Бұл кітапта мен адал ниетті және ыждағатты көшіруші ғана- мын.  Мұның тарихы былай.  2

Волоколамск тас жолы
14
– Онда сіз ар-ұят туралы қалай жазасыз? Жауынгер ротамен 
бірге шабуылға шығады, оған пулеметтен оқ боратады, жанында 
жолдастары құлап жатыр, ал ол өршеленіп алға жылжиды. Бір 
сағат өтеді – алпыс минут. Бір минутте алпыс секунд бар, әрбір 
секундта оны жүз рет өлтіруі мүмкін. Ал ол жер бауырлап алға 
ұмтылады. Міне, бұл сарбаздың ар-намысы! Ал қуаныш ше? Сіз 
қуаныш дегеннің не екенін білесіз бе?
– Тәрізі, мұны да білмейтін шығармын, – дедім мен. 
– Дұрыс! Сізге махаббат қуанышы, сондай-ақ, бәлкім, шығар-
машылықтың ләззаты таныс болар. Әйеліңіз аналық шаттық сы-
рымен бөлісуі де мүмкін. Әйткенмен, жауды жеңу қуанышын, 
соғыстағы ерлік сүйінішін бастан өткермеген адам ең сұрапыл, 
өрттей алапат қуаныш дегеннің не екенін білмейді. Сіз бұл тура-
лы қалай жазасыз? Ойдан құрастырасыз ба?
Үстел үстінде панфиловшылар туралы, Бауыржан Момышұлы 
басқаратын дәл сонау полк жайындағы очерк басылған журнал 
нөмірі жатты. 
Ол журналды қатты жұлқып, шам түбіне қарай жылжытты – 
оның темекі тұтатып, шырпыны тастағандағы, ашылған бетке 
еңкейіп, парақтағандағы – қимылының бәрі шалт еді.
– Оқи алмаймын! – деді ол. – Мен соғыста сиямен емес, қан-
мен жазылған кітапты оқыдым. Ал мұндай кітаптан кейін ойдан 
құрастырған нәрсеге қалай шыдаймын. Ал сіз не жаза аласыз?
Мен дауласпақ болып ем, Бауыржан Момышұлы алған бетінен 
қайтпады.
– Жоқ! – деді ол шешімді түрде. – Мен өтірікті жек көремін, 
ал сіз шындықты жаза алмайсыз. 
3
Біздің танысуымыз былай еді.
Мен Мәскеу түбіндегі шайқасты баяндап беретіндей және 
оның әңгімесі майданның мән-мақсатын қамти отырып, барлық 
тірлік тағдыры сынақтан өткізіліп, шешіліп жататын – ұрысқа 
бастайтындай адамды көп іздедім. 
Бұл бағыттағы ізденістің бәрін ежіктемей-ақ қояйын. Тек ең 
қажеттісін айтайын. 
Мен деректермен таныса келе, Мәскеуге шабуыл жасаған 
жаудың 1941 жылдың қазаны мен қарашасында астанамыздың 

15
Фамилиясы жоқ адам
аймағына қаншеңгелді батыра түсуге ұмтылып, бір мезгілде ба-
сты соққыны тікелей Волоколамск, одан Ленинград тас жолына 
бағыттап, діттеген мақсатына төтесінен салғанына көз жеткіздім. 
Қазан айының ауыр күндерінде немістер Вязьма іргесі 
арқылы танк, мотоцикл, жүк машинасымен Москваға жылжыған 
сәтте Волоколамск тас жолына кіре беріс қапталды бүгінде ге-
нерал-майор Панфилов атындағы гвардиялық дивизия атымен 
белгілі 316-шы атқыштар дивизиясы қорғап тұрды. Мәскеуге 
екінші мәрте, қараша шабуылын бастаған дұшпан тағы да сол, 
дәл панфиловшылар шайқасып жатқан бағытқа сұғына кірген. 
Москвадан отыз шақырымдай жерде жеті күнге созылған Крюко-
во майданында панфиловшылар Қызыл Армияның өзге де бөлім-
дерімен бірге немістердің қысымына төтеп беріп, жауды серпіп 
тастады. 
Мен екі айға созылған алапат арпалыстың тарихын баяндап 
беретін адамның атын да, шенін де білместен, панфиловшыларға 
тарттым: оны жолықтыратыныма сенімдімін-ді. 
Бұл Мәскеу түбіндегі шайқас күндерінде аға лейтенант, ал 
қазір, арада екі жыл өткенде гвардия полковнигі Бауыржан Мо-
мышұлы еді. 
4
Ол танысқан кезде аты-жөнін айтты. Дұрыс ұқпай қалып, қай-
та сұрадым.
– Бауыржан Момышұлы, – деді ежіктей қайталап. 
Оның үнінен сол сәтте тіксініңкірегендей, жайсыздық күйін 
аңдап қалдым. Тәрізі, ол өзін тез түсінгенді қалайды екен-ау деп 
түйдім. 
Тілшілік дағды бойынша қойындәптерімді шығарғанмын.
– Кешіріңіз, сіздің фамилияңыз қалай жазылады? 
Ол:
– Менде фамилия жоқ, – деп жауап қатты.
Мен аңтарылып қалдым. Ол Момышұлы деген орыс тіліне ау-
дарғанда Момыштың баласы дегенді білдіреді деді.
– Бұл менің әкемнің аты, – деп жалғастырды ол. – Бауыржан 
– өз есімім. Ал фамилиям жоқ. 
Оның жүзінде Шығысқа тән деп ойлайтынымыздай, арман-
шыл жұмсақтық жоқ-тын.

Волоколамск тас жолы
16
Кейде зор сүйіспеншілікпен мұқият, ал кейде қалай болса со-
лай жасалған дейтіндей – нешеқилы беттер кездеседі. Бауыржан 
Момышұлының бет-пішіні жапсырғандай емес, қашап мүсінде-
гендей әсер қалдырған. Ол әлдебір өткір аспаппен бірде-бір дөң-
гелек сызық қалдырмай, қоладан немесе қатты еменнен жонып 
жасағандай көрінді. 
Бұл балалық шақтағы бір көріністі есіме түсірді. Майн Рид-
тің әлде Фенимор Купердің шығармалар жинағының қалың көк 
мұқабасына арықша келген үндістандықтың бейнесі бедерленген 
еді. Бауыржанның кескіні сол рельеф өрнегіне ұқсайтынын бай-
қап таңырқадым. 
Моңғол тектес қараторы, сәл шықшыттылау, әдеттегі өте 
ұстамды кескінін ашулы сәттерінде сирек кездесетін танадай 
қара көздері айбаттандырып тұрады екен. 
Бауыржан өзінің жылтырап, тарауға көнбей тікірейіп тұратын 
қара шашын аттың жалындай деп әзілдеді.
Сөзіне құлақ түре отырып, оның жүзіне зерделей қарадым. Бұл 
қазақ орыстың бай тілін еркін меңгеріпті. Тіпті толқыған кезінің 
өзінде сөз бен ой тіркесінен мүдірмейді. Тек кейде асықпай сөй-
лейтін мәнерін әдейі ісейтіндей көрінді. Келе-келе: қазақша сөй-
легенінде сөзінің жылдам ағылатынын аңғардым. 
Папиросын шығарып, портсигарды сарт еткізіп жапқаннан 
кейін ол тіктеніп, сөзін: 
– Егер сіз алда-жалда мен туралы жаза қалған болсаңыз, мені 
қазақша «Бауыржан Момышұлы» деп атаңыз. Оның қазақ екені, 
кең далада қой баққан шопан екені, оның фамилиясы жоқ адам 
екені белгілі болсын, – деп аяқтады. 
5
Алғашқы танысқан кеште маған Бауыржан Момышұлының 
полкқа – соғысқа жаңа келген командирлермен қалай сөйле-
скенін есту бақыты бұйырды. 
Ол солдаттың жаны туралы әңгімелеген. Айтпақшы, ойын 
баппен дамыта келіп, дәл Волоколамск тас жолы түбіндегі шай-
қастардың бірі жайында баяндады. 
Менің жүрегім атқақтап кетті. Дереу қойындәптерімді суы-
рып, құлшына жазуға кірістім. Сәттілікке сенер-сенбесімді біл-
мей: міне, көптен күткен хикаяттың алғашқы парақтары деп 

17
Фамилиясы жоқ адам
жорамалдадым. Әңгімеден кейін мен бір мезет сәтін тауып, Ба-
уыржан Момышұлынан Волоколамск тас жолы бойындағы ұры-
стардың тарихын бастан-аяқ әңгімелеп беруін өтінгенмін.
– Жоқ, – деп үн қатты Бауыржан Момышұлы, – мен сізге еш-
теңе айтпаймын.
Біздің бұдан кейінгі әңгімеміз оқырманға белгілі. 
6
Бұл жағдайда Бауыржан Момышұлының әділетсіздігі анық 
еді. Мен де дәл оның өзі секілді: шындыққа құмарттым ғой. 
Алайда оның – әсіресе, сарбаз кебін кимеген адамдар туралы 
бағасы көбінесе көңілге келетіндей дөкір еді. Мұны, бәлкім, Ба-
уыржанның жастығымен түсіндіруге болар. Біз ұшырасқан сол 
күндерде ол отызға толған болатын. 
Сөйлесуден мүлде бас тартқан соң, мен де аса жағаласпадым, 
бірақ Бауыржанның жанында талай күн бірге жүрдім. 
Ол өте әңгімешіл екен. Ығыты келгенде, жалықпай жазып ала 
бердім. Оның маған бойы үйренді. 
Бауыржанның достары арқылы өзінің өмір-тарихын білдім. 
Мектепте оған екі ат беріпті: Бадырақ және Шаңтимес. Екіншісі 
дәлме-дәл аударғанда «тозаң жұқпас» деген мағына береді. Жүй-
ріктігі сонша – тіпті тұяғынан көтерілген шаңның өзі шашасына 
жұқпайтын аңыз сәйгүлікті солай атапты. 
Бауыржанға: 
– Сіз туралы әйтеуір бір жазбай қоймаймын. Және бір жерін-
де сізді мектепте Шаңтимес деп атағанын да міндетті түрде кел-
тіремін, – дейтін сәт те туды. 
Ол жымиды. Күлгенде жүзі нұрлана түседі екен. Суық кескіні 
кенеттен сәбилік кейіпке ауысты.
– Сіз артиллериялық ат секілді екенсіз, – деді ол жайдары-
ланып. – Ренжіп қалмаңыз, бұл – комплимент. Артиллериялық 
ат шабан қимылдайды, оны қақпайлау оңай емес, әйткенмен, бір 
бет алып алса зеңбіректі қоса тартады. Сіз мені иліктірдіңіз... 
Сіздің сұрағыңыздың бәріне жауап берейін. Бірақ бір шартым 
бар... 
Ақырын шалқайып, ол қыннан қылыш суырды. Шағын, әй-
нексіз шамның әлсіз жарығы түскен аласа, сыздауыт блиндажда 
ақ алмастың жүзі жарқ етті. 

Волоколамск тас жолы
18
– Келісіп алайық, – деп сөзін жалғады ол. – Сіз шындықты 
жазуға міндеттісіз. Даяр кітапты маған әкелесіз. Мен алғашқы 
тарауды оқимын да: «Нашар, өтірік жазыпсыз! Үстелге сол қо-
лыңызды қойыңыз». Әп! Сол қолыңыздан айырылдыңыз! Одан 
екінші тарауды оқимын: «Нашар, өтірік жазылған! Үстелге оң 
қолыңызды қойыңыз». Әп! Оң қолыңыз жоқ! Келісесіз бе? 
– Келісемін, – дедім мен.
Біз екеуміз де әзілдеп отыр едік, бірақ күлмедік. 
Маған моңғолдық емес тостағандай қара көздер шаншыла, 
сынай қарап тұрды.
– Жақсы, – деді ол. – Қағазды дайындап, қарындашыңызды 
алыңыз. Жазыңыз: «Бірінші тарау. Үрей».
Үрей
1
– Жазыңыз, – деді Бауыржан Момышұлы: – «Бірінші тарау. 
Үрей!»
Ол сәл ойланып, сөзін жалғастырды:
– «Панфиловшылар ешбір үрейленбестен алғашқы ұрысқа 
ұмтылды...». Сіздіңше қалай: сәтті бастау ма?
– Білмедім, – дедім мен сенімсіздеу үнмен. 
– Бұлайша әдебиет ефрейторлары жазады, – деді ол қатқыл 
түрде. – Сіз осында келгелі бері, мен өзіңізді әдейілеп екі-үш 
мина жарылып, оқ зуылдап жатқан жерлерге апаруды бұйырдым. 
Ондағы ойым – сіздің үрейді сезінуіңізді қалап едім. Мойында-
масаңыз да болады, айтпасаңыз да білемін, сізге қорқынышты 
жеңуге тура келгені анық. 
Сонда сіз бен шығармашылық істе қатар жүрген жолдаста-
рыңыз неліктен соғысып жүрген өзіміздей емес, қайдағы бір 
ерекше құдіретті адамдар деп есептейсіздер? Сарбаз сіздерге де 
тән адами түйсіктен ада деп қабылдайтындарыңыз қалай? Сіздің-
ше, ол сонда төмен нәсілді жаратылыс па? Әлде, керісінше, көк-
тен түскен әлдебір әулие ме? 

19
Үрей
Бәлкім, сіздіңше, ерлік деген – табиғат сыйы шығар? Неме-
се шинельмен бірге тізімге белгілеп: «алынды, алынды» деп жа-
ужүректікті де қоса тарататын каптенармустың сыйлығы ма? 
Мен соғыста жүргелі талай уақыт өтті, полк командирі бол-
дым, сондықтан: ол бұлай емес деп түйіндеуге қақым бар шығар 
ойлаймын! 
Немістер біздің байтақ елге баса-көктеп кіргенде неменеге 
үміт артты екен? Олар танк колонналары бастаған шығыс жо-
рығына өздерімен бірге тірі жан атаулының зәресін ұшырып, 
құрдай жорғалататын Үрей генералы бірге аттанады деп сенді. 
Бір мың тоғыз жүз қырық бірінші жылы қазанның он бесінен 
он алтысына қараған түнгі біздің алғашқы ұрысымыз сол үрей-
мен шайқасудан басталды. Ал арада жеті апта өткенде, біз немі-
стерді Мәскеуден тықсырып тастаған сәтте, соларға ілесіп гене-
рал Үрей қоса қашты. Олар ақыр аяғында, мүмкін осы соғыста 
бірінші рет шығар, соңыңнан үрей қуу дегеннің не екенін білді. 
2
Біз қазан айының ортасында Москва түбіндегі шептердің 
ұрыстары басталғанға шейін ешбір айқасқа араласа қоймадық. 
Қазақстаннан шыққаннан кейін, бір жарым ай бойы майданнан 
қырық шақырымдай жерде – Бас Командованиенің резерві құра-
мында, қорғаныстың екінші шебі деп аталатын Ленинград облы-
сындағы батпақтарда тұрдық. 
Қазанның алтысы күні мен: дабыл бойынша батальонды тік 
тұрғызып, таяу маңдағы теміржол разъезіне кіру туралы бұйрық 
алдым. 
Барсақ, жылы вагондар мен платформалар даяр тұр. Тиеліп 
алып, сол түні жолға шықтық. 
Қайда? Мұны белгілі бір уақыт аралығында, тіпті батальон ко-
мандирі менің өзім білуге тиіс емес едім. Біз майданға аттанған-
дай емес, соғыстан қайтып келе жатқандай әсер билейді. Пойыз 
аралық бекеттерге тоқтамай, тораптық Бологое стансасына қарай 
зымырап келе жатты.
Жолда біз үшін түстік ас даяр тұр деп хабарлаған. Алайда 
әлдекім біздің эшелонды тақымдап, асықтыра түседі. Ауқатты 
таратып үлгермеді. Паровоздар екі-үш минут аралығында алма-
стырылды. Гудок берілді де, қайтадан жөнедік! 

Волоколамск тас жолы
20
Ел жаппай Бологоеден кейін қайда бұрылар екенбіз деп елең-
дейді. Әлден соң мәлім болған: Мәскеуді діттеппіз. 
Біздің эшелондар шағын бекеттерде жылдамдықты түсірмей, 
араға бір жарым-екі сағат уақыт салып зулай берді. Үш жүз он 
алтыншы атқыштар дивизиясы. 
Бізді не үшін, қандай мақсатпен ауыстырады? 
Белгісіз. 
Неліктен мұншалықты қарқынмен жүйткідік? Мәскеуден қай-
да, қандай жолмен шықпақшымыз? 
Белгісіз, белгісіз. 
Әдеттен тыс жүрдектік жұрттың бәрін қатты өрекпітеді. Әйте-
уір, нақты істі бастайтын болдық-ау, ұрысқа кіреміз-ау деп еле-
гізиміз. 
3
Біз қазанның жетісі күні Мәскеуден жүз жиырма шақырымдай 
батыс тұста жатқан Волоколамскіге таяу орманға келіп түстік. 
Мені полк командирі станцияға шақыртыпты. 
Темір жол бойындағы маскировкалық өрнекпен көкала қылып 
алабажақтап бояған қатар-қатар, құрсаулы, жатаған күмбездер 
есте қалды. Бұлар жанармай цистерналары еді. 
Сол сәтте көп ұзамай-ақ сүреңсіз күзгі бұлт аясындағы осынау 
темір күмбездердің сәл кейінірек жететін тарсыл-гүрсіл мен көк-
жиекті соңырақ торлайтын алапат от, түтін құшағында көкке 
атылып, мезетте жоқ болатынын сездім бе екем? 
Тақала бергенімде – төбесі талқандалып, үңірейген терезе-
лерінен қара түтін шұбатыла, қалқайып кірпіш қабырғасы ғана 
қалған станция ғимаратының түпкі жағынан зеңбірек тиеулі 
ұзыннан-ұзақ платформа тізбегін көзім шалды. 
Мені әлдекім дауыстап шақырады. Қарасам, состав тұсында 
біздің дивизиядағы артиллерия полкінің командирі полковник 
Малинин тұр.
– Көз қырыңызды салыңыз, қашқын, – деді ол. – Жақсы ма 
екен?
Ол мені өз еркіммен жаяу әскер қатарына ауысқан ежелгі ар-
тиллерияшы, батарея командирі екенімді білген сәттен бастап 
«қашқын» деп атап кетіп еді. 

21
Үрей
Зеңбіректер зауыттағыдай сырты қарайған арнайы қою май-
мен қалың етіп майланыпты. Бұлар біздің дивизиялық артилле-
рияға жаңа ғана жеткізілген қосымша қару-тын.
– Охо, – дедім мен, – дөңкиген ауырлары да бар екен ғой!
– Бұл «бегомоттарды» қамал зеңбіректері ретінде орналасты-
рамыз...
– Сонда біз ұзақ тұрмақшымыз ба мұнда?
– Тәрізі, осында қыстайтын шығармыз.
Мен жабырқаңқырап қалдым. Демек, тағы да тылда, тағы да 
резервте қалғанымыз ғой. 
Мен көп ішкері тұста, Вязьманың арғы бетінде немістердің 
Мәскеуді қорғаған майданды қақ жарып өткенін, Гитлер бұдан 
төрт күн бұрын радио арқылы: «Қызыл Армия талқандалды, 
Мәскеуге жол ашық» деп хабарлағанын білмейтін едім. 
Ал бұл кезде Мәскеу қала жиегінен жүз жиырма – жүз елу 
шақырым жерде асығыс түрде жаңадан майдан шебін құрып 
жатты, кейін ол тарихқа «астананың қиыр шеті» атымен кірді. 
Москва вокзалдарынан ешбір сөз сөйлеу мен оркестр салтана-
тынсыз-ақ жай киінген коммунистік батальондар аттанып жат-
ты, оларға қару-жарақ пен әскери киім жол үстінде берілді. Біз 
келерден бір-екі күндей бұрын Мәскеу теңізіне Волоколамск 
арқылы жүк машиналарымен Жоғарғы Совет атындағы жаяу 
әскер училищесі ауыстырылыпты; бұлардан кейін іле-шала мұн-
да оқу-жаттығу зеңбіректерін алып, Москваның Қызыл тулы 
артиллериялық училищесі жіберілді. Мәскеу жауға қарсы тың 
күш пен жаңа қару-жарақ жөнелтумен болды, оның ішінде осы 
зеңбіректер де бар. 
Полк штабында дивизияға Волоколамск аймағында қорғаныс 
шебін құрып, орнығуға бұйрық берілгені айтылды. Маған өз ба-
тальонымның бекініс шегі көрсетілді. 
4
Біз кешкісін Волоколамскіден отыз шақырым жердегі Руза 
өзеніне қарай түнгі жорыққа аттандық. 
Мен оңтүстік Қазақстанның тумасы ретінде ерте түсетін қысқа 
дағдыланбаған едім, ал мұнда, Мәскеу түбінде күн таңертең қа-
зан айының басынан-ақ ызғарланып кетті. Таң бозында дөңге-
лек ми-батпағын шығарған лайсаң жолдың аяздағы қатқағымен 

Волоколамск тас жолы
22
өзіміздің батальон учаскесінің ең ауқымды елдімекені – Новлян-
ское селосына келдік. 
Күңгірт аспан аясында қарауытып тұрған аласа шіркеу мұна-
расының сұлбасы көзге бірден шалынды. 
Батальонды село маңайындағы орманда қалдырып, мен ко-
мандирлермен бірге төңіректі барлауға шықтым. 
Менің батальоныма ирелеңдеп аққан Рузаның жағасынан жеті 
шақырым жер берілген. Біздің әскери жарғымыз бойынша ұрыс 
кезінде мұндай аймақ, тіпті полк үшін де көптік қылады. Алай-
да бұған бола алаңдай қоймадым. Егер жау шынымен ертелі-кеш 
осында жететін болса, оған біздің жеті шақырымымызда жалғыз 
батальон емес, бес, тіпті он батальон қарсы тұратынына бек 
сенімді едім. Маған бекініс шебін осындай есеппен даярлау қа-
жет деген ой келді. 
Менен табиғат көркін суреттеуді күтпей-ақ қойыңыз. Біздің 
көз алдымызда жатқан көрініс әсем бе еді, жоқ па, білмеймін. 
Топографияда айтылатынындай, баяу аққан, арнасы тар Ру-
заның айнадай жарқыраған бетінде құдды бір қолмен кескендей 
жапырақтар қалқып жатыр, тәрізі, осында жазда өскен ақ лала-
гүл болуы керек. Мүмкін бұл әдемі де шығар, бірақ өзім үшін: 
дұшпанның өтуіне оңай, саяз, өте қолайсыз өзен екен деп түйдім. 
Алайда өзеннің бергі беткейі танкі өте алмайтындай етіп 
қазылған: балшығынан жаңа түскен күрек іздері жылтыраған 
тік жарқабақ өзенге төніп тұр, мұны әскери тілде «эскарп» деп 
атайды. 
Өзеннің арғы бетінен – ашық алқап пен жеке тал-дарақ, бы-
лайша айтқанда, ойдым-ойдым орман-тоғай көрінеді. 
Қарсы жағалауда орман шеті Новлянское селосынан сәл қиы-
стау тұстағы бір жерде өзенге, тіпті еміне кіріп кеткен. Орыстың 
күзгі орманының кескінін бейнелеген суретші үшін сол жерден 
не қажеттің бәрі табылар еді, бірақ әлгі орын маған мүлде ұна-
мады: онда жау біздің шабуылдан қорғанып, өзімізді ұрымтал 
тұстан соғуға дайындала алады. 
Құрып кетсін бұл қарағай мен шырша! Отау керек бәрін! Ор-
манды өзеннен әрі қарай сырып тастаған жөн! 
Әрине, айтқанымыздай, арамызда ешкім де дәл осында кенеттен 
шайқас басталып кетеді деп күткен жоқ, әйткенмен бізге: бекініс 

23
Үрей
шебін құру міндеті жүктелді және оны Қызыл Армияның офицер-
лері мен солдаттары ретінде мүлтіксіз орындауға тиісті едік. 
5
Жаудан шегіну жайындағы алғашқы сыбыс келесі күні жеткен: 
әр жерде дүние-мүлкін түгел тастаған бейбіт жұрт босып жүрген 
көрінеді; олардың арасында шағын топпен қоршаудан сытылып 
шыққан жауынгерлер де бар. 
Солдат шинелімен жүрген ондай кезбелерді бірінші мәрте ба-
тальон асханасының қасынан кездестірдім. 
Бұлар отқа жылынып отырды. Соғысқа дейін шағын құрылыс 
директоры қызметін атақарған, шаруашылық взводының коман-
дирі, кексе лейтенант Пономарев оларға таңдана қарап тұр. Сол 
күні асхана кезекшілігінде жүрген аспаздар мен сарбаздар да осы 
төңірекке шоғырлана қалыпты. 
Пономарев «тік тұрыңдар!» деп команда беріп, жағдайды ба-
яндау үшін алдымнан жүгіріп шықты. 
Мен көз қиығыммен от басында отырғандарға қарадым: кей-
бірі орнынан тұрды, кейбірі жай қозғалақтаған болды.
– Бұлар неғылған адамдар? – деп сұрадым мен. 
От қасынан беті шұбарлау, тәпелтек қызыләскер бері қарай бір 
аттады.
– Қоршаудан шықтық, жолдас аға лейтенант!
Мен мұндай сөзді сол күні таңертең бірінші рет естідім.
– Қандай қоршау? Қайда?
– Вязьма түбінде, жолдас аға лейтенант... Енді олар осында 
қарай өңмеңдеп келеді. 
– Кім?
– Кім екені түсінікті ғой... немістер...
– Сендер оларды көрдіңдер ме? 
– Қайдан көресің оларды? Минаны бұршақша жаудырады... 
Немесе тас жолда танкімен жүйткітіп, айналаны оқтың астына 
алады.
– Танкілерін байқадыңдар ма?
– Танкіге, жолдас аға лейтенант, кинода ғана жасқанбай қа-
рай алатын шығарсың... Ал мұнда қарауға мұрша бар ма! Ол гүр-
сілдетіп, жан-жаққа оқ жаудырған сәтте көзің қарауытып, естен 
танасың. 

Волоколамск тас жолы
24
– Винтовкаң қайда?
– Өзімде, бүп-бүтін... Кешіріңіз, жолдас аға лейтенант, таза-
ланбаған...
– Енді қайда барасыңдар? 
– Мәскеуге, жаңа құрылымға қосыламыз... Біз суыт жүріп, 
көпшілігін басып оздық. Жолдас аға лейтенант, мен бұларды 
алып шығу үшін бастап келемін... Москвада шайқасамыз дейді. 
Қазір кетеміз... Бұл жерде көп бөгелуімізге болмайды, көп ұза-
май-ақ жау осында жетеді... Жолдас аға лейтенант, сіздердің қа-
заннан дәм татуға рұқсат етесіз бе?
Тәштек бойлы, секпіл бет солдаттың қашып келе жатқанда-
рын жайбарақат мойындай салуы қатты тіксінтті. Жұрт оның 
сөзіне құлақ түре қалыпты. 
Менің оның «жасағына» қайтадан көз жүгірттім. Бәрі де 
көптен қырынбаған, жуынбаған, сол себепті, түрлері түгелдей 
кір-қожалақ. Етіктері мен аяқ орауыштарындағы баттасқан лай 
от қасында кебе бастаған. Ешқайсының да шинелдерінде айырма 
белгісі жоқ.
– Бәрің де қатардағы жауынгерлерсіңдер ме? – деп сұрадым 
мен. 
Сәл қолайсыздық туындағандай. Бұдан соң біреуі орнынан кө-
терілген. Бұл – мұңды көздері алақтаған жиырма екілердегі жігіт 
еді.– Мен лейтенантпын, взвод командирімін, – деді ол. 
Мүмкін осы сәтте менің сырт кескінім өзгере қойған жоқ 
шығар, бірақ іштей, әлдебір соққы тигендей, сұмдық тітіркендім: 
взвод командирі, лейтенант, Қызыл Армия офицері қызыләскер-
лермен бірге әлдебір сақа солдатқа ілесіп майданнан қалай 
қашып келеді? 
Дәл осы кезде аспаз «қоршаулылардың» алдына буы бұрқы-
раған бір кастрюль кеспе көже әкеліп қойды. 
– Ішіңдер, – деді ол. – Енді өлмейсіңдер, өз адамдарыңа қо-
сылдыңдар ғой... Ауқаттаныңдар!
Мен ақырып жібердім: 
– Тұрыңдар! Лейтенант Пономарев! Қашқындарды тұтқын-
да! Қаруларын сыпырып ал!
– Винтовкамды бермеймін, – деді шұбар бет солдат.
– Тоқтат сөзді! Лейтенант Пономарев, бұйрықты орындаңыз. 

