрлерін көрсетеді: 1) зат есім + зат есім; 2) сын есім + зат есім; 3) зат есім + етістіктен пайда болған есім; 4) сан есімдер; 5) жалқы есімдер; 6) жаңа сөздер – қысқартулар. Бұл – қазақ тіл білімінің синтаксис саласында ғылыми айналысқа енген толыққанды жіктеме болатын. Ал профессор Қ.Жұбановтың семантикалық синтаксис жайындағы идеялары тіл білімінде содан отыз жыл еткен соң ғана бой көрсете бастады. Профессор Қ.Жұбанов «О построении речи в казахском языке» атты мақаласында « қазақ тілі басқа түркі тілдері сияқты агглютинативті тілдер тобына жатады, бұл тілдерде сөзжасам мен сөзөзгерім негіздерге тиісті қосымшалардың жалғануы арқылы жасалады, мұнда дыбыстық өзгерістер байқалмайды » дейді. Алайда ғалым агглютинация қазақ тілінде форма түзудің бірден-бір тәсілі емес деп, қазақ тіліндегі сөз түрлендірудің бір жолы ретінде сөздердің тіркесу формасын, яғни орын тәртібін атайды. Ғалым сөздерді қосымшасыз орын тәртібі арқылы орналастырғанда жаңа мағынаға ие болады деп, оларға мысалдар келтіріп, орыс тіліндегі аудармасымен салғастырады. Академик Р.Сыздық ғалым мұрасын ыждығаттықпен зерттей отырып, ғалымның Сен көрген қымбат алпауыттан да қызыл құрт Ертай ұстаның Темірбайдан алған тор бесті аты жақсы деген сөйлемді алып, жарты баспа табақ бойына сөздердің орнын әр алуан құбылтып отырып талдап, сөйлем ішіндегі сөздердің орналасу тәртібіне қарай мағыналары мен қызметтерінің өзгеретінін дәлелдейтінін айтады. Алайда, академик Р.Сыздықтың айтуынша, ғалымның сөйлем ішіндегі сөздердің тіркесу түрлерінің, яғни орын тәртібінің мәнін тануға бағытталған бұл жұмысы да аяқталмай қалған (4). 136 Қ.Жұбанов сөздердің де өздеріне жарасты орын тәртібі болатынын мысалдармен жақсы түсіндіріп, ол сөздер орындарын ауыстырса, сөйлеуші адамның нені, қалай айтып тұрғандығын, яғни оның дәл ойын, эмоциясын бере алатындығын дәлелдеді (59, 100). Ғалым сөйлемдегі немесе жеке топтағы сөз тіркестері бірнеше сөз бір ғана сөзге бірдей тәуелді болғанда параллель және бір сөз екінші сөзге, соңғысы үшінші сөзге тәуелді болғанда тізбекті деп аталады дейді. Сөйлем мүшелері негізгі заңға бағына отырып, белгілі бір ретпен орналасады, басыңқы сөз бағыныңқының, анықтауыш анықтайтын сөздің алдында келеді, яғни сөйлемнің соңында баяндауыш орналасады, оның алдында біріншілік мүшелер, олардың әрқайсысының алдында оларға тәуелді екіншілік мүшелер келеді дейді ғалым. Дегенмен ғалым сөйлем мүшелерінің байланысуындағы мұндай «тәртіп» кейде «бұзылуы» да мүмкін: « бір ғана сөзге бірдей қатысты және қандай да бір формадағы мүшелер параллель тіркескенде логикалық екпінге ғана бағынатын белгілі бір тәртіпке бағынбай-ақ орналасуы мүмкін ». Ғалымның айтуынша, сөздердің орын тәртібін ауыстыруға болады, алайда оған қандай да бір шарт болуы керек, мысалы, « параллель орналасқан сөздерді біз олардың барлығына жалғау-жұрнақ жалғанғанда және әрбір мүшенің қандай сөзге қатысты екендігін білгенде ғана өз қалауымызша орналастыра аламыз ». Профессор Қ.Жұбанов « жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|