25
Үрей
Сөзімді аяқтамастан Пономаревтің қасын керіп, таңданған 
кейіппен менен бөлек, әлдеқайда көз тігіп тұрғанын аңдадым. 
Бұрыла қарадым. Батальон асханасына қарай шинель киген 
бірі қарулы, бірі қарусыз оншақты адам сүйретіле басып, ілбіп 
келеді. Кейбіреулерінің жағасы көтерулі, қолдары – қалтасында. 
Мұндай дағды бізге жат. Тіпті алыстан-ақ түсінікті болды: бұлар 
– менің батальонымның адамдары емес. 
Олар тақалды. 
– Неғылған адамсыңдар? – деп сұрадым мен.
Естіген жауабым: 
– Қоршаудан шықтық, жолдас аға лейтенант. 
6
Бұл күні, әдеттегідей, өзіміздің батальонның қорғаныс шебін 
бастан-аяқ аралап жүрдім. 
Күн ызғарлы, желкем. Ұшқындаған қиыршық қар шөп түбіне 
кесек мұз болып жабысып, жыртылған жердің қатқақ табанына 
ұсақ қырау болып үйірледі. 
Түс мезгілі еді. Сарбаздар тасада, жартылай қазылған окоптар 
мен үйілген топырақ сыртында тамақтанып отыр. 
Шошайған күрек саптары арқылы белгіленген жиекті жағалап 
келе жатып: 
– Жоқ, жігіттер, жау сендер күткен жақтан соқпайды... Ол 
күткен жерден килігуді ұната қоймайды, – деген сөз құлағыма 
жетеді.
Тықырлаған қасық дыбысы естілді. Үйілген аласа топырақ 
сыртындағы ойда түстенушілер. 
– Ал ол нені ұнатады? 
Сөз саптауына қарап, сұрақ қоюшының қазақ екенін аңдай-
мын.
– Айналып өтеді, сонымен тәмәм... Соңынан оның нені ұна-
татынын біле жатасың.
Тағы да қазақтың даусы:
– Ал одан кейін не істейді? 
Бұл кімнің окопы болды екен? Мына қазақ кім? Есіме түсті: 
Боранбаев. Иә, оның пулемет расчеты осында. Әлде Қалимолдин 
бе... 

Волоколамск тас жолы
26
Екеуі де бір пулеметте. Сайтан алғыр, бұл жерде де әлгі келім-
сектерді тамақтандырып жатыр!
– Онда бекем бол, – деді жаңадан біреу. – Әйтпесе өлгенің...
– Орманға тығыламыз. Жау ну тоғайға кіруден сескенеді! 
Тағы да ақырын ғана қасық тықырлады. Қоршаудан шыққан-
дар менің сарбаздарыммен бірге тамақтануға кіріскен. Және бір 
бейтаныс дауыс естілді:
– Менің жолқапшығым да сонда, котолегім де сонда... Қазір, 
дәл осындағыдай, ауқаттанып отырғанбыз. Кенет... 
«...кенет қаша жөнелдіңдер, сұмырайлар!» – деп айқай салғым 
келді де, әлдебір оймен тежелдім. 
Анадай жердегі ықтиятты қаланған шым тасасынан көкшіл 
темірі жылтырап пулемет оқпаны көрінді. Және онда пулеметші 
кезекшілікте отыр. Пулемет магазиніне оқтаулы лента кигізілген.
– Жақсы ата ма? – деп сұрадым мен. 
– Басып қалсаңыз болды, жолдас комбат.
Мен тізе бүгіп, оқпанды айнадай жарқыраған өзенге қарай 
бұрып, шүріппені бастым. 
Пулемет сақылдап, оқ бұрқыратты. Осы орында жер қазып, 
бекініс жасағанымызбен, әзірше оқ ата қойған жоқ едік; бұл 
біздің шебімізді дүбірлеткен алғашқы атыс болды. 
Біреу шұңқырдан ытқып шықты. 
– Дабыл! – деп айғай салдым мен. – Қаруларыңды алыңдар!
Сол бойда сөзімнің жаңғырығындай ащы дауыс естілді:
– Немістер! 
Үн адамның айқайындай емес, немістер шынымен келіп 
қалғандай, соншама үреймен, біртүрлі құмығып шықты. 
Келесі сәтте әлдекім безе жөнелді. Қалғандары топырлап 
соған ілесті. Істің бұлай жалғасқанын аңдап та үлгере алмай қал-
дым. Мұның бәрі лездің арасында болған жағдай. 
Орман алыс емес-тін, жүз елу-екі жүздей-ақ қадам жерде. Со-
лай қарай зытты... 
Мен үйілген топырақтың үстіне шығып, қашқандарға аңтары-
ла қарап тұрмын. 
Тура бүйірден біреудің жан дауысы шыққан: 
– Тоқта! 
Одан соң боқтап жіберді. 

27
Үрей
Айқай салған – қайдан сап ете түскені белгісіз пулеметші Бло-
ха еді.
Ол мені көрген бойда мен жаққа, пулеметке қарай құстай 
ұшты. 
Ет-жүрегім елжіреп, қатты толқып кеттім. Сол сәт маған қа-
рай жүгіріп келе жатқан пулеметші Блоханы жақсы көргендей 
өмірімде бірде-бір әйелдің өзін сүймеген шығармын. 
Бір кезде Қалимолдинның тоқтағаны байқалды – тең қалаушы 
болып жұмыс істеген, станокті пулеметті қақпақтай жауырыны-
на оп-оңай тастай салатын еңгезердей қазақ. Ол үнсіз кешірім 
сұрағандай басын төмен түсіріп, екі қолын кеудесіне қусырды. 
Сөйтті де Блохаға еріп, маған қарай жылжыды. 
Одан соң қайырылған – көзілдірікті Мурин, соғысқа дейін 
консерватория аспиранты, музыка тарихы жөнінде мақалалар 
жазған адам. Бірақ оны біреу қол созым жердегі орман жақты 
нұсқап, нұқып қалды. Ол тағы да ор қояндай ытқып, жүгіре жө-
нелген. Сөйтіп және бұрылды. Содан тоқтады. Қара терге түсіп, 
қылқиған мойнын біресе маған, біресе орманға бұрып, алақтап 
тұр. 
Бұдан соң саусақтарымен көзәйнегін тез-тез сүртіп, артқа, 
маған қарай жүгірді. 
Бұлардың бәрі бір бөлімше, бір пулемет расчеты еді. Енді тек 
бөлімше командирі, сержант Боранбаевтың өзі жоқ. 
Жерлесім Боранбаевтың пулеметті шашып тастап қолма-қол 
қайта жинайтын епсектігіне, кәнігі механиктей, бұзылған тетікті 
тез табатынына қарап, ылғи риза болатынмын. Кейде Боранбаев-
ты кездестіргенде: «Міне, біз қазақтар да орыстар сияқты меха-
никтер халқына айнала бастадық» деп ойлайтынмын. 
Ал енді ол маған қарайтын беті қалмай, көзіме түспестен зы-
тып отырған секілді. 
Мен қайтып оралушыларға үнсіз, тесіле қараймын. Әрине, өз 
сарбаздарымның адал жігіттер екенін білетінмін. Қазір оларды 
ұят қысып барады. Бұларды келесі жолы осынша жан азабынан 
қалай арашалап қаламын, сұмдық сорақылықтан қалай құтқара-
мын? Осылардың алдағы уақытта тағы да қаша жөнелмейтініне, 
тағы да мұндай күйге қалайша тап болғанына түсіне алмай тұра-
тынына сенім бар ма? Не істеймін бұларды? 

Волоколамск тас жолы
28
Азғырамын ба? Әңгімелесемін бе? Айқайлап ұрсамын ба? Қа-
мауға аламын ба? 
Айтсаңызшы – қайткенім жөн? 
Соттаңдар мені!
1
Өз блиндажымда басымды қос қолдап сүйеп, еденге тесілген 
күйі былай отырдым да (Бауыржан Момышұлы өзінің қала оты-
рғанын көрсетті), ойға баттым.
– Рұқсат па екен, жолдас комбат...
Мен төмен қараған бойда бас изедім.
Пулемет ротасының саяси жетекшісі Жалмұхамбет Бозжанов 
келіп кірді. 
– Ақсақал, – деді ол ақырын ғана қазақшалап. 
Кейде ол мені осылай атайтын еді. 
Мен Бозжановқа қарадым. Оның дөңгелек жайдары жүзі абы-
ржыңқы екен. 
– Ақсақал, ротада төтенше жағдай болды: сержант Боранба-
ев өз қолын өзі атып жаралапты. 
– Боранбаев дейсің бе?
– Иә...
Біреу жүрегімді қысып жібергендей болды. Кеудем, мойным, 
іші-бауырым түгел ауырып кетті. Боранбаев та мендей қазақ, – 
қолы шебер қазақ, пулемет расчетінің командирі, мен бүгін таба 
алмаған адамның дәл өзі.
– Оны қайттің? Атып тастадың ба?
– Жоқ... Жарасын таңдым да...
– Одан соң не істедің?
– Тұтқындап, сізге алып келдім.
– Қайда өзі? Мұнда алып кел оны!
Міне... Демек, менің батальонымнан өз-өзін бірінші атқан 
адам, алғашқы опасыз табылды. Және кім? Ех, Боранбаев!... 
Табалдырықтан ақырын аттап, ол кірді. Ә дегенде өзін таны-
май да қалдым. Сұп-сұр, маска секілді жіпсілең жүзі қан-сөлсіз. 
Есі ауысқан адамдардың түрі осындай болады. Таңулы сол жақ 

29
Соттаңдар мені!
қолын асып алыпты; дәкеден қызарған қан шығып тұр. Оң қо-
лын жұлқа көтеріп қалды да, менің сұсымды аңдаған Боранбаев 
оны шекесіне апаруға батпады. Қорқақтап, қолын қайтадан сұлқ 
түсірді. 
– Сөйле! – деп бұйырдым мен.
– Бұл енді, жолдас комбат, қалай болғанын өзім де білмей 
қалдым... Байқамай... Білмеймін не болғанын.
Ол осы сөзді міңгірлеп қайталаудан танбады.
– Айт.
Мен оған жекіп ұрыспадым, дегенмен ол осындай мінезді күт-
кен де шығар. Кейде ұрысудың түкке қажеті болмай қалатын сәт-
тер де кездеседі. Боранбаев «орманға қарай жүгіріп бара жатқан-
да сүрініп кетіп құлап қалдым, сөйтіп винтовка өзі атылып кетті» 
дейді.
– Өтірік! – деді мен. – Сіз қорқақсыз! Опасызсыз! Бізде мұн-
дайларға рақым жоқ! 
Сағатыма қарасам: үш болып қалыпты.
– Лейтенант Рахимов!
Рахимов батальон штабының бастығы еді. Ол орнынан тұрды.
– Лейтенант Рахимов! Мұнда қызыләскер Блоханы шақы-
рыңызшы. Тез келсін.
– Құп болады, жолдас комбат.
– Бір сағат он бес минуттен кейін, он алты ноль-нольде бата-
льонды орман шетіндегі алаңқайға сапқа тұрғызыңыз... Болды. 
Бара беріңіз! – деп бұйырдым Рахимовқа. 
– Сіз маған не істемекшісіз? – Сіз маған не істемекшісіз? – 
деп Боранбаев бір сұмдықты сезгендей, безектеп кетті. 
– Саптың алдында атып тастаймын!
Боранбаев тізерлеп, сылқ ете қалды. Оның сау қолы да, арам 
қанға малынған ораулы қолы да маған қарай созылды.
– Жолдас комбат, мен шынымды айтайын!.. Жолдас комбат, 
мұны мен өзім... әдейі істедім.
– Тұр! – дедім мен. – Жер жәндігі құртқа ұқсамай, тым құры-
маса адам сияқты өлсеңші.
– Кешіріңіз!
– Тұр!
Ол орнынан тұрды.

Волоколамск тас жолы
30
– Ех, Боранбаев, Боранбаев! – деді Бозжанов жұмсақ үнмен. 
– Айтшы, мынауың не сұмдық?
Бір мезет осыны мен өзім айттым ба деп қалдым; өз бұйрығы-
ма қарсы «Үндеме!» деген сөз өз аузымнан шығып кеткендей 
көрінді. 
– Байқамай қалдым... – деп міңгірледі Боранбаев. – Бір сәт те 
ойламаппын!.. Қалай болғанын өзім де білмеймін. 
Ол тал қармағандай, тағы да осы бір уәжге жармасты да қал-
ды.
– Өтірік сөйлеме, Боранбаев! – деді Бозжанов. – Комбатқа 
шыныңды айт. 
– Шын айтам, шын айтам... Сосын қанды көргенде есімді жи-
дым: неге істедім мұны деп. Сайтан түртті... Атпаңызшы мені! 
Кешіріңізші, жолдас комбат!
Мүмкін, ол осы сәтте, расында да, шынын айтқан шығар. Иә, 
дәл осылай болуы ғажап емес: ақылынан алжасып, үрейдің әсері-
нен бір мезет не істеп, не қойғанын білмей қалуы әбден ықтимал. 
Әйткенмен, майдан даласынан осылай қашып, соңынан істің 
қалайша мұншалықты ушыққанын мүлде түсінбестен, Отан ал-
дында қылмыскерге айналып жатпай ма. 
Мен Бозжановқа: 
– Мұның орнына бөлімше командирі Блоха болады. Және 
осы бөлімше, өзі бірге тұрып, солардан қашқан адамдар мұны 
саптың алдында атады, – дедім. 
Бозжанов маған қарай еңкейе түсіп, құлағыма сыбырлады: 
– Ақсақал, біздің оған қақымыз бар ма? 
– Бар! – деп жауап бердім мен. – Одан соң кез келген адам-
ның алдында жауап беруге әзірмін, әйтеуір, бір сағаттан кейін 
әлгі айтқанымды орындаймын. Ал сіз мәлімдеме даярлаңыз. 
Ентігіп, блиндажға қызыләскер Блоха кірді. Мұрнын 
тартқыштап, көрінер-көрінбес сарғыш қабағын қимылдатқан ол 
келіп жеткенін де дұрыс баяндап жарытпады. 
– Сені не үшін шақыртқанымды білесің бе? – дедім оған. 
– Жоқ, жолдас комбат. 
– Мынаған қарашы... Танисың ба?
Мен Боранбаевты нұсқадым. 

31
Соттаңдар мені!
– Өй, сен де!..– деді Блоха. Үнінен жиіркену мен аяушылықтың 
белгісі қатар байқалатындай. – Өзіңнің сұрың да біртүрлі сұм-
пайыланып кетіпті ғой! 
– Мұны сендер атасыңдар! – дедім мен, – сендердің бөлімше-
лерің...
Блоханың өңі қуарып кетті. Көкірегі қарс айрыла күрсініп: 
– Орындаймыз, жолдас комбат, – деді.
– Сені бөлімше командирі етіп тағайындаймын. 
Мен Боранбаевтың қасына келіп, оның айырым белгілері мен 
қызыләскерлік жұлдызын жұлып алдым. 
Ол түсі сұрланып, сазарған күйі, екі қолы салбырап тұрып 
қалды. 
2
Белгіленген уақытта, сағат тура төртте «П» әрпі тәртібімен сап 
түзеген батальон алдына шықтым. Ортада, елден ашық тұста, са-
пқа бетпе-бет шинельшең, белдіксіз Боранбаев тұр. 
– Батальон, тік тұр! – деп бұйырды Рахимов.
Тыныштықты қақ жарып, әрдайым командир құлағы қақшып 
алатын асқақ үн саңқ етіп барып үзілді: винтовкалар да бір мез-
гілде қозғалақтап барып, қайта тыншыды. 
Тұнжыраңқы көңілде бір мезет қуаныш оты жылт етті. Жоқ, 
бұл шинель киген тобыр емес, сарбаздар, күш, батальон.
– Сіздің бұйрығыңыз бойынша батальон сап түзеді! – деп 
нақпа-нақ рапорт берді Рахимов.
Осынау сәтте, сап алдында белдіксіз және жұлдызсыз, масқа-
ра жағдаймен қолы таңулы адам тұрған мына орыс даласында 
әрбір сөз, тіпті әдеттегі рапорт формуласы – жан тебірентеді.
– Бөлімше командирі Блоха! Бөлімшені алып мұнда кел! – 
деп бұйырдым мен.
Бұлар алаң бойымен үн-түнсіз жүріп келеді – алдыда орта бой-
лы Блоха мен қапсағай денелі Қалимолдин, бұлардан соң Мурин 
мен кеше пулемет түбінде кезекшілік атқарған Добряков, – өз-
деріне қадалып қарап тұрған жүздеген адамның алдында еріксіз-
ден сымдай тартымды көрінуге тырысып, бүйірден соққан ызғы-
рық желге де қарамасатан, пішіндері байсалды, бірінің соңынан 
бірі, аяқтарын нық басады. 
Алайда бұлардың қобалжулы екені анық. 

Волоколамск тас жолы
32
Блоха: «Бөлімше, тоқта!» деп команда берді. Винтовкалар бір 
қимылмен иықтан аяққа түсірілді; ол әрекетті баяндауды ұмы-
тып, маған қарады. 
Қолымды шекеме апарып, оған қарай өзім қадам бастым. Ол 
да менің қимылымды қайталағанымен, жарғы талабы бойынша 
өзінің бөлімшені алып келгені туралы кібіртіктеп, жатық баян-
дап бере алмады. 
Сіз: дәл осындай аласапыран сәтте мұның бәрінің не қажеті 
бар деп сұрайтын шығарсыз. Иә, дәл сол кезде мен әрбір елеусіз 
әрекет арқылы өзіміздің армия екенімізді, әскери бөлім екенімізді 
аңғартуға тырыстым. 
Бір қатарға тізілген бөлімше команда бойынша сапқа қарай 
бұрылды.
Мен: 
– Жолдастар, жауынгерлер мен командирлер! Сіздердің қар-
сы алдыларыңызда тұрған адамдар – «Дабыл!» деп дауыстап, 
«Қаруларыңды алыңдар!» деп әмір бергенімде, қорқып қаша жө-
нелгендер. Бұлар бір минуттен кейін естерін жиып қайтып орал-
ды. Бірақ біреуі – осылардың командирлері келмей қалды. Ол 
майданнан сытылып кету үшін өз қолын өзі атып жаралаған. Бұл 
қарабет, Отанын сатқан опасыз қазір менің бұйрығым бойынша 
атылады. Өзі міне тұр!
Боранбаевқа бұрылып, оны саусағыммен нұсқап көрсеттім. 
Ол кешірер ме екен деп үмітпен, маған жалтақ-жалтақ қарайды. 
Мен сөзімді жалғастырдым:
– Бұл өзі өмірді сүйеді, ауа мен жер, аспан аясында рахат-
танып жүргісі келеді. Сөйтіп: өлсеңдер сендер өліңдер, ал мен 
ғұмырды жалғастыруға тиіспін деп шешіпті. Ал өзге біреудің 
есебінен тек малғұндар ғана күн кешпей ме. 
Жұрт менің сөзімді селт етпей тыңдады. 
Менің алдымда тұрған жүздеген адам: бәрі бірдей тірі қал-
майтынын, сұм ажал кейбіреуін қатардан жұлып әкететінін, әйт-
кенмен, бәрі сонау сәтте әлдебір қасиетті шектен аттап кеткенін 
жіті түйсінді, ал мен жан-жүректі сыздатқан сол сезімді сөзбен 
жеткізген едім.
– Иә, соғыс өлім-жітімсіз болмайды. Дегенмен ерлікпен қаза 
тапқандарды елі ұмытпақ емес. Ұлдары мен қыздары: «Біздің 

33
Соттаңдар мені!
әкеміз Отан соғысының батыры болған!» деп мақтанатын бола-
ды. Мұны немерелері мен шөберелері де айтады. Бірақ біз бәріміз 
бірдей ажал құшамыз ба? Жоқ. Жауынгер шайқасқа өлу үшін 
емес, жаудың көзін жою үшін кіреді. Ал майданда өзінің әскери 
борышын абыроймен өтеп, үйіне оралғандарды да Отан соғысы-
ның батыры деп бағалайды. Батыр деген сөз қандай асқақ, қан-
дай жағымды естіледі! Біз, адал жауынгерлер, даңққа бөленеміз, 
ал сен (мен тағы да Боранбаевқа бұрылдым)... сен мына жерде 
ар-ұяттан жұрдай болып, өлексе болып жатасың. Балаларың се-
нен бас тартады.
– Кешіріңізші... – деп күбірледі Боранбаев қазақшалап. 
– Немене, балаларың есіңе түсті ме? Олар енді сатқынның 
ұрпағына айналды. Олар сені әкем деуден арланып, кімнің бала-
сы екенін жасыра бастайды. Ал әйелің саптың алдында атылған 
қорқақтың, опасыз сүмелектің жесірі болады. Ол сенімен некеле-
суге бел буған сонау сұмдық сәтін түршігіп есіне алады. Біз сенің 
еліңе хат жазамыз. Ондағы жұрт біздің сені өз қолымызбен жоқ 
қылғанымызды білсін. 
– Кешіріңіз... Мені ұрысқа жіберіңізші... 
Боранбаев мұны міңгірлеп, дұрыс айта алмады, бірақ оның 
сөзі бүкіл жұрттың құлағына жеткендей еді.
– Жоқ! – дедім мен. – Біз бәріміз майданға аттанамыз! Бүкіл 
батальон шайқасқа кіреді! Мен саптан шақырып алған мына 
сарбаздарды көріп тұрсың ба? Танисың ба бұларды? Бұл – сен 
басқарған бөлімше. Бұлар сенімен бірге қаша жөнелді, әйткен-
мен оралды. Сен адал солдат ретінде осылармен бірге тұрдың, 
бір котелектен ас іштің, бір шинельді жамылып қатар ұйықтадың. 
Бұлар ұрысқа барады. Блоха мен Қалимолдин де, Добряков пен 
Мурин де – бәрі де соғысқа қатысады, оқ пен отқа қарсы жүреді. 
Бірақ ең алдымен бұлар сені – ұрыстан қашқан езді атады! 
Сөйттім де: 
– Бөлімше, кері айнал! – деп команда бердім. 
Мезетте түстері бұзылып кеткен жауынгерлер кілт бұрылды. 
Мен өзімнің де бетімнің мұздап кеткенін сезіндім.
– Қызыләскер Блоха! Опасыздың шинелін шеш!
Блоха тұнжырап Боранбаевқа тақалды. Көріп тұрмын: Боран-
баев сау қолын көтеріп шинелінің ілгектерін өзі ағыта бастады. 

Волоколамск тас жолы
34
Бұл мені қайран қалдырды. Жоқ, бір қарағанда, өзгелерден өмір-
ге құштар көрінген мұның тірлік кешуге де жігері жетпейді екен 
– ол жеткен ажалды еріксіз қабылдады. 
Шинель шешілді. Блоха оны былай қарай лақтырып тастап, 
бөлімшесіне келді.
– Сатқын, кері айнал!
Маған ақтық мәрте сонша жалынышты жүзбен қараған Боран-
баев желке жағымен бұрылып тұрды. 
Мен команда бердім:
– Су жүрек қорқаққа, Отанын сатқан опасызға, антты бұзған 
сатқынға... бөлімше... 
Винтовкалар алға серпіліп, алға кезеле қалды. Бірақ қарудың 
бірі қалтылдап кетті. Мурин кезерген ерні аппақ болып, дір-дір 
етеді. 
Кенет менің де Боранбаевқа қатты жаным ашыды. 
3
Муриннің қалшылдаған қолындағы винтовка да маған: «Аяй 
көр байғұсты, райыңнан қайт» деп тұрғандай көрінген. 
Және менің қазір «Оқ ат!» деген сөздің аузымнан шығуын 
үрейлене күткенмен, әзірше соғыс алапатын бастан өткермеген, 
қорқаққа деген мейірімсіздігі өрши қоймаған жұрт та: «Ондай 
қатыгездікке барма, кешір!» деп өтінетіндей. 
Әлгі мезетте осынау үнсіз жалыныштың менің құлағыма же-
туін тілегендей, кенет жел де тынып, айнала жым-жырт бола қал-
ды. 
Еңсесі топ арасынан оқшау биік тұрған Қалимолдинның 
кең жауырынын көрдім. Туған жерден шалғайда өз отандасына 
мылтық кезеніп, әмірді орындауға даяр тұрған бұл қазақ бұдан 
бірнеше сағат бұрын ғана оның ең жақын адамы еді. Оның, Қа-
лимолдинның жотасынан да маған: «Бізді қинама! Кешірім ет!» 
деген өтінішті аңдайтындаймын. Мен Боранбаевтың барлық 
жақсылығын көз алдымнан өткіздім, оның құдды қару шеберін-
дей, пулеметті шашып тастап, лезде рет-ретімен қайта жинайтын 
епсектігіне оңашада іштей: «Міне, біз қазақтар да механиктер 
халқына айнала бастадық!» деп сүйсінетінім есіме түсті.
...Мен де хайуан емес, адаммын. Содан айқай салдым: 
– Тоқтатыңдар!

35
Соттаңдар мені!
Кезелген винтовкалар ауыр батпан ауыр жүктей, сылқ ете 
түскен сияқтанды. Жүректі қысқан салмақ та жеңілдеп сала 
берді.
– Боранбаев! – деп дауыстадым мен.
Ол жалт бұрылып, сенер-сенбесін білмей аңтарылған, бірақ 
өмірге деген құштарлық оты тұтанып үлгерген, сұраулы көзбен 
қарады.
– Шинеліңді ки! 
– Мен бе? 
– Киін... Бөлімшеңе барып, сапқа тұр!
Ол сасқалақтап, күлімсіреген күйде қос қолдап шинелін алып, 
жол-жөнекей киініп, жеңін де таба алмай, бөлімшеге қарай жү-
гіре жөнелді. 
Мурин, винтовкасы қалтылдаған ақкөңіл, көзілдірікті Му-
рин төмен түскен қолының басымен байқатпай белгі беріп, оны: 
«Менің қасыма келіп тұр!» деп шақырды; одан соң жолдастық 
пейілмен бүйірінен ақырын нұқып қалды. Боранбаев қайтадан 
жауынгер, жолдас санатына қосылды. 
Мен оның жанына келіп, иығынан қағып қалдым:
– Енді қорықпай соғысасың ғой?!
Ол басын шұлғып, күліп жіберді. 
Төңіректегілер де жаппай жымың қағысып кетті. Бәрінің де 
көңілі жадырады... 
Сіз де жеңілейіп қалдыңыз ба? Мына хикаятты оқушылар да, 
тегінде, «Тоқтатыңдар!» деген әмірге жеткенде жеңіл күрсініп, 
еркін дем алар. 
Ал, шындығында, жағдай басқаша жалғасып еді. Әлгі ойды 
тек қиялдан көрдім: ол арман секілді жалт еткен бір елес-тін. 
Іс өзгеше жалғасты. 
...Муриннің қолындағы қарудың қалтылдап тұрғанын көріп:
– Мурин, зәрең қалмай бара ма?! – деп зекідім. 
Ол селт етіп, бойын тіктеді де, мылтығының дүмін қыса ұста-
ды; қолы қатайды. Мен команданы қайталадым: 
– Су жүрек қорқаққа, Отанын сатқан опасызға, антты бұзған 
сатқынға... бөлімше... оқ ат! 
Сөйтіп, қорқақ жазасын алды. 
Соттаңдар мені! 

Волоколамск тас жолы
36
Ертеректе менің көшпенді әкемді жапан далада қарақұрт 
шағып алыпты.
Әкем елден жырақта, қасындағы көлігінен өзге ешкім жоқ, 
жалғыз келе жатса керек. Қарақұрттың уы кісі өлтіреді. Әкем де-
реу бәкісін алып, өз денесіндегі әлгі құрт шаққан жерден – бір 
кесек етті ойып алып тастаған көрінеді. 
Мына жерде мен де сөйттім – өз денемнен бір кесек етті кесіп 
тастадым. 
Мен – адаммын. Сол сәт жан-жүрегімдегі бүкіл кісілік қасиет: 
«Өйтпе, ая оны, кешірім жаса!» деп ышқынып тұрды. Әйткен-
мен, мен кешпедім.
Мен командирмін, әкемін. Мен өз баламды өлтіргендей бол-
дым, алайда менің алдымда сондай жүздеген ұл тұрды. Мен опа-
сызға ешбір аяушылықтың жоқ екенін, ешқашан болмайтынын 
да ел алдында қанмен ұқтыруға міндетті едім! 
Ниетім – егер қорқақтық көрсетіп, сатқындық жасасаң, қан-
шалықты кешірімді болуға тырысқанымызбен, опасызға орын 
жоқ екенін әрбір жауынгердің жүрегіне жеткізу еді. 
Осының бәрін дәлме-дәл жазыңыз – солдат шинелін киген не-
месе киюге әзірленіп жүргендер түгел оқысын. Әркім білсін: сен, 
бәлкім, жақсы жігіт шығарсың, мүмкін сені бұрын керемет аялап, 
әлпештеуі де мүмкін, бірақ қандай адам болсаң да, әскери қыл-
мысыңды, қорқақтығыңды, опасыздығыңды өліммен өтейсің. 
Өлме, өмір сүр!
1
Таңертеңіне тағы да қорғаныс шебін аралап шықтым. 
Сарбаздар тура кешегідей, окоп қазып жатты. 
Дегенмен, сырт пішіндері сондай күңгірт. Араларынан күлкі 
де естілмейді, түрлері өте тұнжыраңқы. 
Көңілсіз әскердің командирі болу да оңай емес. 
Көлікпен окопқа тақалдым. Қарасам: жауынгер өз окобының 
үстін қадамен күркелеп, бетін топырақпен жапқан болыпты.
– Мынауың не нәрсе?
– Окоп, жолдас комбат.

37
Өлме, өмір сүр!
– Сыртындағы не?
– Ағаш, жолдас комбат.
– Кәне, бері шық! Қазір мен саған мұның қандай ағаш екенін 
көрсетейін.
Қызыләскер ырғып шықты. Пистолетімді алып, қарсы маңдай-
дан бірнеше оқ аттым.
– Қайтадан түс! Қара, тесіліп пе екен?
Жарты минуттен кейін ол елгезектене дауыстайды: 
– Тесіліпті, жолдас комбат!
– Онда мына салып қойғаның не? Қауыншының шалашы ма? 
Әлде осында күннен көлеңкелейсің бе?.. Неге үндемейсің? 
Қызыләскер селсоқ күмілжиді: 
– Қайда тығылсаң да табады ғой...
– Немене ол «табатын»?
Үндемейді. Түсініп тұрмын: тұспалдайтыны – ажал. 
– Немене, өмір сүргің келмей ме сенің? – деп сұраймын.
– Келеді, жолдас комбат.
– Онда бұз мынаны, лақтыр анау таяқтарыңды әрі қарай! Те-
леграф бағанасының жуандығындай бөрене сал, егер снаряд тисе 
бұзып өте алмайтындай бес қабаттап орнат. 
Қызыләскер көзі мұнартып, біресе окопқа, біресе орман жаққа 
қарайды: онда барса, ағашты кесіп құлатып, ауыр бөренелерді 
алыстан бейнеттеніп тасуға тура келеді.
– Бәлкім, тие қоймас, – дейді ол.
«Бәлкім» деген сөз ешкімді қуанта қоймағанымен, осында 
бұрын да айтылатын. Бұл, әйтеуір, ұрысқа дайындалған сарбазға 
тән ұғым емес еді.
– Бұз! – деп жекідім мен. – Егер бес қатар бөрене төсемесең, 
қайтадан лақтыртамын.
Жауынгер бір күрсініп қойып, күрегін алады да, төбедегі то-
пырақты аршуға кіріседі. 
Үн-түнсіз қарап тұрмын. 
Жоқ, бұл дұшпан тісі бата қоймайтын мына окоптан өзінің 
немісті соғатынына әлі де болса сенбейді. Өз оғынан жаудың 
құлайтынына да көзі жетпейді. Алаңдататын түйткіл басқа. 

Волоколамск тас жолы
38
2
Сол күні кейбір взводтар кесте бойынша оқ атып, жаттығып 
жатты. Жау келіп қалу мүмкіндігі бар қарсы жағаға белден жоға-
ры және түрегеліп тұрған фашистер бейнесіндегі жақын және 
алыс нысаналар орнатылған. 
Мен әрбір сарбаз ату машығын өз окобында, өзінің бекініс үй-
шігінде игерсе; қарсы алдыда жатқан барлық орын сол мақсатта 
қолданылса деп едім.
Нысаналарға пулеметтен де, винтовкадан да оқ атылып жа-
тыр. Мен окоптарға түсіп, әр жауынгермен жұмыс істедім.
– Тимеді ғой! Ойлап көрші, неліктен? Қарауылды қате қой-
дың ба әлде дұрыс жатпадың ба? Кәне, көздеуішті тексерші... 
Тағы бір рет атып көрейік...
Ақырында сарбаз фашистің құбыжық кескініне үш оқтың еке-
уін дәл тигізді. Бұл жаман нәтиже емес, мұндай жағдайда солдат 
қатты қуанар еді, бірақ мынау...
– Неге көңілсізсің? Міне, жау келгенде оларды дәл осылай 
жусатпайсың ба. 
– Ой, оқ тиюші ме еді оларға? Және, жолдас комбат, жау бұл 
жақтан келмейді де ғой. 
– Енді қай жақтан келеді?
– Кім білсін оны...
Мұндай сөзді мен бұрын да естігенмін. 
3
Мен тағы да ойға баттым. 
Жеті километрге созылған шепті аралап жүрсем де, блиндажға 
оралсам да, түстенсем де, штабта жұмыс істеп отырсам да, түнгі 
ұйқыға бас қойсам да терең ой құшағынан шыға алмадым. 
Батальонға не болған? Кеше мен саптың алдында жан сауғалап 
қашқан опасызды атамын деп, өмірге деген ұлы құштарлықты 
қоса өлтіріп тастамадым ба, өзін-өзі сақтау сезімінің түбіне жет-
кен жоқпын ба? 
Әлдебір мақаладан: «Ұрыс үстінде адам бойында екі күш ар-
палысады: азаматтық борышты ұғыну мен бас сауғалау сезімі. 
Одан бұл тартысқа үшінші күш – әскери тәртіп келіп қосыла-
ды да, азаматтық борыш сезімі жеңіп шығады» деген байламды 
оқығаным есіме түсті. 

39
Өлме, өмір сүр!
Осы шын ба екен? Біздің генерал, Иван Васильевич Панфи-
лов бұл жөнінде басқаша айтар еді. Ертеректе, Алматыда жүрген 
кезімізде, кешкі әңгімелердің бірінде (әзірге тәпіштеп сұрамай 
тұра тұрыңыз, көңіл аудармаңыз, – кейін ол сөздің бәрін сізге то-
лықтай баяндап беремін), Панфилов: «Солдат ұрысқа өлу үшін 
бармайды, өмір сүру үшін барады!» деген еді. 
Маған бұл сөздер керемет ұнады да, кейде осыны қайталап 
айтып жүруші едім. Енді алғашқы ұрысқа дайындалып, Мәскеу 
түбінде шайқасқа кіргелі тұрған батальон туралы толғанған сәтте 
Панфиловты есіме алдым, оның сонау сөзі туралы ойладым. 
Тірі жан атаулыны алға сүйрейтін бастапқы алапат күш – өмір-
ге деген құлшыныс, өз-өзіңді сақтау инстинкті қашып құтылумен 
ғана шектелгені ме? 
Дәл сол түйсік тірі жан баласы өліспей беріспейтін шайқаста 
арпалысып, жағадан алып, тырнап, тістеп, қорғанып, шабуылға 
шыққанда мейлінше ашылып, қаһарлы ызаға, сұрапыл әрекетке 
ұласпай ма? 
Жоқ, Отанның болашағы, біздің әрқайсымыздың тағдырымыз 
жолындағы осынау қан майданда өмірге деген іңкәрлік, тірлік-
ке құштарлық, жеңілмейтін жан сақтау түйсігі біздің жауымызға 
емес, досымызға айналуы қажет.
Ал осыны оятып, жігерлендіре түсудің жолы қайсы? 
4
Роталарда кесте бойынша белгілі сағатта әңгіме өткізіледі не-
месе дауыстап газет оқылады. 
Мен осындай сәтте бөлімшелерге барып, саяси жетекшілердің 
жауынгерлерге не айтатынын естігім келді. 
Бірінші ротада сабақты политрук Дордия өткізіп жатты. Сар-
баздар ашық аспан астындағы окоптардың түбінде винтовкала-
рын қыса ұстап, топтасып отыр. 
Қылаулап қар жауып тұр. Қоңырқай қарағай қылқанына алғаш, 
ағараңдап, жұқа мұз қата бастапты. 
Айнала төңірек тып-тыныш, сонда да әрбір жауынгер көк-
жиекке елеңдеп, елегзи қарап, сол тұста әне-міне тарсыл-гүр-
сіл басталып; әзірше тек сөз жүзінде білетін мина мен снаряд-
тың ысқырып, ызылдап зулайтын сәтін; далада, ерте жауған қар 
бетінде қара жолақ із қалдырып гүрсілдете оқ атып келе жататын 

Волоколамск тас жолы
40
танкілерді, орман арасынан шыға келіп, бір жығылып, бір тұрып, 
өздерін қырып-жоюға ұмтылатын жасыл шинельді адамдарды 
сескене күтеді.
Дордия оқта-текте қағазына бір қарап қойып, сөйлеп тұр. 
Айтқанының бәрі рас, бәрі айнымас ақиқат. Мен оның «герман 
фашизмі біздің Отанымызға тұтқиылдан шабуыл жасады, жау 
Москваға қауіп төндіріп тұр, Отан бізден қажет жағдайда жаны-
мызды қисақ та, дұшпанды өткізбеуді талап етеді; біз – Қызыл 
Армия сарбаздары өзіміздің ең қымбатымыз – өміріміздің өзін 
беріп шайқасуға міндеттіміз» деген сөзін естідім. 
Сөйттім де жауынгерлерге қарадым. Олар бір-біріне тығылы-
са, бастарын салбыратып, кейбіреуі айдалаға қарап, шаршаңқы, 
тұнжыраңқы күйде отыр. 
Ех, политрук Дордия, сенің сөзің көкейге онша қонбай жа-
тыр-ау. Соғысқа дейін мұғалім болған, арманшыл Дордия осы-
нысына өзі де қиналатыны байқалады. Ол батальонға келген қо-
нақ емес. Мұның да өзі алдында сөйлеп тұрған адамдар секілді 
өміріндегі алғашқы ұрысқа қатысатыны анық. 
Ертең, болмаса, бүрсігүні бұған төбесінен оқ зуылдап, жанын-
да гүрсілдеп, жер қопарылып жатқанда жүрегі аузына тығылып, 
окоптан-окопқа жүгіруіне; бүгінгідей тымық сәтте емес, сарбаз-
дармен сондай аласапыран жағдайда сөйлесуіне тура келеді. 
Кейінірек, мен оны әлгіндей сын сағаттарда да көрдім – өзінің 
шынайы күлкісінің, қағазға жазылғандай жаттанды емес, жүрек-
жарды сөзінің бар екеніне көзім жетті. 
Алайда дәл сол күні ол да, елдің бәріндей, маңызы түпсіз терең 
тақырып төңірегінде қатты толқып, өз сезімін жауынгерлер жа-
нына жеткізе алмады. Тек: «Отан талап етеді», «Отан бұйырады» 
дегенді қайталаумен болды... Ол: «өлімге бас тігеміз», «өліспей 
беріспейміз» дегенді айтқанда, сөз ырғағынан өзінің ішке түйген 
ойы, бекем байламы аңғарылып тұрды, бірақ... 
Дайын уәжге неге құмартасың, политрук Дордия? Болат темір 
ғана емес, ең қасиетті сөздің өзі, тісі кетілген тегершіктей, ой-
ығын жаңартпасаң «шайнасып», кірікпей қалмай ма. Және сен 
неліктен әрдайым «өлу, өлу» деген сөзге қадалып қалдың? Осы-
ның айтылатын жері ме бұл? Бәлкім, сен: соғыстың қатал шын-

41
Өлме, өмір сүр!
дығы – бетпе-бет келіп, жүзіне тура қарап, соны қабылдап, мой-
ынсұнатын шындық деп ойлайтын шығарсың. 
Жоқ, Дордия, соғыстың қатыгез шындығы мұнда емес, мұнда 
емес. 
5
Мен Дордияның сөзді аяқтауын күттім. Одан соң бір қы-
зыләскерді орнынан тұрғыздым: 
– Сен Отан дегеннің не екенін білесің бе?
– Білемін, жолдас комбат.
– Кәне, таратып айтшы...
– Бұл біздің Совет Одағы, біздің территориямыз.
– Отыр.
Екіншісінен сұраймын:
– Ал сен қалай жауап берер едің?
– Отан дегеніміз – бұл... бұл менің туған жерім... Енді қалай 
айтсақ болады... елдімекен... 
– Отыр. Ал сен?
– Отан ба? Бұл біздің Совет үкіметі... Бұл... Мысалы, айта-
лық, Москваны... Біз қазір қорғамақшымыз. Мен онда болған 
емеспін, бірақ Отан деген...
– Демек, сен Отаныңды көрмегенсің ғой?
Ол үндемейді. 
– Айтсайшы, сонымен Отан деген не?
Жан-жақтан: 
– Өзіңіз түсіндіріңіз! – деп сұрай бастады. 
– Жақсы, түсіндірейін... Сенің өмір сүргің келе ме?
– Әрине.
– Ал сен ше?
– Менің де өмір сүргім келеді.
– Сенің ше? 
– Әрине.
– Өмір сүргісі келмейтін кім бар, қолдарыңды көтеріңдер.
Бірде-бір қол көтерілген жоқ. Дегенмен еңсе көтерілді – жа-
уынгерлер серпілді. Бұл күндері олар «өлім» деген сөзді жиі есті-
ген-ді, ал мен өмір туралы айттым. 
– Бәрің де өмір сүрсек дейсіңдер ғой? Жақсы.
Қызыләскерге сұрақ қоямын: 

Волоколамск тас жолы
42
– Әйелің бар ма? 
– Бар.
– Әйеліңді жақсы көресің бе?
Қысылыңқырап қалды.
– Айтсайшы, сүйесің бе?
– Сүймесем, үйленбес едім ғой.
– Жөн. Балаларың бар шығар?
– Бар. Бір ұл, бір қыз.
– Үйің бар ғой?
– Бар.
– Жақсы үй ме?
– Өзіме жаман емес...
– Үйіңе оралып, әйел, бала-шағаңды құшағыңа қысқың келе 
ме?
– Қазір үйді ойлайтын кез емес қой... соғысу керек.
– Соғыс аяқталған соң ше? Қайтқың келе ме? 
– Енді, кімнің қайтқысы келмесін...
– Жоқ, сенің қайтқың келмейді!
– Қалай қайтқым келмейді?
– Қайту, не қайтпау – сенің өзіңе байланысты. Бұл сенің өз 
қолыңда. Тірі қалғың келе ме? Ендеше сен саған қару кезенген 
адамның көзін жоюың керек. Ал сен ұрыста өз өміріңді сақтап, 
майданнан кейін үйіңе оралу үшін не істедің? Винтовкадан жақ-
сы ата аласың ба? 
– Жоқ.
– Міне, көрдің бе... Демек, немісті өлтіре алмайсың. Ол сені 
құртады. Үйіңе тірі қайтуың екіталай. Ұрыста жүгіре жөнелу, 
бұғып қалу қимылдарына қалайсың?
– Бәлендей емес.
– Жер бауырлап жылжуға тәуірсің бе?
– Жоқ.
– Әнеки... Неміс сені қағып түсіреді. Онда өмір сүргім келеді 
деп несіне айтып тұрсың? Гранатаны жақсы лақтыра аласың ба? 
Жасырыну тәсілдерін меңгердің бе? Окопты қалай қазасың? 
– Окопты жақсы қазамын.
– Өтірік айтасың! Жалқаусың. Есіңде ме, саған төбе төсе-
месін қанша рет лақтырттым? 

43
Өлме, өмір сүр!
– Бір мәрте.
– Сен енді осыдан кейін де өмір сүргім келеді демексің бе? 
Жоқ, сенің өмір сүргің келмейді! Солай ма, жолдастар? Бұл – 
өмірмен араз.
Маңайдағылар жадырап, күле бастады, – кейбіреудің аздап 
жан-жүрегі жылығаны анық. 
Бірақ қызыләскер: 
– Өмір сүргім келеді, жолдас комбат, – дейді. 
– Тек ниеттену аз... оны іспен көрсетуің керек. Сен сөзбен 
өмірге құштармын дейсің, ал іс жүзінде көрге түсіп барасың. Ал 
мен сені ол жерден ілгекпен тартып алмақшымын.
Жұрт ду күлді, жүректі жарып шыққан мұндай жарқын күл-
кіні кейінгі екі күн ішінде бірінші рет естідім. 
Мен сөзімді жалғастырдым:
– Егер сенің окобыңның төбесіндегі жұқа төсемені лақтырып 
тастасам – мұны сенің жағдайың үшін жасаймын. Өйткені онда 
отыратын мен емеспін ғой. Саған лас винтовкаң үшін ұрысқаным 
да – сен үшін. Онымен ататын да – өзіңсің. Сенен не талап етілсе, 
нені орындау бұйырылса – оның бәрі өз қамың үшін жасалады. 
Отан дегеннің не екенін енді түсіндің бе? 
– Жоқ, жолдас комбат.
– Отан деген – сенсің! Сені өлтірмекші болған дұшпанның 
көзін жой! Ал кім үшін керек бұл? Өзің, әйелің мен әке-шешең, 
балаларың үшін керек!
Жауынгерлер тыңдап отыр. Политрук Дордия қасыма отырып, 
маған шалқая қарап қалыпты; анда-санда қылаулаған қар ұшқы-
ны көзіне қонақтағанда ғана кірпік қағады. Арасында еріксізден 
күлімсіреп қояды. 
Мен сөйлеп тұрып, оған да назар аударған едім. Өзгелер секіл-
ді алғашқы ұрысқа даярланған оның да – политрук Дордияның 
да соғыстың қатал шындығы «өл» деген ұғымда емес, «өлтір» 
деген қағидада жататынын түсінгенін қалаймын. 
«Инстинкт» деген терминді қолданбадым, әйткенмен, өз жа-
ныңды сақтайтын ғаламат түйсікке зер салуға тырыстым. Осы 
сезімді оятып, оны ұрыстағы жеңіс жолына бағыттауға ұмтыл-
дым.

Волоколамск тас жолы
44
– Жау сені де, мені де жер жастандыруды көздейді, – деп 
сөзімді жалғастырамын. – Саған айтатын ақылым да, қояр тала-
бым да сол: дұшпанды құрт, көзін жой, өйткені тірі қалуымыз 
керек. Сондықтан әрқайсымыз әмір етеміз, бұйырамыз: өлтір – 
біздің өмір сүргіміз келеді! Және сен жолдасыңнан талап етесің 
– талап етуге міндеттісің де, егер, шынында, өмір сүргің келсе 
– өлтір! Отан деген – сенің өзің. Отан – бізбіз, біздің отбасымыз, 
анамыз, әйелдеріміз бен балаларымыз! Отан – халқымыз. Бәлкім, 
әлдеқалай саған оқ тиер, бірақ алдымен дұшпанды аластат! Ша-
маң келгенше қыр! Солайша сен мұның да, оның да, бәрінің (мен 
саусағыммен сарбаздарды нұсқадым) – бір окопта жатқан қару-
лас жолдастарыңның өмірін сақтайсың! Ал мен сендердің ко-
мандирлерің ретінде біздің әйелдеріміз бен аналарымыздың ама-
натын, халқымыздың нұсқауын орындауға тиістімін. Сендерді 
ұрысқа өлім үшін емес, өмір үшін бастағым келеді! Түсінікті ме? 
Айтарым осы! Рота командирі! Жұртты енді атыс ұяларына апа-
рыңыз! 
6
Тұс-тұстан саңқылдап: «Бірінші взвод, сапқа тұр!», «Екінші 
взвод, сапқа тұр!» деген команда беріле бастады. 
Жауынгерлер атқып тұрып, жүгіре басып, орын-орындарын 
тауып, еңселерін тіктеуге кірісті. Шашыраңқыраған үшкір най-
залы топ дереу жинақтала қалды. Бұның белгілі тәртіпке бейім-
делген әскери сап, қуатты күш екені анық аңғарылды. Взводтар 
аралығындағы интервалдар бұларды нық біріктіріп тұрған дәне-
кер ұяшықтарға ұқсады. 
Мүмкін, айтқан сөзім қарабайырлау да көрінген шығар, әйтсе 
де сол сәтте мен діттегеніме жеттім бе деп ойладым. Әйтеуір, 
сарбаздардың санаға сіңіп, еңсені езген «өлім» деген сөздің ауыр 
әсерінен арылғаны даусыз. 

45
Генерал Иван Васильевич Панфилов
Генерал Иван Васильевич 
Панфилов
1
Ол кісі бізге келесі күні, он үшінде келді. 
Күтпеген жерден келіп қалғанымен, қуанышқа қарай, штабта 
менің шақыртуыммен жеткен рота командирлері отыр еді. 
Біздің штаб үйінің ішін суреттемей-ақ қойсам да болатын 
шығар? Айналаға қараңызшы: Мәскеу іргесіндегі орман арасын-
да тұрған ол баспанамыз да тура осындай блиндаж-тын – бөре-
неден жерге сұғындыра салынған сыз қорап, қабырғасына сүйке-
не алмайсың: қарағай шайырына жабысып қаласың. Күндіз-түні 
білте шам жанып тұрады. Тыста, бізді құдды бір жұдырыққа 
қысқандай, тұс-тұсқа бағытталған қисапсыз байланыс сымдары 
шырмап алған. 
Командирлер карталарына түнде миналануға тиісті алаңдар-
дың схемасын белгілеп алып жатыр. Дөңгелекті көлік үшін тек 
Новлянское селосының маңындағы көпірмен жалғасқан қара 
жол ғана ашық қалдырылды; шепке жалғасқан өзге жердің бәрі 
миналанған. 
Үстел үстіндегі шам түбінде ауқымды, бұдырлау ватман қаға-
зы жатыр, онда түрлі бояу қарындаштармен біздің қорғаныс 
жоспарымыз кестеленген. Схеманы сызған – штаб бастығы Ра-
химов. Ол суретке де, сызуға да өте шебер-тін. 
Мен ол бетті сақтап қойып едім. Көргіңіз келе ме?.. Әдемі ғой, 
ә? Әдемі ғана емес, өте дәл жасалған. 
Мынау ирелеңдеген көк жолақ – Руза өзені. Жағалаудағы сы-
нық сызық – эскарп. Қою-жасыл түспен орман белгіленген. Арғы 
беттегі қара ноқаттар – миналанған алаң. Сирек «тістері» батысқа 
қарай бағытталған жайылыңқылау қызыл доғалар – біздің қорға-
ныс шебіміз. Байқайсыз ба, түрлі таңбалармен айшықталған 
атқыштардың окоптары, пулемет ұялары, батальон қарауындағы 
танк ататын және дала зеңбіректерінің де бәрі қызыл түспен бел-
гіленген. 
Бізге өлшеп берілген шеп, өзіңізге мәлім өте ұзақ еді: бата-
льонға – жеті километр. Осы аралыққа созыла орналастық, кейін 
мұны Панфилов «жіпке тартқандай» деп бағалады. Тіпті дәл сол 

Волоколамск тас жолы
46
күні, қазанның он үшінде мен Мәскеуге ұмтылған немістер Во-
локоламск тас жолы аймағында «қиырдағы іргеге» – біздің шепке 
шыққанда тек осынау жіпке тартқандай селдір күш тосқауыл бо-
лады деп ойлай қойған жоқ едім. 
Алайда... 
Командирлер шам түбінде отырып, өздерінің топографиялық 
карталарына мина алаңдарын белгілеп алып жатты. 
Арада он үш деген санға қатысты әзіл әңгіме өрбиді.
– Бұл мен үшін бақытты күн, – деді лейтенант Заев, пулемет 
ротасының командирі, – мен он үшінде туғанмын, он үшінде үй-
лендім. Он үші күні не бастасам да жолым болады, не тілесем – 
орындалады.
Өзінің сөйлеу мәнері де айрықша-тын. Танауының астынан 
бірдеңе деп міңгірлеп отырады, кейде оның әзілі қайсы, шыны 
қайсы екенін ажырата да алмай қаласың.
– Сіз, мәселен, бүгін не тілер едіңіз? – деп сұрады әлдекім. 
Бәрі бір сәт Заевтың иек жағы жалпая біткен, сүйекті, ашаң 
жүзіне аңтарыла қарай қалыпты. Оның «жұтуға» бейімдігін әр-
кім білетін-ді. 
Ол:
– Бір шөлмек коньяк! – деп бұрқ етті де, қарқылдай күліп жі-
берді. 
Штаб бастығы Рахимов келіп кірді. Ол әрдайым өте тез және 
етікпен жүргендей емес, жеңіл шәркей киген кісідей дыбыссыз 
қозғалатын.
– Жолдас комбат, сіздің тапсырмаңыз орындалды, – деді ол 
өзіне тән байсалды кейіппен. 
Мен оны салт аттылар взводымен бірге түкпірге, шайқастар-
дың бізден алыс-жақында жүріп жатқанын барлап қайтуға жібер-
генмін. 
Міне, енді, Рахимов күтпегендей, жылдам оралды.
– Анықтадыңыз ба?
– Иә, жолдас комбат. 
– Баяндаңыз.
– Жазбаша мәлімдеуге рұқсат етіңіз, – деп ол бүктеулі парақ 
ұсынды. 
Қағазға үш сөз жазылыпты: «Алдымызда немістер бар».

47
Генерал Иван Васильевич Панфилов
Бойым мұздап кетті. Шынымен, сын сағаттың жеткені ме? 
Ақылды, өте ақылды Рахимов! Күзетшіден блиндажда менің 
жалғыз емес екенімді білген соң, осында кірмес бұрын, мына 
үш сөзді естіртіп айтып, дауыс ырғағымен де, сырт пішінімен де 
үрей туғызбас үшін қағазға түсіріпті. 
Сол мезетте шындықтан жалтарып, оны былай ысырып, сер-
піп тастағым келгендей, менің де бұл хабарды өзгелерден жасы-
рғым келгенін ұқтым. 
Түрлі-түсті схемаға қарап, миналанған алаңды, танк өтпейтін-
дей құлама жарлы өзенді, төрт-бес қатар бөренемен шегенделген 
окоптарды, пулеметтар мен зеңбіректерді елестеттім; одан тағы 
бір көрініс: шинель киген адам, жауынгер кескіні көз алдыма 
келді. 
Қазақша сұрағанмын: 
– Өз көзіңмен көрдің бе?
Рахимовқа кәміл сенгенмін, сонда да сұрадым.
– Иә.
– Қай жерде?
– Осы тұстан жиырма-жиырма бес шақырымдай жерде: Се-
реда селосында және өзге деревняларда.
– Ал одан берідегі аралық қалай? Ондағы жағдай нешік?
– Бейтарап жер.
– Олай болса, – дедім мен орысшалап, – Заев, сіздің тілегіңіз 
орындалатын түрі бар: біздің мекен-жайға талай шөлмек коньяк 
келіпті... 
Бәрі сұраулы жүзбен қарайды. 
– ...және ромы да бар, – деп сөзімді жалғастырдым. – Алды-
мызда немістер бар екен. Рахимов жағдайды мәлімдеңіз. 
Жұрт Рахимовтың сөзін үнсіз тыңдады, тек Заев күңк еткен:
– Тіптен жақсы болған екен!
– Оның несі жақсы? – деп сұрады біреу. 
– Босқа отырғаннан не шығады? Отыра-отыра сарғайдық.
Рұқсат сұрамастан менің атқосшым Синченко жүгіріп кірді.
– Жолдас комбат! Мұнда генерал келе жатыр... – деді ол 
саңқылдап.
Мен дереу құлақшынымды киіп, гимнастеркамды түзеп, қар-
сы ұмтылдым. 

Волоколамск тас жолы
48
Сөйткенше есік те ашылды. Бізге дивизия командирі гене-
рал-майор Иван Васильевич Панфилов келіп кірді.
2
Мен бойымды тіктеп, рапорт бердім:
– Жолдас генерал-майор! Батальон қорғаныс шебін нығайту-
мен шұғылданып жатыр. Рота командирлері мина бөгеттерінің 
схемасын көшіруде. Батальон командирі аға лейтенант Бауыржан 
Момышұлы.
Панфилов: 
– Төтенше жағдайлар болды ма? – деп сұрады. 
Санамда «біледі екен!» деген ой жылт етті. 
Мен:
– Иә, жолдас генерал. Өз қолын өзі атып жаралаған қорқақ 
саптың алдында атылды, – деп жауап бердім. 
– Сотқа неге бермедіңіз?
Мен абдыраңқырап, мән-жайды түсіндіруге кірістім. 
«Басқа жағдайда сотқа берген болар едім. Бірақ шұғыл түрде 
шешім қабылдау керек болды да, жауапкершілікті өз мойныма 
алдым» дедім. 
Панфилов сөзімді бөлген жоқ. 
Оның келте тонмен жүргенін бірінші рет көрдім. Жұмсақ, 
аппақ күдері тон, сәл, жағымды қарамай иісі сезіледі, бойына 
шақтап қайта тігілмеген, аздап кеңдеу, бірақ тігісі жатып үл-
геріпті, аса делдимей, айқыш-ұйқыш тартқан портупейімен 
арықша кеудесіне, еңкіштеу арқасына қонып тұр.
Генерал сөзіме құлақ түріп, әжімді мойнын иіп, төмен қарай-
ды. Ол менің әрекетімді құптамағандай көрінді.
– Өзіңіз аттыңыз ба? – деп сұрады ол. 
– Жоқ, жолдас генерал: өзі командир болған бөлімше атты, 
алайда бұйрық берген менмін. 
Панфилов басын көтерді. 
Кішірек, қысыңқылау көзін жапқан қалың қиғаш қасы керіле 
қалды.
– Дұрыс істегенсіз, – деді ол. 
Одан соң сәл ойланып, сөзін қайталады:
– Дұрыс істегенсіз, жолдас Момышұлы. Рапорт жазыңыз. 

49
Генерал Иван Васильевич Панфилов
Осыдан кейін ғана ол жұрттың жағалай түрегеліп тұрғанын 
аңғарғандай болған.
– Отырыңыздыар, жолдастар, отырыңыздар! – деп белдігін 
ағытып, шолақ тонын шеше бастады. 
Жұлдыздары жылтылдап, көзге ұрмайтын көкшіл түсті шұға-
дан тігілген гимнастеркасымен тұрғанында азырақ еңкіштігі 
анық байқалды.
– Дегенмен, жолдас Момышұлы, сіздерде салқындау екен! 
Неге от жақпайсыздар? Ыстық шайларыңыз да жоқ шығар? 
Ол темір пешке жақындап, суып қалған кернейді ұстап көрді, 
бұдан соң әлдене іздегендей пештің сыртына үңіле қарап, сонда 
жатқан балтаны көтерді; сөйтіп жүресінен отыра қалып, сүйей 
ұстаған шөркені епті қолмен ақырын ғана дәл шауып, жаңқалап 
жаруға кірісті. 
Қасына Рахимов жүгіре жеткен: 
– Жолдас генерал, рұқсат етіңіз, мен...
– Қайтесіз? Ұнайды бұл маған. Әрине, келесі жолы коман-
диріңіздің жағдайына өзіңіздің қарайласуыңызға тура келер. 
Панфиловтың мәнері осындай еді – ол ескертуді турасынан 
айтпай, кейде осылай тұспалдап жеткізетін-ді. 
Алайда ол сәл-пәл аңғарылып қалған осынау қасаңдықты 
жұмсартып, түсін жылыта:
– Отырыңыз, жолдас Рахимов, отырыңыз! Мына дөңбекке 
жайғасыңыз, – деді. 
Мен бұрын-соңды Панфиловтан өзге ешкімнің отынды осы-
лайша үйшіктеп қалағанын көрген емеспін. Кейбір ірірек ағашты 
алдымен қолына алып, салмақтап көрді. Бір кесіндіні салды да, 
шүбәланып, қайта шығарып алды. 
Білмеймін, сізге генерал от тұтатқанда да өз қимылына дүдә-
малданғандай көрінер, бірақ Панфилов қабықты тығындап, 
сіріңке шаққанда пеш бірден дүрілдеп тарта жөнелді. 
Ол бір минуттей от басында отырған. Алаудың қызғылт сәу-
лесі елу жастағы адамның әжім түсе бастаған, жігерлі жүзінде 
ойнады.
– Міне, – деді ол орнынан көтеріле беріп, – осылай көңіл-
дірек болар... Жазбаңыз дайын ба, жолдас Момышұлы?
– Дайын, жолдас генерал.

Волоколамск тас жолы
50
Мен қысқаша рапортты ұсындым. 
Панфилов оны шам түбінде оқып, қағазды үстелге қойды да, 
қаламұшты сияға батырды; одан соң күрсініп: «Бекітемін» деген 
сөзді жазды. 
3
Үстел үстінде, өзіңіз білетіндей, біздің қорғанысымыздың та-
маша сызылған схемасы жатты.
Панфилов рапортты былай ысырып, сызба-нұсқаға ұзақ шұқ-
шиды.
– Жаман бекінбеген сияқтысыздар, – деді ол. – Бірақ...
Одан ойланып, желкесін қасыды.
– Соңыра сізбен бірге қыдырыстап қайтайық, жолдас Мо-
мышұлы. Жер жағдайын көрейін. Жалпы ахуалды білесіздер ме, 
жолдастар?
Жауап мардымды болмады. 
Панфилов жорық сөмкесінен біраз жұлмаланған, бүктелген 
тұстары азырақ қажалған карта шығарып, схеманың бетіне жай-
ды.
– Кәне, жолдастар, берірек келіңіздер, – деді ол. – Жау мына 
жерде және мына жерде шепті бұзып өтіпті. 
Вязьма маңайындағы бірнеше пунктті нұқып көрсетті де, 
жұрттың бәрі көріп тұр ма, жағдайды түсінді ме дегендей, жа-
нындағылардың жүзіне барлай қарап, сөзін жалғастырды: 
– Біздің әскерлер Гжатск мен Сычовка маңында ұрыс жүр-
гізіп жатыр. Мынау – қарсылық көрсететін басты тораптар. 
Қарындаштың моғал жағымен қатты баспай, картаның әр 
тұсын ойқы-шойқылау пішінмен дөңгелете көрсетті. Одан соң 
әрқайсымыздың кескінімізге шола қарады.
– Мүмкін сіздер, – деді ол қарындашты қойып, – кейінде ту 
сыртымыздан өткен әскерлер біздің армиямыз екен деп ойлап 
қалған боларсыздар? 
Күлімдеген кезінде кішірек көзінің айналасына ұсақ әжім 
жиырылды. Ешкімнің бас шұлғуға дәті жетіңкіремеді, тек Заев 
қана изең етіп қалды.
– Шындарыңызды айтыңыздар, ойладыңыздар ма?
Ешкім үндемеді. Панфилов әркімнің жүрегін сыздатқан жәйт-
ті қозғаған еді. 

51
Генерал Иван Васильевич Панфилов
– Жоқ, жолдастар, армия шайқасып жатыр. Егер біздің әске-
ри бөлімдеріміз олармен соғыспаса немістер бізді мұнша уақыт 
бекер отырғызып қояр ма еді? Қазір дұшпан біздің шепке таяды, 
бірақ күштері шағын... Оларды жау тылында шайқасып жатқан 
әскер қыса түсті. Дивизияның қорғаныс шебі өте созылыңқы, де-
генмен...
Панфилов бір сәт үнсіз тұрды. 
– Біздің дивизияға танкіге қарсы тұратын бірнеше артилле-
риялық полк берілген. Бұл – Бас Командованиенің артиллериясы.
Панфилов қарындашты қайтадан қолына алып, картаға тағы 
үңілді. 
Ол қайшыдан жаңа шыққан ағы мен қарасы тепе-тең, тықы-
рлау шашты басын иді; топографиялық белгілерді олай-бұлай 
шолған көзі әлдебір түсініксіз жағдайды анықтағысы келгендей, 
сығырая түскен.
– Ендігі міндет не? – деді өз-өзіне сұрақ қойғандай. – Ендігі 
міндет – немістерді басты соққы беретін жерінен осы артиллери-
ямен лайықты қарсы алу. Осыны, командир жолдастар, жауын-
герлерге жеткізіңіздер. Айтпақшы... Жолдас Момышұлы, бата-
льонды қанша уақытта жинай аласыз?
– Дабыл бойынша ма, жолдас генерал?
– Жоқ, дабыл көтерудің қажеті қанша... Бір сағат жете ме?
– Жетеді, жолдас генерал.
Әдетте, Панфилов бізге келгенде ұрысқа әзірлікті тексерген-
нен кейін батальонмен әңгімелесетін. Ол қалтасынан шығарған 
сағатының әйнегін бас бармағымен аялай сипап, ойланды.
– Жинаудың қажеті жоқ, жолдас Момышұлы. Әңгімеле-
се алмаймын – мына кішкене старшина мұрсат бермейді, – деп 
сағатты нұсқады. – Міне, командир жолдастар, енді біз де соғыса 
бастаймыз... Неміс ұрынса – жайпап тастаймыз. Және соқтықса 
тағы соғамыз. Тас-талқан қыламыз...
Панфилов орнынан тұрды да, іле барлығы да түрегелді.
– Тас-талқан қыламыз...
Панфилов бұл сөзді тағы қайталады, әмбе осы қалай естілер 
екен деп құлақ түргендей көрінді.
– Ұқтыңыздар ма?

Волоколамск тас жолы
52
Панфилов әрдайым дерлік әңгімелескен адамдарының жүзіне 
тура қарап, сөзін осы сұрақпен аяқтайтын.
– Ал енді... Енді жолаушыға бір стакан шай ішсе де жаман 
болмас еді... Жолдас комбат, алдында емеурін жасалды-ау дей-
мін?
Мен: 
– Синченко! Самауырды әкел! Тез! – деп дауыстадым.
– Қарай гөр! Самауырға да қол жеткізгенсіздер ме? Жаман 
емес...
Жұрттың бәрі жымиысып тұр. Панфилов шынайы, табиғи ер-
көңілдігімен тәнті етті. 
Ол командирлерді босатып, картаны бүктеп, сөмкесіне салды. 
4
Сақылдап қайнаған самауырды алып Синченко жүгіре кірген.
– Абайлаңыз, абайлаңыз! – деді Панфилов. – Самауырмен 
жүгіргеніңіз қалай?
– Соғыстың аты соғыс қой, жолдас генерал, – деді Синченко 
тақ етіп.
– Соғыс екен деп жүгіре бересіз бе сонда?
Синченко самауырды лып еткізіп, үстелге қойды.
– Есеппен жүгіремін, жолдас генерал.
Бұл сөз Панфиловқа ұнады. 
– Жөн, жөн, – деді ол. – Бұдан былай, жолдастар, бізге жалғыз 
есеппен ғана соғысу аздық етеді. 
– Сонда немен соғысамыз, жолдас генерал?
– Үш есе есеппен. – Панфилов күлді. – Көк шай жоқ-ау, ә?
Орта Азияда ұзақ жыл тұрған Панфилов осы шайға дағды-
ланған екен.
– Болмай тұр, жолдас генерал.
– Қап... Кәне, не демдегелі жатырсыз?
Синченко ашылған қағаз түйіншекті ұсынды. Панфилов ора-
уышқа қарап, иіскеді: 
– Жаман емес... Аздап босаңсыпты. Құтыда сақтасаңыз етті, 
жолдас... Кәне, шәйнекті беріңізші, мен демдейін.
Шағын ақ құманды қайнақ сумен екі мәрте шайып, бір шөкім 
шай салды да, көзін сығырайта ыдыс түбіне қарап және кішке-

53
Генерал Иван Васильевич Панфилов
не шай қосты. Одан соң су құймай, самауыр кернейінің шілтерлі 
қақпағына қойды.
– Кішкене қызсын, көтерілсін, – деп түсіндірді өзі.
Алдымызда – немістер, арқа тұсымызда Мәскеу, ал Панфилов 
болса алғы шепте ыждағаттанып шай демдеп отыр.
– Схеманы, жолдас Момышұлы, алмай тұра тұрыңыз, – деді 
ол. – Кәне, бірге қарайықшы... Сіз, жолдас Момышұлы, біртүрлі 
көңілсізсіз. 
Панфилов осыны жай ғана айтқанымен, мына сұрағымен 
мені оңдырмай салып жібергендей, құлап түсе жаздадым. Кеше 
ғана бұл сөзді сарбазға өзім айттым ғой. Менің де тура сол күйге 
түскенім бе?
– Сізді не жағдай қинайды, жолдас Момышұлы? Тұрмай-ақ 
қойыңыз – отыра беріңіз, отыра беріңіз.
– Былай ғой, жолдас генерал... – Іштей күйініп, өз даусымнан 
өзгелердің бойынан ылғи жойғым келіп тұратын сонау сенім-
сіздікті аңдаймын. – Айтыңызшы, жолдас генерал, біздің бата-
льонға жеті километр шепті ұстап тұруға тура келе ме?
– Жоқ. – Панфилов сәл бөгеліп, көзін сығырайта, күлімдеді. 
– Жоқ. Бүгін сіздің полктен бір ротаны аламын. Одан соң, бәл-
кім, екіншісін де әкетермін. Олай болса, жолдас Момышұлы, 
бұрынғыға қоса тағы да бір-бір жарым шақырымдай жер қосып 
алуыңызға тура келер. 
– Тағы да бір километр дейсіз бе?
– Енді қайтеміз, жолдас Момышұлы? Ақыл қосыңызшы. 
Панфилов мұны ешбір кекесінсіз айтып, астындағы орын-
дығымен бірге, мен аға лейтенант, шынында, генералға әлденен-
дей кеңес қоса алатындай, әдеттегіше ширақ қимылмен маған 
қарай тақала түсті.
– Қайтеміз? – деп қайталады ол. – біздің шебіміз тартқан жіп-
тей ғана, оны үзіп жіберу аса қиынға соқпайды. Иә, үзер кейбір 
тұсынан... Одан кейін не істейміз?
Ол менің жауабымды күтіп, жүзіме еміне қарады. Мен үнде-
медім.
– Міне, мен роталарды осы «одан кейін» үшін де әкетпекпін. 
Абайламағандық па?

Волоколамск тас жолы
54
Бұл сөзді тура мен айтқандай, өзіме сұрақ қояды; бірақ ләм 
деместен тыңдай бердім.
– Қазір, жолдас Момышұлы, сақ болу – аз. Қазір... – деп қу-
лана жымиды. – Қазір үш есе сақ болу қажет. Сонда біз оны Во-
локоламскіге дейінгі алқапта бір айдай діңкелетерміз деп ойлай-
мын. 
– Волоколамскіге дейін? Шегінбекшіміз бе, жолдас генерал?
– Тапжылмай бір орында отыра қоймаспыз, ал жау қай жер-
ден өтсе де әрдайым дәл қарсы алдынан біздің әскеріміз шыға 
келетіндей әрекетке көшуіміз қажет. Ұқтыңыз ба?
– Ұқтым, жолдас генерал, бірақ...
– Айтыңыз, айтыңыз. Көкейде не түйткіл бар? Сарбаздар 
немістен қорқасоқтай ма?
– Иә, жолдас генерал.
Мейлінше қысқа сөйлеуге тырысып, баяндауға кірістім. Әй-
ткенмен, осы уәжім онша дәл емес. Панфиловтың сен бір өте 
маңызды, көңілге қонымды жәйтті әңгімелеп отырғандай, сөзді 
аса зейін қоя тыңдайтын әдеті бар еді. Мен баяндап емес, көр-
ген-білгенімді сол қалпында кеңінен әңгімелеп отырғанымды 
өзім де аңдамай қалыппын. 
Сөзімді аяқтаған кезде Панфилов едәуірге дейін ойланып оты-
рды.
– Иә, жолдас Момышұлы, – деді ол ақырында, – қазір бізге 
одан өзге нәрсе ешбір қорқынышты емес. Тек осы жағы үрейлен-
діреді. 
Ол орнынан тұрып, самауырдың қасына барды да, құманға 
ыстық су құйып, оны қайтадан конфоркаға қойды, сөйтіп орнына 
қайта оралды. 
Түрегеліп тұрған күйі әшекейленген қағазға төніп, мұны со-
нау алғаш көрген сәтіндегідей:
– Мықтап бекініп алыпсыздар, – деді. 
Бірақ бұл ыңғайынан құптағандық байқалмады.
– Байқауымша, өте тар. Мұндағы өткелге қалдырған жер-
леріңіз аздау емес пе? – Қарындашты алып миналанған алаңды 
нұсқады. – Өз-өздеріңізді қамап тастаған жоқсыздар ма, жолдас 
Момышұлы?

55
Генерал Иван Васильевич Панфилов
– Дегенмен, бұл алдыңғы жақта ғой, – жолдас генерал, – 
дедім мен таңданған кейіппен.
– Мен де дәл алдыңғы жақ болған соң айтып тұрмын. Қыбыр 
ете алмайсың, тым тар.
«Тар? Жеті километрге көсіліп жатсам қалайша тар болады? 
Бұл не дегені?» деп ойлап қоямын. 
Панфилов мина бөгеттерінің үстінен жіңішке сызықтармен 
онша батырмай бірнеше өткел белгісін жасады. Мен әлі де онша 
түсіне қоймаймын – не үшін? Ал Панфилов қара қарындаштың 
ұшымен – ол басқасын ұнатпайтын – біздің қорғаныс шебіміздің 
әдемі таңбасын жеңіл ғана айқыш-ұйқыш сызып тастап, немі-
стер орналасқан жерге бағыттап садақ жебесінің белгісін салды. 
Мен оның не ойлағанын біле алмай далмын. Біздің шабуылға 
шығуымызды, немістің қара нөпір армиясына бас салуымызды 
қалай ма? Және өзі осыдан кейін, өзі айтқанындай, бір ротаны 
әкеткен соң батальон тағы да бір-бір жарым шақырымға құлаш 
жаймақ па? Бұдан соң, өзі ескерткеніндей, үш есе есеппен жүріп, 
үш есе сақ болуымыз керек пе? Оған қоса: «Волоколамскіге дей-
ін» деді ғой? Бұл сонда бұйрық па? Бірақ былай кім бұйрық бе-
реді? 
– Сіздің орныңызда болсам, – деді ол жебені сәл қалыңдата 
сызып, – мен мынау жайында ойланар едім... 
Ол немістер жайлаған орынға бағытталған нұсқаманың 
ұшынан өзіміздің шепке қайта оралуды көрсететін иір сызық 
жүргізіп, менің жүзіме барлай қарады.
– ...мен мынау жайында ойланар едім... Ал сіздің суреттен 
мұндай ниеттің ұшқынын да көре алмай тұрмын. 
Панфилов сағатын шығарып, самауырға қарай бұрылды:
– Мына мырза да көңіл бөлуді талап етеді. Кәне бір-бір шы-
наяқ шай ішіп алайық та, жүрейік. 
– Осында қонасыз ба? – деп сұрады Синченко.
– Жоқ, жолдас. Енді қонатын уақыт бола қоймас, енді түнде 
де күндізгідей еңбектенуге тура келер. 
Ол жымиып, шәйнекті алып, қақпағын ашып, иіскеді:
– Міне, шай деп осыны айт, – деді содан соң. 
Маған стаканды ұсынып тұрып, қулана күлімсіреді:

Волоколамск тас жолы
56
– Ал бүгін бізде кішігірім мереке ғой – бүгін біздің дивизи-
яның құрылғанына тура үш ай толды. Лайықтырақ атап өтсек 
те артық болмас еді, бірақ... оған әлі үлгерерміз... Біздің алғаш 
кездескенімізге де, жолдас Момышұлы, тура үш ай өткен екен. 
Сонда аршындай адымдап жүргеніңіз есіңізде ме?
Үш ай бұрын
1
Иә, ұмытқан жоқпын. Бұл бұдан тура үш ай бұрын, мың тоғыз 
жүз қырық бірінші жылдың он үшінші шілдесі еді. 
Мен нұсқаушы болып қызмет атқаратын Қазақстан әскери ко-
миссариатында түскі асқа берілетін үзіліс сағат он екіден бірге 
дейін белгіленген. Тамақтанып, асханадан шығып келе жатқан-
мын. Анадайдан генерал киімін киген орта бойлы, еңкіштеу 
кісіні көрдім. Жанында екі майор тұр. 
Алматыда генералдарды сирек кездестіретін едік. Назарым 
сонда ауды. 
Генерал мен жаққа арқасын беріп, екі қолын артына айқасты-
рып, сәл талтайыңқырап тұр. Қырынан көрінген жүзі аса қоңы-
рқай көрінді – тіпті тура мен секілді қараторы ма дедім. Басын 
төмен иіп, майорлардың бірінің сөзіне құлақ қойып тұр. Биік 
генералдық жағасынан күнге қарайып, әжім торлаған мойны 
көрінді. 
Мен артиллерияшы ретінде өкшелік тағып жүретінмін және 
мақтанып қояйын – жай дүние емес, түп жағы күміс, жүргенде 
қоңыраудай сыңғырлайды. 
Генералдың тұсынан әскери тәртіппен аршындай адымдап өт-
тім. Аяқтарым басқан сайын зың-зың етеді. 
Генерал бұрыла қарады. Суағарының үстіне қойған екі шоқ 
мұрты қап-қара. Шықшытты екені байқалды. Моңғол типтес 
сығырайыңқылау, қысықтау көздері сәл қиғаш бітіпті. Татар-ау 
деп ойладым. 
Бөлмеге кірген бойда жолдастарымнан:
– Генерал қайдан жүр? Не үшін келді екен бізге? – деп сұра-
дым. 

57
Үш ай бұрын
Маған: «О кісі – генерал Панфилов, Қырғызстанның әскери 
комиссары» деп түсіндірді. 
Республиканың әскери комиссары дегеннің не екенін білесіз 
бе? Бұл – әскери комиссариаттың – әскери қызметін өтеуге мін-
детті адамдарды есепке алып, оларды армия қатарына шақыр-
тумен шұғылданатын совет мекемесінің бастығы. Біздің – қазақ 
және қырғыз әскери комиссариатының арасында социалистік жа-
рыс келісімі жасалған еді. Бұл шарт жыл, жыл жарым аралатып 
қайта жасалып отыратын. Бәріміз «генерал, тәрізі, осы үшін кел-
ген болар» деп топшыладық. 
Мен үстеліме жайғасып, папканы жақындатып, аша бастадым. 
Сол күні комсомолдық кросс жоспарын жасағаным есімде. Бұл 
қажетті және маңызды іс-шара еді, дегенмен осыныма көңілім 
құлазитын. 
Бір айдай бұрын соғыс басталды, газеттерде жау басып алған 
жаңа бағыттар, жаңа қалалардың аттары айтыла бастады, ал мен, 
Қызыл Армияның аға лейтенанты Алматыда, майданнан үш мың 
шақырым шалғайда отырып кросс жоспарын жасап отырмын.
Жарамайды. Жарамайды, Бауыржан. 
2
Есік ашылды да, генерал келіп кірді. Жанында екі майор жүр. 
Біз орнымыздан тұрдық.
– Отыра беріңіздер, отыра беріңіздер, – деді генерал. – Аман-
сыздар ма... Аға лейтенант Момышұлы кім екен? 
Мұнысы қалай екен? Мені сұрағаны несі? Мен қобалжып, 
түрегелдім. Генерал жымиып күлді.
– Отырыңыз, жолдас Момышұлы, отырыңыз.
Даусы қырылдаңқырап, ақырын сөйлейді екен. Маған тақа-
лып, орындықты өзіне қарай жылжытып жайғасты да, қызыл 
құрсамалы генералдық фуражкасын шешіп, үстел үстіне қой-
ды. Машинкамен алдырған қара шашының едәуір бурыл тарта 
бастағаны байқалды. 
Түр-тұлғасы, жүріс-тұрыс, сөйлеу мәнерінен ешбір 
астамшылық мінез аңғарылмайтындай. Тек тік біткен түксиіңкі 
қабағы осыған біртүрлі қарама-қайшы келіп тұр. Қасы мен мұр-
тын қылау шалмапты.

Волоколамск тас жолы
58
– Танысып қояйық, – деді ол. – Менің аты-жөнім Иван Васи-
льевич Панфилов. Сіздерде, Алматыда жаңа дивизия құрылғалы 
жатқанын білесіз бе? 
– Жоқ, білмедім.
– Міне, сол дивизияның командирі болып мен тағайын-
далғанмын. Ал Орта Азия әскери округының бұйрығы бойынша 
сол дивизияға батальон командирі ретінде сіз жіберілдіңіз. 
Ол қалтасынан жарлықты шығарып, қолыма ұстатты.
– Істі тапсыруыңызға қанша уақыт керек? 
– Көп емес. Екі сағатта бара аламын. 
Ол азырақ ойланды. 
– Асығыстықтың қажеті жоқ. Әйеліңіз бар ма?
– Иә.
– Онда бүгін отбасыңызбен қоштасып, маған ертең сағат он 
екіде келіңіз.
3
Ертеңіне он екіге бес минут қалғанда кең сатымен көтеріліп, 
Қызыл Армия Үйіне кірдім. Маған генерал орналасқан бөлмені 
көрсетіп жіберді. 
Ол сәл бүкшиіңкіреп, басын төмен салған күйі үлкен жазу 
үстеліндегі әлдебір қағаздарға шұқшиып отыр екен. Келе-келе 
Панфиловпен қаншама кездесудің сәті түсті, алайда оның қағазға 
қарап отырғанын сол жолы ғана көріппін. Кейін оның Мәскеу 
түбінде ылғи жанынан тастамайтын жалғыз қағазы – топографи-
ялық карта еді.
Сол карта қазір де алдында жатты.
Мен оны бірден ажыраттым: бұл – Алматының және қала 
төңірегінің планы-тын. Карта бетінде бауы ағытылған қалта 
сағаты жатыр. 
Генерал сағатына бір қарап, орнынан тез тұрып, ауыр кресло-
ны кейін ысыра, үстелден бері қарай шықты. Қимылы жеңіл екен, 
ешбір егделік нышаны байқалмайды.
Біз түрегеліп сөйлестік. Панфилов бірде жүріп, бірде қолда-
рын артына айқастырып, аяқтарын сәл алшаң басып тұра қалады.
– Сонымен, жолдас Момышұлы, – деп бастады ол, – әлі ди-
визия жоқ. Штаб та, полк те, батальон жағдайы да солай болып 
тұр. Ендеше, сіз басқаратындай ешкім жоқ деген сөз. Бірақ мұ-

59
Үш ай бұрын
ның бәрі қалпына келеді, бәрін де құрамыз. Ал әзірше сіз маған 
көмектесе тұрасыз. Мен сізбен ақылдассам ба деп ем...
Генерал үстелге қарай бір аттап, қағаздарын аударыстырып, 
қажетті дүниесін тауып алды; одан қолына ұстаған жуан қызыл 
қарындашты олай-бұлай айналдырып, маған қарай бұрылды да:
– Мынау, жолдас Момышұлы, жер жүзіндегі ең бір сүйкімсіз 
қарындаш, – деді. 
– Неге, жолдас генерал?
– Өйткені, мұнымен қаулы-қарар жазылады, – деп әзілдеді 
де, сөзін жалғастырды: – Бұл қарындашпен істің мәнін білмей-ақ 
кез келген жағдайды екі минуттің ішінде оп-оңай шеше саласыз. 
Картаға бір сызық түсірсеңіз бітті: мәселе шешіледі. Бұрышта-
ма соғасыз – болды: ешбір түйткіл жоқ. Енді осы менің көзіме 
көрінбесін, сіз алыңызшы. Әйткенмен, жолдас батальон коман-
дирі, мұны сіздің де сирек қолданғаныңыз жөн. 
Күле тұрып, қарындашты ұстатқан соң байсалды кейіппен:
– Қалай ойлайсыз, бізге тез арада қазандарды дәнекерлеп бе-
ретін жер бар ма екен? – деп сұрады. 
Тәрізі, менің түрімнен таңданыс табын аңдаған болу керек, 
генерал:
– Біздің дивизия халық жасағы іспеттес қой: жоспардан тыс 
құралады. Сол себепті жаңа дүниеден дәмелене алмаймыз. Оны 
ешкімнен талап етпейміз де, – деп түсіндірді. 
Сонша тосын көрінген осындай өзге де көптеген сұрақтарға 
жауап беруіме тура келді және Панфиловтың генерал шұғылда-
нуға ерсі жәйттерге араласқаны қалай деп таңырқаумен болдым. 
Ақыр аяғында ол маған қағазды ұсынып, тапсырма берді. 
– Мұнда біздің жасақталу пункттеріміз үшін бөлінген үй-
лердің мекен-жайлары көрсетілген, – деді ол. – Осыларды өз 
көзіңізбен көріп, жарайтын-жарамайтынын анықтаңыз. Аулалар-
ды қарап, сап түзейтін алаңы, ас даярлайтын орны, пештері, су 
қайнататын құралдарының бар-жоғын байқаңыз. 
Мен тағы таңдандым: осылар генерал айналысатын нәрсе ме? 
Қолыма тізімді ұстатып, жүзіме тесіле қараған Панфилов:
– Ұқтыңыз ба? – деп сұрады.
– Ұқтым, жолдас генерал. 
Ол сағатын алды.

Волоколамск тас жолы
60
– Бұл үшін сізге қанша уақыт қажет? 
– Кешке дейін бітіремін, жолдас генерал. 
Түксиген тік қабағын керіп, жақтырмай қарады.
– Кешке дейін деген не сөз?
– Сағат алтыға дейін, жолдас генерал. 
Ол сәл ойланды. 
– Алтыға дейін... Жоқ. Маған тапсырманың орындалғаны ту-
ралы сағат сегізде мәлімдеңіз. 
4
Күндер жылжып жатты, мен генералдың кішігірім тапсырма-
ларын орындаумен жүрдім. Бұл аралықта дивизия жасақталып, 
командирлер жинала берді. 
Бірде Панфиловтың қасынан шығып келе жатып өзіме қарсы 
беттеген артиллерия полковнигін көрдім. Аяқ-қолы ұзын, беті 
сопақ, ауыз тұсындағы екі терең әжімі анадайдан көрінеді. 
Мен ығысыңқырап, жол бердім. Полковник жағамдағы айыр-
ма белгіге қарап, аялдады. 
– Артиллериссіз бе? – деп сұрады ол үзік-созық үнмен. 
– Дәл солай, жолдас полковник. 
– Менің қарамағыма келдіңіз бе?
– Оны біле қоймадым. Батальон командирі болып тағайын-
далғанмын.
– Жаяу әскерге ме? Қалайша? Кәне, генералға барайық. 
Генералмен әңгімелесе келе мына ұшқыр полковниктің біздің 
дивизияның артиллерия полкының жаңада ғана келген коман-
дирі екенін түсіндім.
– Жолдас генерал, бұған менің қарауыма баруына әмір 
беріңіз. Және бүгіннен бастап дивизионды қабылдап алсын. 
Панфилов маған бұрылды: 
– Ал жолдас Момышұлы сіз, өзіңіз бұл жайында не айтасыз? 
Дивизионды басқара аласыз ба? 
– Жоқ, жолдас генерал, басқара алмаймын.
Панфилов ыңғайланып отырды. Қысыңқы көзінен әлдебір әу-
естік ұшқыны жылт еткен. Оның осындай бір әдеті бар еді: жасы 
ұлғайса да білмекке деген құмарлығы керемет. Осы сәтте ол: 
«Кәне, сіз бұған не дейсіз, полковник?» деп айтылар сөзді ын-
тыға күткендей. 

61
Үш ай бұрын
– Қалай басқара алмайсыз? – деп сұрады полковник ренжіген 
кейіппен. – Батарея басқарып көріп пе едіңіз? 
– Иә. 
– Онда тіптен жақсы... Әлде сіздің орныңызға дивизионға 
майор жібереміз бе? Бәлкім, академия бітірген біреуді сұратар-
мыз? Ондайды бізге кім бермекші. Жолдас генерал, мәселені 
шешілді деп есептеуіңізді сұраймын. 
Бірақ мен әдепті сақтап және шешімді түрде: 
– Жолдас генерал, өтірік айтуға қақым жоқ. Дивизионды 
басқара алмаймын, білімім жеткіліксіз, – дедім.
Мұншалықты бірбеткейлігім үшін кімнің кінәлі екенін білесіз 
бе? Профессор Дьяконов; о кісі менің дүниеде бар-жоғымды 
білмес те. «Артиллериялық ату теориясы» аталатын осынау үш 
томдық еңбектің авторына артиллерияшылар бас иеді. Жоғары 
математикадан хабарсыз, орта мектептен соң тоғыз айлық артил-
лерия курсын ғана бітірген мен бұл шығарманы білмейтінмін. 
Егер «Дьяконовша оқ атуды» есептей алмасам батареяның тоғы-
стыра атуын қалайша басқармақпын, дүркін-дүркін «дьяконов-
тық» дәлме-дәл атудан да мақұрым маған дивизион командирі 
болу деген қайда? 
Кейіннен артиллерия мен соғыстағы зеңбірекшілерді бақы-
лай жүре, мен сондағы өзімнің емес, полковник әрекетінің дұры-
стығын түсіндім. Соғыс – ең жақсы академия және мен шайқаса 
жүріп өзге командирлерден кем түспес едім де, артиллерияны 
ұятқа қалдырмас едім. 
– Сонда сіз қайда барғыңыз келеді? – деп сұрады полковник. 
– Батареяға, – дедім мен. 
– О не дегеніңіз! Менің батареяларымда кіші лейтенанттар 
отыр. Штабқа, штаб бастығының жәрдемшісі болып барғыңыз 
келе ме? 
Абайламай: 
– Құдай сақтасын! – деп қалыппын. 
Біздің әңгімемізді сырттай қызыға тыңдап отырған генерал 
күліп жіберді: 
– Мұныңыз бекер, жолдас Момышұлы, бекер... Штаб деген 
қобыраған қағаз ғана емес. Және оны тек қызыл қарындаш деуге 
де келмейді... 

Волоколамск тас жолы
62
– Қандай қызыл қарындаш? – деп сұрады полковник. 
– Меніңше, мұның сізге де қатысы бар, полковник, – деп әзіл-
деді генерал. – Кейін бір айтып берермін.
Одан байсалды пішінмен: 
– Мен ойланайын. Барыңыз, жолдас Момышұлы, – деді.
5
Әңгіме дәл сол түні қайта жалғасты.
Мен штабта кезекші едім. Панфилов түн ортасы ауғанша жұ-
мыс істеді. Әдеттегісінше, командирлерді кезек-кезегімен шақы-
рды. 
Дивизия құрамы нығая түскен. Бұл күндері жазда құралым 
пункттеріне айналған бос мектептерге қала мен төңіректегі кол-
хоздардан көбі әскер қатарында болмаған армия қатарына шақы-
рылушы кілең кексе – отыз-отыз бес жастардағы адамдар келіп 
жатты. 
Дәл сол сәтте сол – болашақ панфиловшылар қалың ұйқы-
да-тын. 
Ақыры біздің үлкен тас үйде де тыныштық орнады. 
Есік сықыр етті де, дәлізден аяқ дыбысы естілді. Мен гене-
ралдың жүрісін танып, орнымнан тұрдым да, гимнастеркамды 
түзедім. 
Ол ашық тұрған есіктен қарады. 
– Сіз осындасыз ба, жолдас Момышұлы? Кезекшілікте отыр-
сыз ба?
Панфилов қолында сүлгісі бар, генералдық кительсіз, іштен 
киетін ақ жейдемен жүр. Түрі шаршаңқы екен. 
Бөлме іші көк түтін еді. Панфилов терезені ашып, табанша 
тақтайға отырды. 
– Сіз туралы ойладым, жолдас Момышұлы, – деді ол. – Ақыл 
қосыңызшы, сізді қайтсем болады. 
– Жолдас генерал, қайда жіберсеңіз сонда барамын. Ал егер 
менің өз қалауымды сұрасаңыз... 
– Отырыңыз, отырыңыз... Иә-иә, егер өз қалауыңызды сұра-
сам ше... 
– Онда мен, жолдас генерал, дивизионға емес, батарея неме-
се батальонға барар едім. 

63
Үш ай бұрын
– Батальон? Жолдас Момышұлы, батальонды басқару да 
оңайға соқпас... Жалпы әскери тактикаға қызыққан кезіңіз бар 
ма? Бұл жөнінде ештеңе оқып па едіңіз? 
Мен оқыған еңбектерді атаған болдым. 
– Ал шегіне жүріп ұрыс салу ше? Бұған қызығып көрдіңіз бе? 
– Жоқ, жолдас генерал? 
– Иә, сізге батальонды басқару оңай болмас, – деп қайталады 
Панфилов.
Ол маған шаншыла қарағанда қызарып та кеттім. Намыс оты 
бұрқ етті. 
– Мүмкін, – дедім қызбаланып. – Бірақ абыроймен өлуге бар-
мын, жолдас генерал. 
– Батальонмен бірге ме? 
Панфилов кенеттен күлді: 
– Мұндай командирге ризамын... Жоқ, жолдас Момышұлы, 
батальонмен бірге он, жиырма, отыз шайқасты бастан өткеріп, 
батальонды аман сақтап қала біліңіз. Міне, солдат сізге сол үшін 
рахмет айтатын болады. 
Ол ернеуден ырғып түсіп, менің қасыма, былғарымен қап-
талған диванға келіп отырды. 
– Мен өзім де солдатпын, жолдас Момышұлы. Солдаттың өл-
гісі келмейді. Ол ұрысқа өлу үшін емес, өмір сүру үшін барады. 
Оған осындай командирлер қажет. Ал сіз оп-оңай: «Батальонмен 
бірге өлемін» дейсіз. Батальонда, жолдас Момышұлы, жүздеген 
адам бар. Оларды сізге қалай сеніп тапсырамын? 
Мен үндемедім. Панфилов та маған тесіле қарап үнсіз отыр-
ды. Соңында: 
– Ал не айтасыз, жолдас Момышұлы? Оларды өлімге емес, 
өмірге бастап баруға дайынсыз ба? – деді. 
– Дайынмын, жолдас генерал. 
– Міне, солдаттың жауабы! Ал сіз бұл үшін не керек екенін 
білесіз бе? 
– Осыны өзіңіздің айтуыңызды өтінуіме рұқсат етіңіз, жол-
дас генерал? 
– Қуын қарай гөр... Біріншіден, жолдас Момышұлы, мынау 
қажет... – ол өз маңдайын қағып қалды. – Сізге құпия түрде ай-

Волоколамск тас жолы
64
тайын, – деп жан-жағына қулана алып құлағыма сыбырлады: – 
Соғыста да ақымақтар болады.
Одан күлуді доғарып, сөзін жалғастырды: 
– Және тағы бір өте қатал дүние... өте қатал: тәртіп керек. 
Мен: 
– Бірақ сіз... – деп қалдым да, тілімді тістей қойдым. 
– Сөйлеңіз, сөйлеңіз. Мен туралы бірдеңе айтқыңыз келді 
ме?
Алайда мен батпадым. 
– Айтыңыз. Жоқ әлде бұйыру керек пе? 
– Мен, жолдас генерал, сіз соншалықты жұмсақсыз ғой де-
мекші едім... 
– Мүлде олай емес. Тек солай көрінген ғой. 
Сөзім, тәрізі, шамына тиген болуы керек. Ол орнынан тұрып, 
сүлгісін алды да, әрлі-берлі жүрді. 
– Жұмсақ... есіңізде болсын, жолдас Момышұлы, айқаймен 
басқармайды. Жұмсақ... Әсте жұмсақ емеспін... Ал сонымен, ди-
визионды қабылдап алғыңыз келе ме? А?
Мен ештеңе демей, генералға қарадым да қойдым. 
Ол: 
– Академияға барсаңыз ғой... Жарайды, қалауыңыз болсын! 
Полковниктің маған ренжитіні анық, әйткенмен... ретін тауып, 
шегіне ұрыс салу тәсілін қолданармын... Батальонды басқарасыз, 
– деді. 
– Құп болады, жолдас генерал.
Міне, артиллерист басым осылайша батальон командиріне ай-
налдым. 
6
Тағы да бірнеше күнді штабта өткіздім. Сырттай бақылай 
жүріп, «адуындық» деп аталатын мінезден ада, осынау биязы, 
мейірбан адамның дивизияны қалай басқаратынына көз жеткізу-
ге тырысқанмын. 
Алайда ол үнемі көнбіс емес-ті. 
Бірде оның әдеттегі «отырыңыз, отыра беріңіз» дейтін тұрақты 
мәнеріне дағдыланса керек, Панфиловқа кірген штаб коман-
дирінің рұқсатсыз жайғаса кеткенін көрдім. 

65
Үш ай бұрын
– Кәне, тұрыңыз! – деп зекіді оған Панфилов. – Шығыңыз 
бөлмеден. Есік сыртында біраз ойланып, қайта кіріңіз. 
Панфилов өзі берген әлдебір бұйрықтың орындалу мерзімінің 
сақталғанын тексеруді ешқашан ұмытқан емес. Оның сүйікті бір 
әдеті – бас бармағымен қалта сағатының дөңес әйнегін сипалау 
еді. Кейде мұнысы жанына жақын титтей ғана жаратылысты 
аялап отырғандай отырғандай көрінеді. Кешіккен жағдайыңда, 
түсіндіруіңді талап етеді. 
Бірде оның тапсырмасын уақытылы орындамаған командирді 
қатты сөккеніне куә болдым: 
– Сіз ұяттан жұрдай, тәртіпсіз қызметкерсіз. Сізбен танысқа-
ныма бірнеше ғана күн өткенімен, өкінішке қарай, өзіңізді жалқау 
адам ретінде көрсетіп үлгердіңіз. 
Оның айрықша біткен қасы түйісіп, тік қабағы одан сайын 
түксиіп кетті. Айқайламағанымен, әдеттегіден сәл қаттылау, сәл 
айқынырақ сөйлеген. Сөзі сонысымен-ақ аса зілді естілді. 
Есіме елеусіздеу бір жағдай орала кеткені. 
Генералдың тапсырмасы бойынша сарбаздардың бірімен ди-
визияның адресіне келген алғашқы минометті қабылдап алып, 
қоймаға тасып жатқанбыз. Панфилов минометті көргісі келді. 
Мен өзіме жәрдемдесіп жүрген қызыләскерге терезеден: 
– Қоймадан мына жерге минометті алып кел. Тез! Бес минут-
те осында болсын! – деп айқай салдым. 
Бұрылғанымда, Панфиловтың көзін сығырайтыңқырап өзіме 
қарап тұрғанын байқадым. Бұл өткен жолы бетімді қызартқан 
дәл сол кекесінді көзқарас еді. 
– Ол бес минуттің ішінде үлгере алмайды, жолдас Мо-
мышұлы, – деді генерал. 
Панфилов бұған өзге ештеңе қосқан жоқ. Алайда осынау қара-
пайым ескерту маған қатты әсер етті. 
Ойланбастан қаншама рет «Бес минутте» деп айқайладым 
екен. Ал Панфилов ойланып сөйлейтін. 

Волоколамск тас жолы
66
Торытөбел және ат оқиғасы
1
Ақыр аяғында генералмен қошайтысып, батальонды қабыл-
дап алуға аттанатын күн де келіп жетті. Дегенмен мұның алдын-
да болған бір оқиғаны әңгімелей кетейік. 
Қала ішінде жүріп-тұру үшін дивизия штабы аттарының бірін 
мініп жүрдім. 
Бұл – Торытөбел деген сұлу, биік тұрпатты, ақ тірсек, маңдай-
ында төбелі бар, ыңғайға өте икемді ат еді. 
Штабта болған бір жарым апта ішінде Торытөбелге бірталай 
нәрсе үйретіп үлгердім. 
Қала сыртына, Алматыдан жиырма бес шақырымдағы Талғар 
станицасына апарылып қойған батальонға бағыттағы машина-
мен баруға тиісті едім. 
Ерте, штабта әлі тыныштық ұйып тұрған сәтте – сағат бесте 
тұрып, жинақталдым да, аулаға шықтым. 
Машина кешікті. Мен сәлден соң Торытөбелге соға кетуге 
көңілім ауды. Атқораға өтіп, сауырдан қағып, жалынан сипадым. 
Ұғымталдығы үшін қолымнан бір жапырақ нан немесе қант 
алып үйренген жануар елпілдеген ернімен алақаныма ұмсынды. 
Босқа ештеңе бермейтінмін... Ат орнында тұрған бойы, өзім үй-
реткендей, алдыңғы аяқтарын серпіп тастап, «испан қадамын» 
жасауға кірісті. Мен жымиып күлдім де, оны тез ерттеп алып, 
сыртқа алып шықтым. 
Аула ішін желе жортып, бірнеше мәрте айналған соң текірекке 
көштім, одан ойыма әлдене оралып, «испан қадамына» ауыстым. 
Әлгінде айтқанымдай, өте ерте кез еді. Аулада жан баласы 
жоқтай көрінген. 
Кенет: 
– Жолдас Момышұлы, соғыс өнерінде де осынша шеберлік 
қолыңыздан келер ме еді? – деген дауыс саңқ етті. 
Кіре берісте генерал тұр. Мен ыңғайсызданып, аттан ырғып 
түстім. 
– Жалғастыра беріңіз, жалғастыра беріңіз, – деді Панфилов. – 
Көрініс сүйсіндіріп тұр.

67
Торытөбел және ат оқиғасы
Ол тақалып келді. 
– Мынадай да өнеріңіз бар екен-ау... Ал ана жақта... – ол қиыр 
шетті нұсқады, – осылай басқара алар ма едіңіз? 
Мен:
– Білесіз бе, жолдас генерал... Бір мәрте тура осы жәйт маған 
дәлме-дәл айтылған да еді. Яғни, айтылып қана қойған жоқ, со-
нымен қатар... – деп жауап қаттым. 
– Кәне, кәне... 
– Мен бір жыл бойы уайым жейтіндей сабақ болды... 
– Өте қызықты, өте қызықты... Айта түссеңізші...
Осы тұста өкініп те қалдым. Ауыздан қағыну деген осы ма 
екен. Өзім үшін ғана мәні бар жеке өмір тарихымды көйітіп, ге-
нералдың уақытын алып нем бар? Қысқа қайыруға тырысып, 
баяғыда кіші лейтенант кезімде бастықтарға дөрекілік көрсетіп, 
қарауымдағыларға бақырып-шақырып, взводты жөнге сала ал-
мағанымды айттым. Сөгіс те естідім, қамады да, одан соң полк 
командирі шақырып алып, атты басқару жөнінде қызықты дәріс 
оқыды. 
Ол: «Сіз басқару дегеннің не екенін білесіз бе? – деді ол. – Па-
ровоз айдайтын машинистің немесе автомашина жүргізушісінің 
мысалы сіздей кең далада өскен адамға түсініксіздеу болар...». 
Сөйтті де ат туралы айта бастады. Оның лекциясы маған ерекше 
әсер етті. 
– Жоқ, таратыңқырап айтыңыз. Ол сізге не деді? – деп 
тәптіштеп сұрады Панфилов. 
– Бұл елдің бәріне белгілі нәрсе, жолдас генерал. Мен мұны 
онсыз да білетін едім... 
– Сонда да? 
– Ол шебер шабандоз туралы сөз қозғады. Жақсы шабандоз-
дың атты екі аяқтан тік тұрғыза алатынын, алшаңдатып жүргізіп, 
тіпті билетіп жіберетінін айтты. Одан соң басқару тәсілдерін әң-
гімеледі. Бұл, біріншіден, тізгін – жүген мен ауыздық, шынашақ 
қимылы – меңгеру деген сол.
– Кәне, кәне... Қызық екен... 
– Жақсы шабандоз ешқашан бүкіл қолмен немесе тіпті білезік 
қимылымен де тартқыламайды. Атты шошқа бағушылар ғана 
жұлқыламақшы. Осы секілді басқа да нәрселерді баяндады... 

Волоколамск тас жолы
68
– Жоқ, жоқ... Жалғастырыңыз. Тағы не деді ол?
Панфилов әңгіме қызығына сонша түсіп алғандай көрін-
ді. Көзінің айналасындағы әжімі жиырылып-жазылып, жымың 
қағады. 
– Атты игерудің өзге де әдістері жайында айтқан... Ат үстін-
дегі көзге байқалмайтын салмақ түсіру нүктесін ауыстыру да 
– басқаруға жатады... Ал шабандоздың аяғы ше? Бір ғана өк-
шелікпен басқарудың жиырма түрі бар: қадай тебіну, сипай нұқу 
және басқалары... Алайда кәнігі шабандоз шпорды сирек қолда-
нады. Тақым қағып қалса жетіп жатыр, ат оны бірден түсінеді. 
Бірақ бұған қалай жете аласың? 
– Иә, иә... Қалай жете аласың? 
Панфиловтың әуестігі мені де еліктіріп жіберді. Мен де енді 
көсіле түстім: 
– Иә. Шабандоз атқа қалт еткен талабын дереу орындату 
үшін не істеуі керек? Ең бастысы – табандылық қажет. Орын-
дамады ма – жазала, ешқашан босаңсытпа! Ойдағыдай жасаса 
– көтермеле! Мұны жүз емес, мың мәрте қайтала. Осының бәрін 
баппен айтып берді де: «Барыңыз» деді. 
– Ал сіз қайттіңіз?
– Бастапқыда мені не үшін шақыртқанын түсінбей де қал-
дым. Бұрылдым да, жүре бердім. Тек табалдырықтан аттай бере: 
«Немене, адам бұл үшін ат па?! Мені бұ кісінің атқа теңегені ме 
сонда?» деген ой балтамен ұрғандай тосылтты. Айналып барып: 
«Мен сізге ат емеспін!» деп айқай салғым келген. 
Панфилов қарқылдай күлді. Мен оның мұншалықты мәз 
болғанын көрмеппін. Бет орамалын шығарып, жасаураған көзін 
сүртіп тұрып: 
– Тартымды, өте тартымды хикая. Демек, атты тек шошқа 
бағушылар жұлқылайды ғой, ә? 
Ол күле тұрып, Торытөбелді сипады да: 
– Жолдас Момышұлы, мынау ат сізге ұнай ма? – деп сұрады. 
– Өте ұнайды, жолдас генерал. 
– Онда өзіңізбен бірге алып кетіңіз. Бұл – сізге сыйлық. Сіз-
бен бірге батальонда бола берсін... 
– Көп рахмет, жолдас генерал.

69
Торытөбел және ат оқиғасы
Мен машинаны күтпей, Торытөбелмен өз батальоныма жөнел-
дім. 
2
Сіз екеуміз алдында келісіп едік қой – табиғатты суреттеу қа-
жет емес. Мұны өзгелер тәуірірек орындар. 
Соғыстан кейін әйтеуір бір жазда маған қонаққа келсеңіз: Қа-
зақ елінің қаншалықты сұлу екенін көресіз, Алматы төңірегін, 
Талғар қалашығы мен буырқана-тасып аққан Талғар тау өзенін 
әсерлеп жазасыз. 
Қалашықтан батальон орналасқан Ауылшаруашылығы инсти-
тутын тауып алдым. Онда штаб бастығы, арықша келген, ширақ 
қимылды қазақ Рахимовпен таныстым; ол кешегі агроном, әлі 
жай киіммен жүр. Пиджагының өңірінде альпинистің төс белгісі 
жылтырайды, бірақ менің альпинисім әскери жарғы бойынша 
орнынан тұруды да, рапорт беруді де білмейтін секілді. 
Сонымен бірлесіп бөлмелерді араладық. Бәрінде де адам лық 
толы, бірақ әскери киім киген жалғыз мен ғана. Дәлізде әрлі-бер-
лі шұбырған жұрт; бір бөлмеде әлдекімдер әндетіп отыр; екін-
шілері бөлмеден терезе арқылы әйелдермен әзілдесіп тұр. Ешкім 
«смирно!» деп команда да бермеді, командирмен амандасатын да 
жан баласы табылмады.
Еденде шашылған темекі тұқылын көрдім, терең бір күрсініп 
алып, батальонды сапқа тұрғызуды бұйырдым. 
Сап шұбатылып, ұзақ тізілді. Сонадай жерден қарап, ойла-
нып тұрмын. Осынау сапты елестетіп көріңіз: көпшілігі мәйке-
шең жүр, кейбірінің аяғында – тәпішке, тұлғалылаулары пиджак 
киіпті. Қайсыбірі қалпақпен тұр, өзгелері жалаңбас. 
Альпинист қатарды түзеген болып, «тік тұр!» деп әмір берді 
де, әрекетті баяндаудың орнына маған қадалып қарады да қалды. 
Мен тағы бір күрсініп алып, сапқа таядым. 
Амандастым. Әркім өз білгенінше үздік-создық жауап қатты. 
Жөнімді айтып, батальон командирі болып тағайындалғаным-
ды мәлімдедім де: 
– Сіздер әлі жай киіммен жүрсіздер, бірақ Отанымыз бәріңізді 
сапқа тұрғызып үлгерді. Кейбіріңіз тәуір костюм киіпсіздер, өз-
гелеріңіз қарапайымдау... Кеше сіздер сан алуан мамандық иесі 
болдыңыздар, деңгейлеріңіз әрқалай – араларыңызда қатар-

Волоколамск тас жолы
70
дағы колхозшы да, директор да бар. Бүгіннен бастап енді Жұ-
мысшы-Шаруа Қызыл Армиясының жауынгерлері мен кіші ко-
мандирлерісіздер. Ал мен – сіздердің командирлеріңізбін. Мен 
бұйрық беремін, сіздер бағынасыздар. Мен өз құзырымды жеткі-
земін, сіздер соны орындауға тиіссіздер, – дедім.
Әдейілеп өте қатал сөйледім. 
– Сіздердің әрқайсыңыз мен не бұйырсам, соның бәрін 
орындайсыздар. Кеше бастықпен дауласа алатын едіңіздер; кеше 
«оның айтқаны қисынды ма, әрекеті заңға қайшы емес пе» деп 
талқыға салуға қақыларыңыз бар еді. Отан бүгіннен бастап сіз-
дерді ондай еріктен айырады. Бүгіннен бастап сіздерде бір ғана 
заң бар, ол – командирдің бұйрығы. 
Байқап тұрмын, кейбіреуі әп дегеннен демократияның көзін 
жойды ма дегендей ежірейе қарайды. Мен сөзімді жалғастыра 
бердім: 
– Кімде-кім өзгеше пікір ұстанатын болса, ол сонысын біз ел-
ден ұзап кетпей тұрғанда конвертке салсын да, үйіне жөнелтсін. 
Әскер тәртібі қатал , армияның іргелі болуы да осыған байла-
нысты. Біздің елімізді езіп-жаншуға ұмтылған жауды жеңгілерің 
келе ме? Ендеше қатаң тәртіпті ұстануың керек! 
Бұдан соң адалдық, ар-намыс жөнінде қысқаша айтып 
шықтым. Өз Отаны, өз үкіметі, өз командирі алдындағы адалдық 
– жауынгердің қасиетті борышы. Кім арлы болса, сол – адал. 
– Мейлі сен білімді, қабілетті шығарсың, – дедім мен, – мейлі 
сен епті, әбжіл шығарсың, ал бірақ сөйте тұра ынсап-ұяттан жұр-
дай болсаң – менен жақсылық күтпе! 
Ар-намыс. Мен мұны өзімше түсіндірдім. Қазақтың екі мақа-
лы бар. Біреуі: «Қоянды – қамыс, ерді намыс өлтіреді» – дейді. 
Келесісі үш-ақ сөзден тұрады: «Өлімнен ұят күшті». 
Мен бұл мақалдарды қазақша айттым да, орысшаға аудардым. 
Батальонның үштен бірі ғана қазақтар еді де, қалғандары – оры-
стар мен украиндар-тын. 
Сөзімді тәмәмдаған сәтте саптан бір батыл дауыс естілді: 
– Жолдас комбат, бір сөз айтуға рұқсат етіңізші...
Жұқа қара жейде киген, қызылшырайлы, қарулы жігіт саптан 
жарты қадам алдыға шықты. 

71
Торытөбел және ат оқиғасы
– Рұқсат жоқ, – дедім мен. – Бұл митинг емес. Рота командир-
лері, бөлімшелерді орын-орнына таратыңыздар. 
Менің алғашқы сөзім, батальонмен бірінші рет танысуым 
осылай болды. 
3
Дәлізбен өзім үшін даярланған бөлмеге қарай келе жатқан-
мын. 
– Жолдас комбат, бір сөз айтуға рұқсат етіңізші...
Қарсы алдымда мені алғаш рет комбат деп атаған сонау жі-
гіт тұр екен. Әзірге шашы машинкамен алынбаған, желке тұсы 
тықыр, қалпағының астынан бұйра кекілі бұрқырайды.
– Фамилияң кім? – деп сұрадым мен. 
– Жауынгер Курбатов.
Әскери адамдарша сымдай тартылып тұр. 
– Армия қатарында болып па едіңіз? 
– Жоқ, жолдас комбат. Әскериленген теміржол күзетінде қы-
змет еткенмін. 
– Жағдай былай, жолдас Курбатов: комбатқа келуден бұрын 
рота командирінің рұқсатын алу керек. Алдымен соған барыңыз. 
– Ол, жолдас комбат, ешбір назар аудармайды... Мен күзет 
жөнінде айтпақшы едім... Жолдас комбат, сыртқы есіктің алдын-
да күзет жоқ. Кіші қақпа да қараусыз. Тосын бірдеңе болып қалса 
қалай, жолдас комбат... 
«Жарайсың!» – деп ойладым іштей. Оның екпіні, қайсарлығы, 
ашық көзқарасы, қақпақтай жауырыны іш жылытты, бірақ бер-
ген жауабым өзгеше болды: 
– Кру-гом!
Курбатов қызарып кетті. Маған жақтырмаған кескінмен алая 
қарайды. Оның ахуалын түсіндім, дегенмен мен де оған шаншы-
ла қарадым. Бір сәт бүгежектеп қалған Курбатов солдатша кілт 
бұрылып, дәліз бойымен адымдай басып бара жатты. Тіпті қыза-
рып кеткен мойнынан да қатты қорланғаны байқалатындай. 
Мен жанымда тұрған Рахимовқа: 
– Жолдас штаб бастығы, жауынгер Курбатовты бөлімше ко-
мандирі етіп тағайындаңыз, – дедім. 
Арқамнан біреу түртіп қалғандай болған. Қайырыла қарап, әл-
декімнің батылсыздау кейін тартылған қолын байқадым. 

Волоколамск тас жолы
72
– Мен өз командиріме айтып едім. Ол сізге жолық деді, жол-
дас комбат.
Көзілдірік таққан кісі екен. Муринмен алғаш осылай жо-
лығыппын. Пиджак киіп, таққан галстугі бір жағына қисайыңқы-
рап кеткен ол екі қолын қайда жіберерін білмей жымия сөйлеп 
тұр. Шілденің шіліңгірі күйдіріп тұрса да, жіңішке қолының 
қылтасы мен сопақша келген беті күнге күйе қоймапты. 
– Мен саптың адамы емеспін, жолдас комбат, мен батальонға 
сұрандым, – деді ол масаттанған кейіппен. – Көзілдірік тақсам 
да, көзімнің жақсы екенін дәлелдедім. Әне, төбедегі шыбынға қа-
раңызшы, жолдас комбат! Мен соны анық көріп тұрмын. 
– Дұрыс екен, жолдас. Сендірдіңіз. Басқа не айтасыз? 
– Бірақ, жолдас комбат, батальонда мені шаруашылық жұмы-
старына бөліп қойды. Ат-арба берді. Ат дегеннен мүлде хабарым 
жоқ. Мен мұнда ол үшін келген жоқпын ғой. Мен, жолдас комбат, 
сапқа сұранамын. Пулеметші болғым келеді, жолдас комбат!
Фамилиясын біліп алған соң: 
– Бұл шешілетін жағдай, жолдас Мурин. Ауыстырамын. Ба-
рыңыз, – дедім. 
Әйткенмен, ол мұнымен істің біте қоятынына сенбеген секіл-
ді. Аптығып, қосымша дәлелдер келтіруге тырысады. 
– Мен сіздің сөзіңізді тыңдадым, жолдас комбат. Оныңыз өте 
дұрыс. Сіздің әрбір бұйрығыңыз, жолдас комбат, мен үшін – заң. 
– Барыңыз, – деп қайталадым мен. 
Ол таңдана бір қарап алып, ештеңе сезбегендей сөйлей берді: 
– Мен, жолдас комбат, музыкантпын. Консерватория аспи-
рантымын. Бірақ қазір, жолдас комбат, бәріміз де оқ ата білуіміз 
керек! 
Сенімділік үшін сұқ саусақтарын ілмектеп көрсетті. 
Мен зекіп жібердім: 
– Қалай тұрсыз өзіңіз? Қолыңызға ие болыңыз! 
Мурин абдырап, түзуленіп тұра қалды. 
– Мен сізге барыңыз деп екі рет айттым! Ал сіз ше? Сіз 
өзіңізді ең қиын жұмыс – атуға сұранып тұрмын деп ойлайтын 
шығарсыз. Жоқ, жолдас Мурин, армиядағы ең қиын, ең ауыр нәр-
се – тәртіпке бағыну! 

73
Торытөбел және ат оқиғасы
Мурин әлдене деп қарсылық білдіріп аузын ашқанша мен 
сөзімді жалғастырдым: 
– Сізге командир талай мәрте әділетсіз көрініп, онымен дау-
ласуға тырысарсыз, бірақ «Аузыңды жап!» деген айқайды естуге 
тура келер. Оған кепілмін. Барыңыз! 
Сөйтіп Мурин кетті. 
4
Бұл күні мен рота және взвод командирлерімен танысып, әске-
ри сап ережесін жасап, күзет, байланыс, шаруашылық ісімен ай-
налысып, тек іңір қараңғысында оңаша қалдым. 
Жорық сөмкемнен өзіме штабта берген жаяу әскер уставын 
алып, біраз оқи бастадым да, соңынан оны кейін ысырып қойып, 
ойға шомдым. 
Ұлы Отан соғысы жүріп жатыр. Гитлершілдер біздің аймағы-
мызға күнбе-күн сұғына кіріп келеді. Қазір, арада бір ай өткенде 
олар Смоленскіге дейін жетіп үлгеріп, Днепрді аттап өтті, енді 
картаға қарасақ, Ленинград пен Москваны, одан Донбасты тарпа 
бас салуға ұмтылады. Жау ордасының ұстанған тактикасы мен 
сенімі – найзағай отындай шарпу. Олар қосымша күштерімізді 
іске қосқанша бізді тырп еткізбей жойып жіберуді көздейді. Қы-
зыл Армияның Бас штабы біздің дивизияны майданға қашан 
шақырмақшы? Біздің оқу-жаттығуларымыз үшін қанша күн, 
неше апта уақыт берілер екен? 
Жағдайдың күрт өзгеріп, майдандағы ахуалдың ширыққаны 
сонша – Жоғарғы Бас командование бізді үш-төрт жетіден кейін 
ұрысқа аттандыруға мәжбүр болуы мүмкін. 
Осыншама санаға сыймастай қысқа мерзім аралығында 
мына шаңырақ астында шашы алынбаған басын жол дорбасы-
на жастап, дөңбекшіп ұйықтай алмай жатқан дендері сау, адал, 
Отанға берілген, бірақ әскери емес, армия тәртібіне ысылмаған 
жеті жүз адамды қалың жауға төтеп беріп, олардың үрейін ала-
тындай айбынды күшке қалай айналдырамыз? 
Сізге мүмкін тосын көрінер, алапат соғыс туралы, таяуда ба-
тальонмен бірге аттанатын майдан жайында толғанған сол түнде 
өмір мен өлім жөнінде, ойды жинақтауда еске түсе қоймайтын ең 
үлкен, ең маңызды жәйттер туралы ойладым, сонау «ат хикаяты» 

Волоколамск тас жолы
74
есіме түсті. Сол әңгімені тыңдағанда генерал Панфилов сақыл-
дап күліп, оған қосыла өзім де мәз болып, ал осының арасында... 
Жүген-құрық тимеген асау ат – мендей еркін қазақты қалайша 
сарбазға айналдырғаны ойға оралды. Армиядағы алғашқы айлар 
маған төзгісіз ауыр соққан. Командирге жүгіре жетіп, соның ал-
дында қақшиып тұру, «Сөзді доғар! Кру-гом!» деген нақпа-нақ 
бұйрықты есту маған сұмдық қорлық көрінетін-ді. Ішім бұлқан-
талқан: «Сөзді неге доғарамын? Немене, мен оның құлымын ба? 
Мен де дәл сондай адам емеспін бе?» 
Ішім ғана емес-ау. Бір бозарып, бір қызарып, тарпаңдық көр-
сеттім, айтқанға көнбедім. 
Ақыр аяғында маған не істегендерін білесіз бе? Командалық 
курсқа аттандырып, өзімді кіші командирге – Қызыл Армия офи-
церіне айналдырды. 
Командирдің еркіне сөзсіз бағынудың аса қажеттігі біртіндеп 
санама жетті. 
Армия осыған негізделеді. Онсыз, тіпті Отанды шексіз сүй-
етін адамдардың өзі шайқаста жеңіске жете алмақ емес. 
Бірақ бұған тез арада қалайша қол жеткіземіз? Біздің қарауы-
мызда санаулы күндер мен азғантай апталар ғана бар ғой... Мұн-
дай қысқа мерзім аралығында батальон деп аталатын тәртіпті, 
оқу-жаттығу деңгейі жоғары, дұшпанға қаһарлы күшті қалай жа-
сақтауға болады? 
Темекі жорығы
1
Жауынгерлердің даярлығы қалай жүргенін тәптіштеп баянда-
май-ақ қояйын. 
Тек әзірше ешкім жазбаған, батальондық аңыздарда «темекі 
жорығы» деп аталып кеткен бір ғана маршты әңгімелейін. 
Мен батальонды қабылдап алғаннан кейінгі арада жеті-сегіз 
күндей өткен. Бұл кезде киініп, қаруланып үлгергенбіз; винтов-
камен жұмыс істеп, окоп қазып, жүгіріп, жер бауырлап жылжып, 
сапта жүріп, жаттығып жаттық. 

75
Темекі жорығы
Бірде кешкісін біз бұйрық алдық: таң бозымен елу шақырым-
дық жорық жасап, өзен аңғарындағы белгіге жеткен соң сонда 
түнеп, ертеңіне қайтадан әлгі елу километрді кері өтіп, Талғарға 
оралсын депті. Мұншалықты қиын бағыт өзге де батальон-
дарға берілген екен – генерал Панфилов дивизияны белгілі ара-
қашықтыққа жүргізіп шыңдауды ұйғарғандай. 
Жұрт кештен бастап жорыққа әзірленіп, түнде дамылдап, ба-
тальон таңғы алагеуім мезгілде сапқа тізілді. 
Солдат болып көрмеген сізге, бәлкім, алдыңызда айбарлы әске-
ри бөлім тұрғандай көрінер: сап жіпке тізгендей түп-түзу; вин-
товкалардың су жаңа штыктері жарқырайды; әскери жабдықтары 
бір кісідей сайма-сай жауынгерлер; бір кісідей – шинельдері қат-
тап ораулы, өңі кетпеген жасыл дорбадағы противогаздары мен 
саперлік күректері, жол қапшығына бөктерген болат каскалары; 
белбеулерін сәл төмен тартып, ілулі тұрған гранаттары мен әрбір 
сарбазға жүз жиырма оқтан келетін оқшантай бар. 
Сәл төмен тартып... Ал көпшілігінде сәл ғана емес – көз-
ге анадайдан ұрады. Мен қатты шиыршықтап бумағандықтан 
болбырап тұрған шинельдерді; баулары бос жолқапшықтарын; 
салақтап, қарынға түскен граната дорбаларын көрдім. Ішінара 
жекелген адамдар ғана нағыз сарбаздық жинақылықты игеріпті. 
Солардың бірі Курбатов еді. 
Саптан Курбатовты шығарып алып: 
– Жолдастар! Міне, керек-жарағын жорық үшін солдатқа 
сай әзірлеп алған кіші командир; бұған жол үстінде өзгелерге 
қарағанда жеңілірек болады. Қарап алыңыздар, барлық мүлкі 
тап-тұйнақтай, белдігі қандай жинақы! Мен сіздерге мұны жиы-
рма мәрте түсіндіріп, көрсеттім, бірақ бәрібір ұқтыра алмадым. 
Соған қарағанда, тілім қысқа болуы керек. 
Енді ештеңе демеймін, сөз кезегін сіздердің оралған шинель-
деріңізге, күректеріңіз бен жолқапшықтарыңызға беремін. Сіз-
дермен солар сөйлессін. Оларда тіл жоқ деп ойлайсыздар ма? 
Бар! Және менің тілімнен де өткір! Жауынгер Гаркуша, мұнда 
кел! 
Үнемі езуі жиылмайтын таңқы танау Гаркуша жүгіре жетті. 
Оның гранат қапшығы сырғып алдына түсіп, қозғалған сайын 
салпылдап жүр. 

Волоколамск тас жолы
76
– Жорыққа дайынсың ба? 
– Дайынмын, жолдас комбат? 
– Курбатовтың қатарына тұр. Жауынгер Голубцов, мұнда кел! 
Голубцовтың қаттаған шинелінің жуандығы сонша – бетіне 
үйкеледі. Жолқапшығы арқасында емес, май құйрықта жатыр.
– Жорыққа дайынсың ба? 
– Дайынмын, жолдас комбат? 
– Гаркушаның қатарына тұр.
Осылайша, бұйымдары көбірек салақтаған оншақты адамды 
жинап алдым да лектің алдына шығардым.
– Батальон, тік тұр! Оңға бұ-рыл! Соңымнан еріп, адымдап 
алға бас! 
Сөйтіп жүріп кеттік.
Мен өзім шақырып алған адамдармен қатарласып, оларға 
көз қиығыммен қарап қоямын. Бәрі он-он бес минуттей жеңіл 
адымдады. Гаркушаның гранат дорбасы екі санының арасында 
алма-кезек бұлталақтап келеді. Ақыры ол соны ыңғайламақ бо-
лып, қол созады. 
Голубцов қатталған ораманы кері серпуге тырысады – ши-
нельдің қатты матасы мойнын қажауға айналды. 
Үшінші сарбазды саперлік күрегі тірсектен ұрғылайды. 
Бұлар бәрін жүре түзегенмен – көмегі тимеді. 
Енді бір он минуттен кейін Гаркуша сөмкесі салақтамас 
үшін кекжие шалқайып, қарнын қампайтқан. Өзі менің көзіме 
көзі түскен сәтте ыржиып күлген болады. Голубцов мойнын 
бұраңдатып, қатталған шинелін бетімен серпуге тырысты. Оны 
жолқапшығы да ығыр қылып біткендей. Голубцов білдірмей, ба-
уынан тартып қапшықты жоғары көтеруге әрекеттенді. Бұл кезде 
Гаркуша ішін күмпиткенді доғарыпты. Ол енді бүкірейе түсіп, 
жай аяңға көшкен. 
Мен: 
– Гаркуша! Бас аяқты! Курбатовтан қалма! – деп бұйырамын.
Сұмырай сөмке тағы да соққылай бастады. 
Осы митыңмен алты шақырым жер өттік. Мен жауынгерлерге 
тағы да Курбатовты көрсеттім де: 
– Гаркуша, мұнда кел! – деп дауыстадым.
Ол бүкшие иілген күйі жүгіріп келді. Саптағылар ду күлген. 

77
Темекі жорығы
– Ал, Гаркуша, баянда. Жорыққа дайынсың ба?
Томсарып, үн қатпайды. 
– Гранат қапшығымен сөйлестің бе?
– Сөйлестім. 
– Ал, айт енді сарбаздарға, не деді ол саған?
Үн жоқ. 
– Айта бер, қысылма! 
– Не айтатыны бар? Қолмен сипалап көрмесек сөзге сене 
қоймаймыз ғой біз. 
– Көрдің бе енді сипалап? 
– Мен сипалай алмадым-ау, ал ол...
Жауынгерлер қарқылдай күлді. Ішіндегісін ақтарып, жаны 
жеңілейген оның өзі де күліп жіберді. 
Одан қара терге түсіп, мойны қып-қызыл болып қажалған Го-
лубцовты шақырдым. 
– Енді, жолдастар, мынаған қараңыздар. Сенімен ораған ши-
нелің сөйлесті ме? Жолқапшық әңгімелескен шығар? Солардың 
не үйреткенін айтып берші! 
Голубцовты да сарбаздар алдында сөйлетпей қоймадым. Сөй-
тіп, бұйымдарынан қорлықты көбірек көргенді бірінен кейін 
бірін ел алдына шығардым. Бұдан соң:
– Қаттап бүктеген шинелің қалың болса, гранат қапшығы ор-
нында тұрмаса, жолқапшық салақтап жүрсе кім қиналады екен? 
Жауынгер ме әлде батальон командирі ме? Әрине, жауынгер! Мен 
мұны жиырма мәрте түсіндірдім, ал сендер, тегінде: «Тықақтай 
бермесін, осы үшін бір лажын келтіре салайықшы!» деп ойлаған 
шығарсыңдар. Расында да, әйтіп-бүйтіп орындадыңдар. Ал нәти-
жені «осы үшін» емес, өздеріңе арнап жасапсыңдар. Мұны кей-
біреулеріңе бұйымдарыңның өзі-ақ ұқтырды. Қазір дамылдаған 
сәтте жабдықтарыңды әрқайсың қайтадан буып-түйіңдер. Егер 
енді біреу осы жолы да менің айтқанымды түсінбегенін көр-
сем, саптан шақырып аламын – өз заттарымен менің алдымда 
«әңгімелесіп», олардың тілі менің тілімнен әлдеқайда өткірлеу 
екеніне көз жеткізсін. 
Осыдан кейін маған саптан ешкімді шақырудың қажеті туын-
дай қойған жоқ. Заттармен сөйлесуге ешкімнің құлқы соқпады. 
2

Волоколамск тас жолы
78
Батальон қайтадан қозғалды. 
Шілде шыжғырып тұрған сәттегі елу километр – әсіресе, жо-
рыққа төселмегендер үшін жеңіл ара-қашықтық емес. 
Байқаймын, роталарлың арасы үздік-создық, кейбіреулер арт-
та қала бастады. Командирлерге ескерту жасаймын. Біразырақтан 
соң сапты қайтадан тексердім. Ескертуден пайда болмады, лек 
бұрынғыдан бетер созыла берді. Командирлермен қаттырақ сөй-
лесуге тура келеді. Мұның да септігі тимеді. Командирлердің өз-
дері шаршаған, қайсыбіреулері ақсаңдауға кірісті. 
Мен алдыға шығып: 
– Колонна бойынша хабарлаңыздар: пулемет ротасының ко-
мандирі лектің басына келсін! 
Он бес минут өткеннен кейін ұзынсирақ Заев алқына жетті. 
– Жолдас комбат, сіздің бұйрығыңыз бойынша келіп тұрмын!
– Сіздің ротаңыз неліктен шұбалып кетті? Ара-қашықтықты 
қашан сақтайсыздар? Тәртіп орнатқаныңызша колоннаның ал-
дына шақырамын да отырамын. Болды. Барыңыз! 
Ал батальон легінің басына қуа жету оңай шаруа емес: бір ки-
лометрге таяу. 
Одан соң әлгі мәнер бойынша екінші ротаның командирі 
Севрюковты шақырдым. Бұ кісі соғысқа дейін Алматы темекі 
фабрикасының бухгалтері болған егделеу адам еді. Маған зорға 
жетіп, едәуірге дейін ентігін баса алмады. 
Сөзімді тыңдап болған соң Севрюков:
– Жұртқа өте қиын болып кетті, жолас комбат. Жүктің біраз 
бөлігін арбаға артса болмас па екен? – дейді. 
Мен:
– Ондай сандырақ ойды алып тастаңыз басыңыздан! – деп 
жауап қаттым. 
– Енді, қалып келе жатқандарды қайтпекпіз, жолдас комбат? 
Шамасы жетпесе қалай зорлаймыз? 
– Неменеге шамасы жетпейді? Бұйрықты орындауға ма?
Севрюков үндемейді. 
Барлық командирлер алдымнан бір-бір өтті. 
Бірақ Севрюковқа менімен алғашқы жолығуы аздық еткендей. 
Мен ротаның алдында қалжырап келе жатқан қырық жастағы 
оған сонадайдан көз тастаймын. Шашын мұқият қидырыпты, ақ 

79
Темекі жорығы
кірген самайынан шаң басқан жүзіне тер сорғалап келеді. Мұны 
тағы бір жүгірткенім жөн бе? Онсыз да зорға келеді ғой. Бірақ 
басқа лаж кәне? 
Ол жұртты аяйды, менің бұған жаным ашыса, сонда не болға-
ны... Соғыста нендей күйге түспекпіз? 
Атпен желе-жортып алдыға шықтым да, айқай салдым: 
– Екінші ротаның командирі маған келсін! 
Бұл жолы әрекеттің септігі тиді.
Сапты қайтадан өткізіп тұрып қарасам: Севрюков енді рота-
ның алдында емес, соңында келеді екен. Түрі бұрынғыға қараған-
да сұсты, ширақ, тіпті даусына дейін өзгеріп кетіпті: құлағыма 
саңқылдаған зілді командирлік үні жетеді. 
Бүкіл лек жинақталып, взводтар арасындағы саңылау айқын 
жіктеліп, жүріс өне түсті. 
Сөйтіп елу километрді өтіп, діттеген межеге ешкім қалмай, 
түп-түгел жеттік. 
Әйткенмен, жұрт шаршаған еді. «Тараңдар» деген бұйрықтан 
кейін көк шалғынға сұлай-сұлай кетісті. Бәрі: кешікпей түскі ас 
таратылады, тамақтанып алып, ұйықтаймыз деп ойлаған еді. 
Бірақ жағдай басқаша жалғасты. 
3
Жорықта бізбен бірге, тәртіпке сәйкес, бірнеше әскери асхана 
ілесіп келе жатты. Алайда біз түнемел орынға жеткенде жағатын 
отынды әзірлемеңдер, қазандарға ас салынбасын, азық-түлік-
ті шикі күйінде сарбаздардың өз қолына тиісті қызылармиялық 
норма бойынша: ет – осынша грамм, жарма – осынша, май мұн-
шалықты дегендей көлемде бөліп беріңдер деп бұйырдым. 
Мұны естіген командирлер мен жауынгерлердің көзі тас тө-
бесіне шықты. Бәрі шикі ғой, мұны қайтпек? Көпшілігі өмірін-
де тамақ істеп көрген емес, сорпаны қалай қайнатуды білмейді. 
Кәдімгіше шу көтерілді: 
– Бізде асхана бар емес пе? Олар бізге ас даярлап беруге мін-
детті.
Мен жекіп жібердім: 
– Доғарыңдар! Айтқанды орындаңдар! Әрбір жауынгер өз 
тамағын өзі пісірсін!

Волоколамск тас жолы
80
Сөйтіп шалқар қазақ даласының бір мүйісіндегі Іле өзенінің 
жағасында самсаған оттар жағылды. Менің кейбір сарбаздарым-
ның діңкелеп шаршағаны соншалықты – аштан-аш құлай кетіп, 
ұйқыға кірісті. Қайсыбірінің ботқасы күйді, көжесі тасып төгілді 
– астың желінгенінен бүлінгені көп болды. Бұл олар үшін – ас-
паздықтың алғашқы сабағы еді. 
Таңертеңіне де асхана пешін жақпай, азықты жауынгерлердің 
бас-басына таратып беруді тапсырдым. 
Таңғы астан соң батальонды сапқа тұрғызып, жауынгерлер ал-
дында сөз сөйледім. Мазмұны шамамен былай:
– Бірінші: сіздер жолдастар, жорық тым ұзақ, әрі ауыр деп 
ренжисіздер. Мұны әдейі істедік. Бізді соғыс күтіп тұр, біздің 
алдағы уақытта елу, жүз ғана емес, қаншама жүздеген кило-
метр жол жүретініміз анық. Майданда жауды алдап соғып, оған 
тұтқиылдан соққы беру үшін мына жорықтан да ұзақ, бұдан да 
ауыр сапарларды еңсеруге тура келеді. Мынау әлі ойыншық, 
қиындықтың көкесі алда. Даңқты орыс қолбасшысы Александр 
Васильевич Суворов керемет батыр атанған өз солдаттарын осы-
лай шыңдаған. Ол бізге: «Оқу-жаттығу ауыр болса – ұрыста қи-
налмайсың!» деп өсиет қалдырған. Суворовша шайқасқыларың 
келе ме? Кімде-кім олай айқаспаймыз десе, екі адым алға шық-
сын. 
Саптан ешкім шыға қоймады. Мен сөзімді жалғастырдым: 
– Екінші: сіздер асханалар тұрғанда бізге шикі ет таратты 
және шаршап тұрғанымызға қарамай котолекпен сорпа қайнатты-
рды деп наразылық білдірдіңіздер. Бұл да әдейі істелген. Сіздер 
майданда асхана өне бойы қасымызда жүреді деп ойлайсыздар 
ма? Қателесесіздер! Ұрыс кезінде асханалар бөлініп, артта қала-
ды. Ашығатын күндер туады. Естисіздер ме? Тататын дәм, тарта-
тын темекі қалмайтын сәттер келеді – ол айдан анық. Соғыстың 
салты, солдаттың өмірі сондай. Бірде мелдектеген тоқсың, бірде 
ішегің құрылдаған ашсың. Ендеше шыда, әскери ардан айырыл-
ма! Еңсеңді тік ұста! Әркім ас әзірлей білуге міндетті. Егер өзіңе 
шалма көже пісіріп ала алмасаң сенен қандай жауынгер шығады? 
Рас, түсінемін, араларыңызда ешқашан тамақ істеп көрмегендер 
бар. Білемін, көпшілігіңіз кешкісін ресторанға кіріп: «Ей, даяшы, 
бері кел! Бір саптаяқ сыра мен гамбург бифштексін әкел!» деп 

81
Темекі жорығы
айқайладыңыздар. Кенет бифштекстің орнына – елу километрлік 
жорық шыға келді, оның үстіне солдаттың екі пұт бунақ-түйнегін 
арқала, бұған да қоса котолекпен көже пісір! Ас әзірлеп жатқан 
сәтте мені жек көрдіңіздер. Рас қой?
– Рас, жолдас комбат! Рас! – деген дауыстар естіледі.
Өзім мен жауынгерлердің арасында әлдебір от ұшқыны жү-
гіріп өткендей, жылулық пайда болғандай. Мен оларды түсініп, 
олар комбаттың қалауын ұғып тұрды. 
4
Енді қайтып келеміз. 
Біздің лагерьге – Талғарға дейін қиыршық тастан төселген 
даңғыл жол жатыр. Онымен жүру, әлбетте, оңай. 
Бірақ біздің іздегеніміз жеңілдік пе еді? Ендеше, даңғыл жол-
дан мүлде алыс кеткеніміз жөн! Соғыс кезінде тақтайдай сай-
раған жолмен бізді кім жүргізіп қояды?
Мен әскерді даңғылмен емес, жолдан жүз-екі жүз метр қиыс 
жүргізуді бұйырдым. Алдыңнан тас шыға ма – басып өт; жыра 
ұшыраса ма – қиып өт; құм шыға ма – адымда! 
Тып-тымық сәт еді. Күн де аяусыз күйдіріп тұр. Ауаның өзі 
сорғалап ағып тұрғандай көрінеді. Мұндайда: пешке қыздырған-
дай жер бетімен бұлдырап көгілдір сағым жүгіреді. 
Әрине, жұртқа қиын екенін білдім, бірақ мәселенің екінші 
қыры да белгілі: соғыс үшін, жеңіс үшін осылай жасамаса бол-
мас еді. 
Күн қақтаған беткейден ауқымды темекі алқабы кездесті. 
Сарбаздар танап арасындағы соқпақпен тартып барады. Қазақ 
еліндегі көк темекі – биіктігі кісі бойынан келеді. Ескен жел иісі 
бұрқырап, күн көзі балқытқан салалы жапырақты қыбыр еткізе 
алар емес. 
Жауынгерлер өтіп жатыр. Кенет, батальон бітік темекі арасы-
на еніп, алқаптың жартысы түгесілген сәтте жұрт шетінен жал-
пылдап құлай бастады. 
Не болып қалды? Біреуі, екіншісі, оныншысы... Зәрем ұшып 
кетті. Бізді құдды бір лезде жайпайтын індет жайлағандай. Жұрт 
ың-шыңсыз жалп ете түсіп, өлген кісіше сұлқ жатыр. 
Арбалардағы пулемет, миномет, оқ-дәріні жалма-жан түсіріп, 
елтіп құлағандарды әупірімдеп жүріп дөңге қарай, арық жаға-

Волоколамск тас жолы
82
сына шығардық. Темекі буынан алыстаған сәтте жұрт ес жинай 
бастады. 
Батальонымыз быт-шыт болып, роталар мидай араласып кет-
кен. Жауынгерлердің бірі бастарына дымқыл шүберек таңып, 
бүкшиіп отыр, екінші ыңырсып, жатыр; кейбірі лоблып құса 
бастапты. 
Мен бірталай жасқа келген өзіміздің фельдшеріміз, көк көз 
Киреевті көрдім – керемет мейірбан адам. Ол ұнтақ дәрі тара-
тып, жаны қалмай жүр. Оған политрук Бозжанов жәрдемдесуге 
кірісіпті. Фельдшерге ілесіп, тауып алған шелегімен арықтан су 
тасып, жатқандарға беріп әуре. 
Бұл топқа мен – комбат келгенде ешқайсысы елеп, орнынан 
қозғалмады. 
– Тұрыңдар! – деп бұйырдым мен.
Кейбірі ғана командаға құлақ асты. Ахылап-ухілеп Курбатов 
көтерілді. 
– Курбатов, бұл сен бе?
– Ох, иә, менмін, жолдас комбат...
Мынау, шынымен, мақтан етіп, жауынгерлерге үлгі қылып 
жүрген адамым ба? Екі бүктеліп, не болып кеткен! 
– Мұнша сүмірейіп қалғаның қалай? Командирдің алдында 
қалай тұрсың өзі? 
Курбатов күш салып, бойын тіктеп, кеудесін керіп, нағыз сар-
базша тұра қалды. 
Екінші жауынгерге тақалып келдім. 
– Сен неге отырсың? Тұр кәне! Винтовкаң қайда? 
– Ох, жолдас комбат... Қайда қалғанын білмеймін, жолдас 
комбат. 
– Қалай тұрсың? Дереу винтовкаңды тап та, маған кел! 
– Қайдан табамын оны? Мен жүруге де... 
– Орында бұйрықты!
– Қазір, жолдас комбат... Көзәйнегімді бір жерде түсіріп 
алыппын... 
Ә, Мурин! Оның ұзын мұрнының үстінен қосалқы көзілдірік 
пайда бола кетті. Ол тәлтіректей басып, винтовкасын іздеуге жө-
нелді. 

83
Темекі жорығы
Мен жорықты жалғастыру үшін роталарды даңғыл жол үстіне 
сапқа тұрғызуды бұйырдым. 
Он бес минут өткенде сап түзілді. Атпен батальонға келдім. 
Сұрқы тіксінтеді! Бастары салбырап, көздері мөлиіп, көпшілігі 
қаусаған шалдай мылтықтарына сүйеніп тұр. 
– Батальон, тік тұр! Мылтықты асын! Адымдап, алға бас! 
Роталар жылжыды. Бірақ жұрт зорға қозғалады – аяқты бір-
дей алып жүру деген жайына қалған; кейбіреуі ақсаңдап, екін-
шілерінің винтовкалары, мас адамша, арықта сүйретіліп келеді. 
Жүріс емес – ілбу. Жоқ, бұлайша межемізге жете алмаймыз! 
Лекті басып озып: 
– Тоқта! – деп айқай салдым. Одан соң жауынгерлерге мәлім-
дедім: – Осы арадан сонау талға дейін адымдай басып бара-
сыңдар! Жүріс түзелмейінше, бұл орыннан ешбір қозғалмаймыз. 
Бірінші рота, қатарыңды түзе! 
Аршындап адымдау дегеннің не екенін білесіз бе? Қызыл 
алаңдағы салтанатты шеру. Бәрі аяқты бірдей көтеріп, табанды 
қатты екпінмен мөр басқандай тақ-тұқ еткізіп, жерге бір мезгілде 
тигізеді. 
Ағашқа дейінгі аралық екі жүз метрдей еді. 
Бірінші рота адымдай жөнелді. 
– Жарамайды. Қайтадан жүріңдер!
Рота орнына оралып, тағы жүрді. 
– Бұл да нашар! Кері шегініп, қайта істеңдер!
Мен де ашулымын, олар да ызалы. 
Үшінші мәрте жүрді. Бұл жолғы серпілгендері-ай! Табанмен 
сартылдата жер тепкенде еріксізден: мыналар жолды тесіп жі-
бермес пе екен деп ойлайсың. 
Осыдан бір минут қана бұрын мен – сүметілген бұларды, 
бұлар – мені сонша жек көріп тұр едік, енді кенет кеудемді ере-
сен сүйініш кернейді... 
– Жарайсыңдар! Жарайсыңдар! 
Шаттанғаннан аузымнан шығып кеткен сөз осы-тын. Рота сол 
аяқтың екпінімен қатарластыра: 
– Совет Одағына қызмет етеміз! – деп саңқ етті.
Салмақты солдат бәтеңкелерінің табаны қатарласып, бұрынғы-
дан да қатты соғылады. 

Волоколамск тас жолы
84
Айбарланып, қайраттанып алған сарбаздар Қызыл алаңдағы-
дай құлшына адымдады. 
Осылайша барлық роталарды алдымнан өткіздім. Екінші, 
үшінші роталарды да екі жүз метр аралықты ойдағыдай адымдап 
өткенше қайтадан жүргізуге тура келді. Ең соңынан пулемет ро-
тасы өткен. Жауынгерлер аяқтарын ә дегеннен-ақ аршындай ба-
сты. Алдыңғы қатарды ұзынтұра Мурин адымдап келеді. Ол екі 
табанды аямай соққылайды; оң қолы бейне бір музыка әуеніне 
ілескендей селтең-селтең етеді; көзәйнегі жалтылдап, жүзінен 
шаттық лебі еседі. 
5
Талғар түбінде аласа тұрпатты орал тұқымдас атымен генерал 
Панфилов алдымыздан шықты. Ол жорықтан қайтқан батальон-
дарды күтіп алып жүрген секілді. 
Бәрі генералды көріп, еңселерін тіктеп алды; роталар команда 
бойынша тағы да қарыштай адымдады. Шаршаған, бірақ аяқта-
рын бір адамдай асқақ басқан жауынгерлер «міне, бізді көрдіңіз 
бе!» дегендей, бастарын тағы да шалқайта ұстайды.
Панфилов жымиды. Кішірек көзінен күнге қақтағандай ұсақ 
әжімді жүзіне нұр шуағы төгілді. Үзеңгіге аяқ тірей көтерілген 
ол:
– Жақсы жүріп келесіздер! Қызметтеріңіз үшін рахмет, жол-
дастар! – деп дауыстады. 
– Совет Одағына қызмет етеміз! 
Батальон саңқ-саңқ ете түскенде үріккен ат бір жағына қарай 
жалт бұрылды. Панфилов еріксізден тізгінге жармасып, бас шай-
қады да, күліп жіберді. 
Осы кезде мен де әлгі сөздерді жауынгерлермен қоса дауыста-
дым. Бұл менің генералға ғана қайтарған жауабым емес-тін. Егер 
әлдекім естіртіп немесе іштей: «Неліктен осынша қаталсың?» 
деп сұрай қалса, мен кез келген жауынгерге, әрбір командирге, 
өзімнің жеке арыма дәл осылайша мақтанышпен: «Совет Одағы-
на қызмет етемін!» деп жауап қайтарар едім. 
Біз уақытында оралдық. 
Мен айналама төртбұрыштанып тізілген роталарды көзбен 
шоламын. Қуаңқы тартып, өңдері қарайып, артық салмақтан 
арылған қызыләскерлер пилоткаларына тер сіңіп, ауыр бәтеңке-

85
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
лері шаң қауып, винтовкаларын төмен түсірген күйде тұр. Әбден 
қажыған: аяқтары да ду-ду ететіні анық. Бұлардың қазіргі тілек-
тері біреу ғана – жата кету, бірақ бәрі де зор төзіммен команда 
күтеді; бұрынғыдай, шалдарға ұқсап мылтыққа сүйене кету жоқ, 
командирмен көзі түйіссе, кеуделерін кере ұстайды. 
Бұлар анау алғашқыда қалпақпен, пиджак немесе мәйкешең 
келіп тізіле қалғандар емес; жаңадан сарбазша киініп, жол жаб-
дығын олақ асынып, таң бозында бірінші үлкен жорыққа шыққан 
оралымсыз топ та емес, – енді әскери сынақты тұңғыш рет абы-
роймен өткерген нағыз солдаттар еді. 
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
1
Өзімізді ұрыстарға қалай әзірлегеніміз, батальонға генерал 
Панфиловтың қалай келгені, жауынгерлермен әңгімелескені, со-
лар мен маған «Жеңіс шайқасқа дейін шыңдалады» деп қайта-
лағаны жөнінде бірталай жәйтті баяндағым келер еді. 
Бірақ... бұның бәрін аттап өтейік.
Ақыр аяғында қолымызға винтовка алғызып, солдат «кәсібін» 
оқып-үйреніп, сарбаздың командир алдында тік тұрып, оған қар-
сы шықпай, мүлтіксіз бағынуының нәтижесін паш ететін сын-
дарлы сәт те жетті. Бізге «шайқас» деп аталатын алапат та келді. 
Мәскеу түбіне тақалып, Волоколам іргесінде бекініс құрдық. 
Бұл шепке қазанның он үші күні қарсыласымыз – шалғай батыста 
біздің майданды бұзып өтіп, немістер өздері «найзағай отындай» 
соңғы ұрысымыз деп ойлап, Москваға ышқына ұмтылған мотор-
лы техникасы сақадай-сай, әбжіл де басбұзар армия тақалды.
Дәл сол күні, барлаушылар немістер іргеге жетті деп баяндай-
тын он үшінде, батальонға, өзіңіз білетіндей, генерал Панфилов 
келген. 
Екі стакан қою шай ішіп алғаннан кейін Панфилов сағатына 
қарады да: 
– Рахмет, жолдас Момышұлы. Қандым. Енді шепке барайық, 
– деді. 

Волоколамск тас жолы
86
Шықтық. Сонадай жерде, орман шетінде генералды маши-
на күтіп тұрды. Артқы дөңгелектерін шынжырмен шандып та-
стаған; болат тізбектерінің арасына тығыздалып, қарақошқыл 
қар кептеліп қалыпты. 
Айнала төңіректің бәрі аппақ қар. Шанамен ғана жүретін күн-
дер жетіпті. Аздаған шыңылтыр аяз бар. Бұлт торлаған аспанда 
күннің қай тұста екенін аңғартатын оймақтай саңылау да қалмап-
ты; көкжиектен сарғыш рең қылауытады. 
Бес минутта екінші ротаға жеттік. 
Траншеяларға жеп-жеңіл секіріп түскен Панфилов төсеме-
лердің астына бас сұғып байқап, ойықтан алыс кеңістікке көз 
тігіп, ату секторларын тексерді; атуға ыңғайлы ма деп винтов-
каларды кезеніп көрді; жауынгерлерге: «Тамақтарың тоқ па?», 
«Темекілерің жеткілікті ме?» деген әдеттегі сұрақтарын қойды. 
Жауап берушілер оған біртүрлі еміне қарайды. 
Окоптар арасында барлаушылар әкелген «алдымызда неміс 
бар» деген хабар желдей есті. Панфилов әңгіме айтты, әзілдеді, 
бірақ жауынгерлердің көздерінде әлдебір үміт оты ұшқындайды: 
генералдың аузынан, әне-міне, жау күшінен сескенбейтіндей, 
шайқаста демеу боларлықтай айрықша құдіретті сөз шығып қала 
ма деп елегзиді. 
Бірнеше окопты аралаған Панфилов әлі суы қата қоймай, қа-
рауытып жатқан Руза өзенін жағалап үн-түнсіз келе жатты. Ойға 
батқан сәтіндегі әдетінше жерге шұқшияды. 
Генералға қарай, ұқыпты қидырған ақшулан самай шашын 
жапқан бас киімін жүре түзетіп, рота командирі Севрюков жү-
гіре жетті. Оның соңын ала үш-төрт қадам ара-қашықтық ұстап, 
бірнеше қызыләскер шұбырып жүр. 
Панфилов рапортты тыңдап болған соң:
– Мына нөкерлеріңіз кімдер? – деп сұрады. 
– Менің байланысшыларым, жолдас генерал. 
– Сонда қайда барсаңыз да соңыңыздан жүгіріп жүре ме? 
– Енді қалай, жолдас генерал, төтенше бір жағдайлар бола 
қалса... 
– Жөн, өте жөн. Сіздің окоптарыңыз да, жолдас Севрюков, 
тәуір жасақталған. 

87
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
Бұрынғы бас бухгалтердің егде тартқан жүзі насаттанғаннан 
нарттай қызарып кетті. 
– Мен былай долбарлап едім, жолдас генерал, – деп ойлана 
тіл қатты ол, – кенеттен сіздің ротаны жинап әңгімелескіңіз келуі 
мүмкін ғой. Ал хабаршыларым тура жанымда. Бұлар нағыз жела-
яқ, жолдас генерал. Бұйырсаңыз болды, жолдас генерал, жиырма 
минутте рота осы жерде тұрады. 
Панфилов сағатын алып қарап, бір сәт ойланды. 
– Жиырма минутте дейсіз бе? Дәл осында ма?
– Иә, жолдас генерал. 
– Жақсы, өте жақсы... Ал айтыңызшы, жолдас Севрюков, сіз 
ротаны ана жақта неше минутте топтастыра алар едіңіз? 
Панфилов кілт бұрылып, Рузаның арғы жағасын нұсқады. 
– Анда ма? – деп қайталап сұрады Севрюков. 
– Иә. 
Севрюков генералдың сұқ саусағына қарап, одан саусақтан 
басталатын желі қайда тірелуі мүмкін деген тұсқа көз жүгіртті. 
Іңір түсе қоймаған мезгіл еді, қолдың арғы жағадағы орманды 
нұсқап тұрғаны анық көрінді. 
Дегенмен, Севрюков тағы сұрады: 
– Ана жағаға ма? 
– Иә, иә, сол жағаға, жолдас Севрюков.
Севрюков қарауытқан суға қарап, одан жағадағы дөң та-
сасынан бір жарым шақырым жерде көрінбей тұрған көпір 
жаққа көз тігіп, қалтасынан қол орамалын алып, қолапайсыздау 
сіңбірінді де, қайтадан су бетіне тесілді. 
Панфилов үндемей, жауап күтіп тұр. 
– Білмедім, енді... Аяқ өткелді кешіп өтеміз бе, жолдас гене-
рал? Оның орта тұсы белуардан асады. Жұртты шылқылдаған су 
қыламын ғой, жолдас генерал. 
– Жоқ, суға түсіріп керегі не? Жаз емес қой... Одан да ретін 
тауып құрғақ күйімізде соғысайық та. Сонымен, жолдас Севрю-
ков, неше минутте жинай аласыз? 
– Білмеймін... Бұл минуттардың шаруасы емес, жолдас гене-
рал.
Панфилов маған қарай бұрылды. 
– Нашар, жолдас Момышұлы! – деді ол нақпа-нақ.

Волоколамск тас жолы
88
Өмірде бірінші рет Панфилов маған «нашар» деді. Мұндай 
жағдай бұрын болмаған еді, бұл ахуал кейін Москва түбіндегі 
шайқастар кезінде де кездескен емес. 
– Нашар, – деп қайталады ол. – Шағын көпірлер неге дай-
ындалмаған? Салдар мен қайықтар қайда? Сіздер жер астына 
тығылып, ойдағыдай-ақ бекініп алыпсыздар. Енді немістің қай 
кезде соғатынын күтіп отырсыздар. Бұларыңыз, енді, жарамай-
ды. Ал егер қарсы соққы беру тиімді болып шықса қайтесіздер? 
Өздеріңізге бірінші болып ұрып жіберудің сәті туындап қалса не 
істемексіздер? Мұндайға даярсыздар ма? Дұшпан қазір әбден ба-
сынып, есірініп алған, осыны ұтқыр пайдалану керек. Сіздерде 
бұл ойластырылмаған, жолдас Момышұлы. 
Ол бұл жолы әдеттегі жұмсақтығы былай қалып, шымбайға 
батырып, қатты айтты. Оның сөгісін бетімнен отым шыға, тік 
тұрып тыңдадым. 
2
Генерал тағы да Севрюковқа бұрылған: 
– Демек, жолдас Севрюков, арғы жағаға тез шыға алмаймын 
дейсіз бе? Оныңыз жарамады! Осы төңіректе ойланып көріңіз. 
Ал шепті бір қапталдан қайтадан құруға қанша уақыт жібересіз? 
– Бір қапталдан дейсіз бе? Шепті қай қанаттан құрамыз, жол-
дас генерал? 
Панфилов батальонның басқару пункті жасырынған орман 
шетін нұсқады; біз мұнда сол жерден әлгінде ғана ақ қардың 
бетін айғыздап машинамен келген едік, ізіміз қазіргі елең-алаңда 
көрінбей де қалыпты. 
– Міне, сіздің шебіңіз, жолдас Севрюков: орман мен өзен 
жағасының аралығы. Міндетіңіз – батальонды бір бүйірден 
қорғау. 
Севрюков ойланды да: 
– Он бес-жиырма минутте үлгеремін, жолдас генерал, – деді. 
Панфилов шұғыл серпілген: 
– Ойдан шығарып тұрған жоқсыз ба? Кәне-кәне... Кірісіңіз, 
жолдас Севрюков. 
Севрюков қолын шекесіне апарып, кілт бұрылды да, асықпай, 
байланысшыларына қарай беттеді. Ол төңіректі жарты минуттей 
үнсіз шолды. Мен оған: «Неге ібілжіп тұрсың? Шираңқырасай-

89
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
шы! Бол, бол!» деп ымдаймын. Кенет құлағыма қырылдаңқы-
раған сыбыр естілді: 
– Жарады, ойланып тұр! 
Панфилов осыны айтып, күлімсіреді. Жүзі жадырады. Енді 
Севрюковтың әрекетіне қызыға қарап тұр. 
Ал Севрюков бұл кезде байланысшыларына бағдар көрсетуге 
кірісіпті. Біз оның: 
– Пулемет взводы артқы жақтан қорғайды, одан кейін ең 
соңынан шегінеді... Муратов, жүгір! – деген сөзі естілді. 
Панфилов еріксізден бас изейді. Қазір оған қырық жастағы 
лейтенанттың, Алматы темекі фабрикасының бұрынғы бас бух-
галтерінің ұнағаны анық еді. 
Ал денесі тығыншықтай, аласа бойлы татар жігіті Муратов бұл 
кезде өзен жағасымен етігінің табанымен қар лақтырып, құстай 
ұшып бара жатты. Орманға қарай соғысқа дейін педагогикалық 
техникум студенті болған ұзын бойлы Белвицкий жүгіре жөнел-
ген. Бір кезде ол генерал межелеген шеп тұсына барып серейіп 
тұра қалды. Менің басымда: «Қателесті-ау! Оқ атылып жатқан 
кезде бұлай тұра алмайсың ғой!» деген ой жылт етті. Севрю-
ков та оған жаналаса қол сермеп, тезірек бұқ деп белгі береді. 
Белвицкий түсінер емес. Тек Севрюков өзі бүгіліп отыра қалған-
да ғана барып санасына жетті. 
Ақырында қоюланған ымырт құшағынан жүгіре шыққан 
алғашқы тізбек көрінді-ау. Мен пулемет салмағымен бүкшие ем-
пелеңдеген Қалимолдинның алып тұлғасын таныдым; ол соның 
өзінде өңкиіп, басқалардан биік көрінеді. 
Пулемет взводы жата қалды.
Көлденең ұстаған винтовкалары алакөбең сәтте мына жерден 
әшейін таяқша сияқтанған атқыштар солардың тұсынан орманға 
қарай заулап өтті. Міне, олар да қарға күмп-күмп құлады – аппақ 
алаңқайда жаңа қорғаныс шебінің үзік-үзік қара таңбалары пай-
да болды. 
Панфиловтың қолына ұстап, анда-санда қарап қойып тұрған 
сағатының тілі менің ішімде сыртылдап тұрғандай сезінемін. Әр-
бір соққысы: «Жақсы, жақсы, жақсы!» дейтіндей. Сіз мені түсі-
нетін шығарсыз? Бұл менің батальоным ғой, барлық білгенімді 
сарп етіп осыған салған өз туындым; устав бойынша «бұл – мен-

Волоколамск тас жолы
90
мін» дейтін бөлімім. Кенеттен тағы да ойладым: «Жазық алаңда 
гүрсілдеп снаряд пен мина жарылып, оқ зулаған атыс кезінде дәл 
осылай маневр жасай аламыз ба? Сол кезде әлдебіреу: «Қорша-
уда қалдық!» деп ойбай салып, орманға қарай қаша жөнелсе не 
болады? Оның соңынан басқалары дүрліге ілессе ше? Жоқ, жоқ! 
Ондай адамды командирлер табан астында жоқ қылады, жауын-
герлердің өзі-ақ атып тастайды! Ал сағат, әлде жүрегім бе екен: 
«Сенімдісің бе осыған? Сенімдісің бе осыған?» деп дүк-дүк 
етеді. Тісім шықырлап: «Сенімдімін, сенімдімін, сенімдімін!» 
деп жауап қаттым. 
Жанымыздан жүгіріп өткен жауынгерлер сонадай жерге жата 
кетіп, бірден қол күректерін іске қосып, алдыларынан қар тө-
бешігін үйіп үлгерді. Севрюковтің желаяқтары да оралған. 
Бұл кезде күлгін түске малынған дала төсінде Қалимолдин-
ның зор тұлғасы тағы көрінді; ауыр пулеметін жалпақ иығына 
тастай салыпты. Қайта түзілген ротаны аяқ тұсынан қорғаған пу-
лемет взводы кейін шегініп келіп, қатардан орын алды. Енді арт-
та қалып қойған біреу қалбалақтап жүгіре жеткен. Оны Севрю-
ков көзбен бағып тұр. Оның да қарға етпеттей құлауынан кейін 
Севрюков Панфиловқа тақалды: 
– Жолдас генерал! Сіздің бұйрығыңызға сәйкес рота қаптал-
дан қайта құрылды. Сіз нұсқаған қорғаныс шебі алынды. 
Панфилов көзін сығырайтып, сағатына қарайды. 
– Тамаша! – деді ол масаттанып. – Он сегіз жарым минут. Өте 
жақсы, жолдас Севрюков! Өте жақсы, жолдас Момышұлы! Енді 
жауынгерлерге рахмет айтпайынша кетпеймін. Мынадай сарбаз-
дармен немісті соға алмасақ, онда түкке жарамағанымыз ғой! Бұ-
дан артық бізге қандай әскер қажет? Кәне, ротаны шақырыңыз, 
жолдас Севрюков.
Жаушылар және жөнеді, көп ұзамай-ақ взвод-взодымен сап тү-
зеген рота жүгіре басып, генералдың айналасына тізілді. Севрю-
ков сапты түзеп, «смирно!» деп команда берді де, генералға 
мәлімдеді. Қоюланған қараңғыда жұрттың жүзі көрінбегенімен, 
саптың кескіні айқын байқалып тұр еді. 
Панфилов ел алдында сөйлеуді ұната қоймайтын, ол әдетте 
жауынгерлерді маңайына жиып алып пікірлесуді қалайтын, алай-

91
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
да ол бұл жолы ротаға сөз арнады, – рас, өте қысқа, небәрі екі-үш 
минуттік лебізін білдірді. 
Қуанышын жасыра алмаған ол, жауынгерлерді бірден мақта-
ды. – Сіздерге қарт солдат ретінде айтайын, жолдастар, – деді ол 
жай ғана, – мұндай жауынгерлермен генералға ештеңе де қорқы-
нышты емес. 
Қараңғыда жүзі көрінбегенімен, дауысы арқылы оның алабұр-
тып, күлімдеп тұрғанын аңғаруға болар еді. Сәл бөгеліп, ол құд-
ды өз-өзінен сұрағандай: 
– Жауынгер дегеніміз кім? Жауынгер елдің бәріне бағы-
нышты, әрбір командирдің алдында тік тұрады, бұйрықты орын-
дайды. Бұрын оны төменгі дәрежедегі адам деп атайтын еді. Бірақ 
жауынгерсіз бұйрықтың қаншалықты құны бар? Бұл – әшейін 
ой, ақылдың ойыны, арман. Ең үздік, ең дана бұйрықтың өзі жа-
уынгер лайықты даярланбаған болса, құр қиял, нәтижесіз ниет 
түрінде қалады. Армияның соғысқа дайындығы, жолдастар, бұл 
– ең алдымен солдаттың жауынгерлік әзірлігі. Жауынгер соғыста 
– шешуші күш. 
Сарбаздардың Панфиловтың сөзін соншама ықыласпен 
тыңдағанын сезіп тұрмын. 
– Роталар әрқашан дәл қазіргі сіздердей әрекет етіп, бұй-
рықты сіздердей орындаса, онда... немістер Москваға маңайлай 
да алмайды. Үздік әскери дайындықтарыңыз үшін рахмет, жол-
дастар! Қызметтеріңіз үшін рахмет! 
Кең дала жаңғырығып кетті: 
– Совет Одағына қызмет етеміз! 
Бұдан соң тағы да тыныштық орнаған. 
– Рахмет, жолдас Севрюков, – деді генерал рота командирінің 
қолын қысып. – Мұндай қырандармен мен де қыранмын. 
Жым-жырт сәтте мұны бәрі де естіді. Және дауыс арқылы Пан-
филовтың шаттығын аңғаруға болатын-ды. Ал жауынгерлер ше? 
Олар қуанды ма? Кейде жадыраған көңіл-күйі тас қараңғыда, өлі 
тыныштық сәтінде де айқын аңдалып тұратын кездер кездеседі, 
алайда менің сәтсіздігім, жанымды қинаған азабым – кеше сөгіс 
алғаннан кейін жауынгерлермен арадағы ғажайып тұтастықты 
сезіне алмауымда-тын, бұрын өзіме талай мәрте бақыт, марапат 
болып оралып тұратын бұл сезім жөнінде сізге айтқанмын. 

Волоколамск тас жолы
92
Маған жұрттың жүзі көрінбеді. Мүмкін олар жымиып тұрған 
шығар, бәлкім, әлі де болса торығып, ұрыста жәрдемге келетін 
айрықша сөздің айтылып кеткенін ұғынбастан, әлі де болса ге-
нералдың аузынан шығатын қасиетті бір уәждің шығуын күтіп, 
түнеріп тұр ма екен. 
Ротаның тынысын ести алмадым, олардың түрін көріп тұрған 
жоқпын. Бұл да әлдебір үлкен қателік үшін сонау сөгіспен қатар 
жіберілген жаза емес пе. Сонда қай жерден жаңылыстық? 
Мен генералдың кешегі ауыр сөздерін санадан өткіздім. «Он-
дай ойдың ұшқыны да байқалмайды» – деді ол жауға соққы 
беретін тұсты көрсеткіш жебе арқылы нұсқап. Ой! Иә, мен аса 
тиянақтамаған, жете пысықтамаған бір түйткіл бар сияқты. Ми-
наланған алаңдар мен өткел жабдықтары жағынан ғана емес, жа-
уынгерлердің жан-жүрегіне үңілу тұрғысынан да. Бірақ нақты не 
ол? Ех, жеңіс, шайқастағы жеңіс – міне, сол екен ғой бізге керегі! 
Мен генералды машинаға дейін шығарып салдым. 
– Барлауды мұқият жүргізіңіз, – деді ол, тепкішке аяқ салып 
тұрып. – Жұртты алдыға қарай жиі жіберіңіз. Ылғи, бүкшиіп, 
шұңқырда отыра берудің қажеті жоқ, ұрыс алдында немісті көз-
бе-көз көрсін. 
Ол қоштасарда қолымды ұстап тұрып, сөзін жалғастырды: 
– Батальонға тағы не жетіспейтінін білесіз бе, жолдас Мо-
мышұлы? Немістерді бір рет жақсылап соғып алу керек! 
Мен селт еттім. Бұл менің де көкейімді тескен тілек еді.
– Сонда, жолдас Момышұлы, батальон емес – жоқ, бұл нағыз 
болатқа айналады! Болат дегеннің не екенін білесіз бе? Тас тілетін 
құрыш, ондай өткір болаттың жүзін дүниеде еш нәрсе жасыта ал-
майды! Ұқтыңыз ба мені? 
– Ұқтым, ақсақал.
Осы сөздің аузымнан қалай шығып кеткенін өзім де аңдамай 
қалыппын. Біз, қазақтардың әулеттегі үлкенге, әкеге қайрылаты-
нындай, Бозжанов мені осылай атайтын еді, мен де Панфиловты 
солай атадым. 
Ол қолымды қатты қысты. 
– Оңтайлы сәтті күтіп отырмаңыз, қайта оны өзіңіз іздеңіз. 
Ыңғайға келсе – соғыңыз! Күш салмағын екшеп алыңыз да, 
ұрыңыз! Осыны ой елегінен өткізіңіз, жолдас Момышұлы. 

93
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
Мені алакөбеңде анығырақ көргісі келіп, жақындай түсті де, 
қайтадан сұрады: 
– Ұқтыңыз ба мені? 
– Иә, жолдас генерал.
Панфилов менің қолымды қазақша – қос қолдап ұстады. Бұл 
көл-көсір мейірім белгісі еді. 
Есігі сарт етіп жабылды. Шамдарының жартылай жарығын 
қосқан машина қар басқан дала жонын қақ тіліп, жөнеп берді. 
Мен генералдың соңынан көз алмай қарап, ұзақ тұрдым. 
3
Түнде кесте жасадық. 
Оны Рахимов өзіне тән бейімділігімен қағаз бетіне түсірді. 
Таң сәріде әр атқыштар ротасынан алынған үш бөлімше түрлі 
жолдармен барлауға аттанды. Одан соң кесте бойынша әрбір екі 
сағат сайын бөлімшелер бірінен кейін бірі өзеннің арғы жағасы-
на, немістер тақалып келе жатқан ішкеріге қарай жөнелді. Жа-
уынгерлердің алдына қойылған міндет: байқау. Әзірге сол ғана. 
Ақырын ғана аңдап, одан соң тірідей немісті көріп, қайта оралу. 
Мен сарбаздарымның бізге қарсы шапқандар қабыршағы 
тастай құйрықты дию да, су перісі де, аузынан жалынан атқан 
айдаһар да емес, кәдімгі пенде баласы екеніне көз жеткізсе деп 
ойлап едім. Азғындаған, қарақшылық пиғылдағы адамдар, бірақ 
өзіміз секілді ет пен сүйектен жаратылғандықтан, найза мен оқ 
өтеді – өлтіруге әбден болады. 
Жауынгерлер жымып басып, орман жағалап, деревняларға 
жылжып жетіп, колхозшыларға дыбыс беріп, немістердің қайда 
екенін, олардың саны қанша екенін білді. Сөйтіп, сұрастырып 
байқап, жаудың сұрқын көру үшін жасырынып, жақын барды. 
Әрине, мұндайдың алғашқыда қорқыныштылау болатыны рас, 
дегенмен сарбаздар тақалды. Алға ұмтылды! Бұта-бұтаның, 
тоқыма шарбақтың, шұңқыр мен орылған аңыз табаны, бақша 
арасымен бұғып барып, бізді жоймаққа келген дұшпанның ке-
скінін бақылап көрді.
Осылайша бөлімшеден кейін бөлімше біртіндеп оралған. Қы-
зыләскерлер немістердің село аралап жүргендерін, жуынғанда-
рын, тамақ ішкендерін, тауық атқандарын, күліп, өз тілдерінде 
әлдене деп даңғырлап сөйлескендерін қосарласа баяндайды.

Волоколамск тас жолы
94
Рахимов бөлімше командирлерінен дұшпанның саны мен қа-
руының жайын, олардың қай жаққа бет алып бара жатқандарын 
сұрап біліп, бәрін мұқият жазып алып отыр. Мен де сол мәлімет-
терге құлақ түріп, барлаушылардың жүздеріне үңіліп, батальон-
ның «жүрек қағысын» аңдауға тырысамын. Көпшілігі көңілді 
қайтты, бірақ кейбіреуінің көзі әлі мұңлы, бұл – үрейден арыла 
қоймағандықтың белгісі-тін. 
Курбатов бастаған бөлімше айрықша шат. 
Шалт түрде қолын шекесіне апарып, өкшесін сақ еткізген 
Курбатов маған қара көздері күлімдей қарап: 
– Баяндауға рұқсат етіңіз, жолдас комбат. Сіздің бұйрығыңыз 
орындалған жоқ, – деді. 
– Ол қалайша? 
– Сіз атпа деп бұйырып едіңіз, мен өз қолыма ие бола алмай 
қалдым. Екі рет оқ аттым... Жауынгер Гаркуша да сөйтті. 
– Содан не болды? 
– Екеуін сұлатып салдым, жолдас комбат... Шыдай алмай кет-
тім –
әлгілер бір әйелдің торайын тартып алып жатыр екен... Әйел 
немістердің бірімен жағаласа кетті де, жерге құлаған күйі бажыл-
дап жатыр. Ал анау оны етікпен беттен тепті. Жүрегім шыдамай, 
жата қалдым да, шүріппені басып-басып жібердім. Жауынгер 
Гаркуша да сөйтті. Олар бізге солай соқтықты... 
Сонау алғашқы жорықта гранат сөмкесімен әбігерге түсетін 
сарбаз Гаркуша арасында сөз қосып қалады: 
– Ал менің тағы бір себебім болды, жолдас комбат. 
– Қандай? 
Гаркуша жолдастарына қарады да, көзін қысты: 
– Біз сияқтылар қолмен сипап көрмесе, көзбен көргенге сене 
қоймайды ғой.
– Қалай екен? Сипап көрдің бе? Оқ өте ме оларға? 
– Бұл, жолдас комбат, аздық етеді! Мен басқаша сипалауды 
қалар едім.
Сөйтті де Гаркуша қағазға жазуға келмейтін бір тұздық сөзді 
сықпыртып жіберді. 
Жанымыздағылар ду күлді. Мен айтылған әңгімені қызыға 
тыңдап тұрмын. 

95
«Нашар, жолдас Момышұлы!»
Бір кезде менің қасыма пулеметшілер келді: байсалды Блоха, 
Қалимолдин, Мурин. 
– Жолдас комбат, сөз айтуға рұқсат етіңіз, – деді Блоха.
Мен рұқсат еттім. Блоха шынтағымен Қалимолдинді түртіп 
қалды. Мурин оны арқасынан нұқиды. Беті жылтыраған еңсегей 
бойлы қараторы қазақ именіңкіреп: 
– Жолдас комбат... – дейді. 
– Не айтпақшысың? 
– Жолдас комбат, сіз бізге ренжіп жүрген жоқсыз ба? 
– Ренжіп жүрген жоқпын. 
– Ендеше, жолдас комбат, жұрттың бәрі немісті көруге бара-
ды да, пулеметшілер бармайтындай не жазды? Елдің бәрі көріпті, 
біз көре алмадық. Жауынгер Гаркуша атыпты, біз атпадық. 
– Сендерді пулеметпен қалай жібермекпін? Пулемет осында 
болуы керек. 
– Ал біз, жолас комбат, тіпті азырақ қана... Көре салып қайта 
жүгіріп келер едік...
Мурин де қосарласа кетті: 
– Жолдас комбат, біз түнделетіп барып қайтамыз. Түнде бар-
сақ та байқаймыз ғой. Бірдеңеге өрт қойсақ, немістер ытқып 
шықпай ма. Одан соң, жолдас комбат, тым құрыса бір-бір оқса-
уыттан оқ атуға рұқсат етіңізші. 
Иә, бүгін батальонға әлдебір өзгеріс ене бастағаны анық бай-
қалды. 
Мурин қызық адам еді. Оның батальон божыраған шақта 
бірінші болып жүнжігенін, ал елдің бәрі рухтанған сәтте ең ал-
дымен шиыршық атып шыға келетінін әлденеше мәрте аңғарып-
пын. Батальонның бедер салатын жауынгерлік тісі әрдайым осы 
адамның бойында қайралып жататындай-тын – біресе кетіледі, 
біресе жетіледі. Білетінмін: бұл тіс әзірге дүниедегі сонау ешкім 
жасыта алмайтын болаттың жүзі емес-ті. 
Болат жөнінде, өзіңіз білетіндей, маған Панфилов айтқан еді. 
Оның бізге берген нұсқауының мәніне терең үңіліп, жауынгер-
лерге де соншалықты зерделей қарап, барлаушылардың хабарла-
масы мен әрбір сөз ырғағына жіті құлақ түре келе менің көкейім-
де жүрген бір ой айқындала бастады. 
Мен пулеметшілерге:

Волоколамск тас жолы
96
– Жақсы, Қалимолдин. Уайымдама; ертең сендерге де жұмыс 
табылады, – дедім. 
Бізбен тартысып көріңдер!
1
Ол ой мынау еді. 
Алдымызда, сонау, қазанның он үші күні штаб бастығы Рахи-
мов атты взводпен барып немістер жүргенін анықтаған жиырма 
километрдей жерде Середа деген үлкен село бар. Сол қоныстан 
Волоколамск, Калинин және Можайск бағытына бірнеше жол 
тармақталады. 
Біз барлаудан қайтқан жауынгерлер мен командирлердің ха-
барламаларын салыстыра келе, немістерден қашқан тұрғындар-
дан сұрастыра жүріп, Середада жаудың өзіндік тасымал пункті 
тұрғанын білдік. Онда азық-түлік, оқ-дәрі және жанармай қой-
малары орналастырылыпты, олай-бұлай өтіп бара жатқан неміс 
бөлімдері сол жерде түнеп, одан солтүстікке қарай – Калининге 
және оңтүстікке – екі бүйірден біздің қорғаныс шебімізді орап, 
Можайскіге апаратын жолға шығатын көрінеді. 
Ой келді: немістердің шабуылын күтіп отырғанша сол пунктті 
өзіміз соқсақ қайтеді? Середаны түнделетіп барып бас салмай-
мыз ба? 
Алайда Панфилов: «Күш салмағын екшеп алып барып 
ұрыңыз!» деп еді. 
Мен Рахимов бастаған бір топ адамды барлауға аттандырдым. 
Отыз екі жастағы қазақ Рахимов спортшы, әрі саяхатшылыққа 
әуес жігіт еді. Оның Қазақ елінде альпинист ретінде біршама 
танымал екенін бұрын бір айттым-ау деймін. Ол өте жүрдек 
еді, сонымен бірге асықпай да аяңдай білетін. Мейлінше сал-
мақтылығымен, сондай-ақ тапсырманы орындаудағы керемет 
тиянақтылығымен ерекшеленетін оның соғыста таптырмайтын 
тағы бір қасиеті – жер болжағыштығы еді. Тіпті тастай қараңғы 
түнде жыртқыш аңдай қырағы деп таңырқайтынбыз. 
Рахимовтың оралуын тықырши күттім. Қазанның он төрті 
күні кешкісін кеткеннен одан түні бойы және таңертең де еш 

97
Бізбен тартысып көріңдер!
хабар болмады. Ақыры түске қарай келді-ау. Иә, бәрі рас екен: 
Середада тасымал пункті бар екен. Күзеті нашар. Тәрізі, немі-
стер өздеріне ешкімнің батылы жетіп соқтыға алмайтынына бек 
сенімді секілді. 
Мен дәл сол күні-ақ шабуыл жасауға шешім қабылдадым. 
Кешке қарай әрбір бөлімшеден бір, екі сарбаздан алып, жүз 
адамдық отряд құрдық. Ең үздік, ең батыл, ең төзімді, ең адал де-
ген жігіттер таңдалып алынды. Шабуылға қатысу – жауынгерге 
бұйырған бақыт деп есептелді. 
Қойылған міндет: шырттай қараңғы түнде Середаға үш тұстан 
тарпа бас салып, немістерді шаншып атып өлтіру, қоймаларды 
өртеу, тұтқындарды қолға түсіру, егер уақыт жетсе, Середаға 
апаратын және Середадан шығатын жолдарды миналау. Селоны 
ұстап тұрудың қажеті жоқ, таң ата батальонға қайтып оралу. 
Полк командирі мақұлдады, бірақ өзіме отрядпен бірге баруға 
рұқсат бермеді. Отряд командирлігіне Рахимовты, саяси жетек-
шілікке Бозжановты тағайындадым. 
Кешке қарай, ымырт қараңғысында жүз жауынгер орман 
шетіндегі штаб блиндажының қасында сапқа тұрды. Ұзын-
ды-қысқалы малақайлылардың арасынан Қалимолдинның бойы 
сорая көрінеді, оның қатарындағы төртбақ денелі Блоханы таны-
дым. Мен уәдемде тұрдым: қаруларын екі аяқ арбаға артқан пу-
леметшілер де түнгі жорыққа аттанатын болды. 
Мен бұл жолы да ешкімнің бет-жүзін көре алмадым, бірақ 
қараңғыда денемнен ток жүгіріп өткендей болады. Жүйкем 
тітіркеніп, сарбаздардың да дәл менше тынышы кетіп, қатты 
қобалжып тұрғанын сезіп тұрмын. Бұл қалтырау үрейден емес, 
құмарлық билеуден еді, бұл – шайқас алдындағы ширығу-тын. 
Қазақтың ежелгі сөз мәтелі есіме түседі. Өз сөзімді содан баста-
дым: 
– «Қанды басың бері тарт!» дегендей, жау сен оның қанының 
дәмін татқаныңша ғана қорқынышты. Аттаныңдар, жолдастар, 
немістің неден жаратылғанын байқап көріңдер. Ол сендердің 
оқтарыңнан қанға боялар ма екен? Найзаңды қадағаныңда жан 
дауысы шығар ма екен? Дем жетпей омақаса құлағанда аузымен 
жер қабар ма екен? Қапсын, көмейіне топырақ құйыңдар! Гене-

Волоколамск тас жолы
98
рал Панфилов сендерді «қырандарым» деп еді. Жөнеліңдер, қы-
рандар! 
Рахимов сарбаздарды бастап жолға шықты. Қараңғылық құ-
шағына сіңіп бара жатқан лектің соңынан қарап тұрмын. Қасыма 
Заев келді.
– Мені неге жібермедіңіз, жолдас аға лейтенант? – деп күңк 
етті ол. 
– Менің өзімді де жібермеді, Заев. 
Сол кеште біз екеуміз жорыққа аттанғандарға қызғана қа-
рағандай едік.
Он бесінен он алтысына қараған түн басталды – біздің алғашқы 
шайқасымыздың түні. 
2
Түнімен көз іле алмадым. Блиндажда да байыздап отыруым 
мүмкін болмады. Орманға қарай шығып, жолмен де, жолсызбен 
де ерсілі-қарсылы адымдап, жауынгерлер аттанған батыс жаққа 
қарағыштаймын, сол жиырма шақырым жерден мылтық даусы 
немесе айғай естіліп қалатындай елегзимін. 
Күндіз оңтүстіктен гүрс-гүрс атылған зеңбірек үні жетіп еді. 
Біз сол күні немістердің танк колонналары дивизияның сол жақ 
қанатын орай, Москваға қарай өршелене ұмтылғанын, сол «Бу-
лычево» совхозының іргесінде (бұл атауды жазып қойыңыз: күн-
дердің күнінде осы елдімекеннің аты біздің дивизияның болашақ 
клуб-сарайындағы мраморда алтын әріптермен жарқырап тұра-
тын болады) панфиловшылардың шайқасқа кіріскенін әзірге біле 
қоймайтын едік. 
Түнде ол жақ та тынши қалды. 
Қар бетінде қарауытқан штаб блиндажының қасат жолы жи-
егінде сақшы тұр. Ол да елеңдеп, мен қараған жаққа қарайды. 
Бүкіл батальон жүз қыранның шайқасқа кеткенін білетін. Бүкіл 
батальон немістермен алғашқы ұрыс қалай аяқталар екен деп 
тықыршиды. 
Арагідік сағатымды алып қараймын. Оның жылтыраған тілі: 
үш, үш жарым, төртті көрсетті... Айнала көзге түрткісіз қараңғы; 
елеңдеген құлаққа өлі тыныштықтан өзге ештеңе естілмейді. 
Кенет көк жүзінде әлдене жылт ете түсті. Жоқ, елес екен... Одан 
соң білінер-білінбес әлсіз жолақ тағы пайда болды. Бұл не? Таң 

99
Бізбен тартысып көріңдер!
атып келе ме? Бірақ о жақтан күн көтерілуші ме еді? Жай көрініс 
болар... Аспан қайта түнерді. Шұғыла жыпық етіп, тағы сөнді. 
Және шықты... Енді ол көз алдынан кетпей бір ұлғайып, бір та-
рылып, жылтылдауға көшкен... Өзі қызғылт түске боялғандай... 
Дуаланған кісіше аңыра қараймын. Әлдекім алапат демімен үр-
леп тұрғандай, түнгі аспанды бүлкілдеген нұрлы шапақ кеуледі. 
Сақшы шаттанып: 
– Біздің жігіттер өртеп жатыр оларды! Қырып жатыр! – деді. 
Мен оған жауап қайтарғым келіп еді, шамам келмеді. Қуа-
ныштан демім бітіп, жүрегімді лүпілдеткен сонау шұғыла қан-
мен бірге тұла бойыма жайылғандай. Сол сәтте алғаш рет жауды 
жайратудың ғаламат қуанышын сезіндім. 
3
Отряд таңертеңіне оралды.
Алда жан-жағы кілеммен қаптаулы кең шанаға жеккен үш ат 
жүйткіп келеді. Бұл аттарды полкте көрген емеспін, мұны Сере-
дада немістерден тартып алған болып тұр. Шананың артына жуан 
арқанмен пулеметі бар кебежелі екі мотоцикл тіркеліпті. Бұлар да 
олжа дүниелер еді. Мотоцикл ершіктері мен жүк салғыш орын-
дарға, тіркеулі кебежеге менің қыләскерлерім жайғасып алыпты. 
Бастағы үш аттың соңынан өзгелері де шауып келеді. Жаяу 
кеткен жауынгерлер енді көлікпен ызғытып жүр. 
Алыстағы да, жақындағы окоптардан сарбаздар ытқып шығып 
жатыр. Жолдастарын қуана қарсы алған олар өзге де олжамен 
оралған отрядтың қолына түскен тұтқын немістің тұрпатына 
аңтарыла, таңырқай қарасады. Көк-жасыл мундир, көк-жасыл 
пилотка киген ол жұтқыншағы бұлтиған сіңірлі мойнын ақырын 
ғана бұрып, көзінің астынан сүзіле қарап отыр. 
Бозжанов тұтқынға орныңнан тұр деп ымдады. 
– Мұнымен тілдесуге болады, – деді Бозжанов. – Бұл аздап 
орысша түсінеді. Фамилияң кім?
Тұтқын бірдеңе деп міңгірледі. 
– Қаттырақ сөйле! – деді Бозжанов зекіп. 
Неміс екі қолын дереу төмен түсіріп, қазақтың алдында 
сымдай тартыла қалды да, аты-жөнін анықтап айтты. Жұрттың 
бәрі тірідей, сөйлейтін неміске бажайлай қарайды. 
– Әйелің бар ма?

Волоколамск тас жолы
100
– Ни... кавалер...
Бозжанов ішек-сілесі қата күлді. Оның жайсаң, дөңгелек жүзі 
одан сайын жалпая түсіп, жайылып, кішкене көздері жұмылып 
кетті. Өзгелер де саяси жетекшіге қосыла күліп жатыр: «Кава-
лер! Кавалершілін жаманның!» Ал неміс бағжаң-бағжаң етеді. 
Әлдекім дауыс көтерді: 
– Ақырын!.. Политрук не айтар екен, тыңдасаңдаршы!
Бозжанов қолын көтерді. Жұрт тына қалды. 
– Политрук: күліңдер дейді! – деді ол. 
Одан соң, тәрізі, өзі де сол сәтте аузымнан шығады деп күтпе-
ген болу керек, кейін батальонда мәтелге айналып кеткен бір сөз 
айтты: 
– Майданда күлкіден мәнді дүние жоқ. 
Бозжанов асықпай, мейлінше анық сөйлеуге тырысып, неміс 
командованиесінің жоспары жайында сұрауға кіріскен. Тұтқын 
бірден түсіне қоймады. Ақыр аяғында сауалдың түп мағынасын 
ұққан ол орыс атауларын қиқалақтатып: 
– Завтракать – Вольоколямск, ужинать – Москау, – деді.
Ол мұны екі қолын жанына салып, байыппен айтты, соған қа-
рағанда, өзі тұтқында тұрса да ойларының іске асатынына шексіз 
сенімді секілді: «Завтракать – Вольоколямск, ужинать – Москау».
Жұрт тағы да ду күлді. 
Осынау шат-шадыман күлкі сәтінде жауынгерлердің жан 
әлемі қорқыныштан арыла түскенін айқын сезіндім. 
Тұтқын мойны қалталақтап, айналаға алая қарайды. Ол мына 
орыстарға не болды деп түсінбей дал. Тегі, сол шақта неге мәз 
болып тұрғанымызды біздің өзіміз де ұқпаған шығармыз. 
Осылайша алғашқы шайқаста жеңіске жеттік. Өстіп біздің 
шепте Үрей генералына соққы берілді. 
Рахимов пен Бозжанов шабуылдың бүге-шігесін баяндауға 
кірісті. 
Әрине, ұрыс кезінде ойлаған әрекеттің бәрі сәтті іске аса қой-
мағанын түсіне жатарсыз. 
Күтпеген жерден жаудың күзетіне кезігіп қалған топтардың 
бірі село толықтай қоршауға алынбай жатып шайқасты бастап 
жіберіпті. Жауынгерлер үйлерге басып кіріп, немістерді шан-
шып, атып, жайпауға кіріседі, бірақ көпшілігі біздің әскер бөгеп 

101
Бізбен тартысып көріңдер!
үлгермеген жолдар арқылы қашып құтылыпты. Сәлден соң ес 
жиған олар біз болжаған сәттен бұрын қорғанысқа көшіп үлгер-
ген. 
Отряд екі жүздей гитрлершінің көзін жойып, жолдарды мина-
лаған, көптеген автомашина мен бірнеше қамбаны өртеген, оның 
ішінде жанармай қоймасы да бар; немістер тек село шетіндегі 
жекелеген нысандарын сақтап қалыпты. 
Әйтеуір, діттеген мақсатты орындадық: сарбаздар өздерінен 
жанұшыра қашқан немістерді көрген, олардың өліп бара жатып 
шыңғырғанын естіген, сөйтіп, жауға найза мен оқ өтетініне көз 
жеткізген. 
Рахимов пен Бозжановты ертіп шепті араладым. Шабуылға қа-
тысқан сарбаздар өз бөлімшелері мен взводтарына тарап кеткен. 
Менің бұйрығым бойынша оқу-жаттығу сабақтары мен өзге жұ-
мыстар екі сағатқа тоқтатылған-ды. Қайда барсаң да, немістерді 
жусатқан ерлерді қоршаған топтарды көресің. 
Ана тұстан да, мына тұстан да сақ-сақ күлкі естіледі. Бір мың 
тоғыз жүз қырық бірінші жылдың он алтыншы қазаны біздің ба-
тальонда күлкі күні болды. Кейіннен Бозжановтың: «Майданда 
күлкіден мәнді дүние жоқ» деген сөзін жиі еске алдым. Майдан 
даласында алдыңғы шепке күлкі келетін болса, ол жерден қорқы-
ныш безіп кетеді. 
Мені: «Встать! Смирно!» деген командамен қарсы алады. 
Саңқылдап шыққан осы бір үн арқылы-ақ солдаттың көңіл-күйін 
танисың. Сол күні бұл дауыс айрықша шаттана естілді! 
Бел ортасында Гаркуша отырған топқа тақалып, әлдебір сар-
баздың сырт жағына бірдеңе жасыра қойғанын байқап қалдым. 
Менің көзқарасымды аңдаған Гаркуша: 
– Әкел бері! – деді өктем кейіппен. 
Сарбаз оған неміс құтысын ұсынды. 
– Бұл – ром, жолдас комбат! – деп мәлімдеді Гаркуша. – 
Немістікі болса да, жаман емес, қыздырады... Қазір сабақ өт-
кізіп тұрып, мұны да беріп қоямын, іс жүзінде байқасын. Татып 
көріңіз, жолдас комбат. 
Ол құтыны созды. Мен де бір жұттым. 
– Гаркуша жақсы шайқасты, – деді Рахимов жайбарақат қана. 

Волоколамск тас жолы
102
– Егер, жолдас комбат, – деп құтыны көрсетіп масаттанған 
Гаркуша сөзін жалғастырды, – мен мынадайды өзім өлтірген әр-
бір адамнан алсам, онда мұның жиырмасын бір-ақ әкелер едім. 
Бірақ қайдан, жеткізе алмас едім! Онда бұрылуға мұрша бола ма. 
Гаркуша әңгімесі бітпей, сөйлеп тұр, сөйлеп тұр. 
Біз окоптарды жағалап, әрі қарай кеттік. Жолда Мурин кез-
десті, пулеметшілер тобы құрамында шабуылға ол да қатысқан. 
Өзі әлдеқайда асығып бара жатқан сияқты, бірақ бізді көре салып 
жинақтала қалды да, анадайдағы ондаған метр жерден аршындай 
адымдап берді. Бұл алдыңғы шеп еді; мұнда немістермен арамы-
зды бөліп тұрған «бейтарап» деп аталатын майдандық алаптан 
өзге ештеңе жоқ, ал Мурин комбаттың қасынан айрықша сал-
танатпен өтуге тырысады. Кенет Мурин маған қарап күлімдеді. 
Мен де жымидым. Сол ғана. Біз кідірген де жоқпыз, өзара тіл 
де қатыспадық, бірақ кеудені кешегі түндегідей ерекше қуаныш 
кернейді. Оған деген ықыласым зор еді, оның да мені бек құрмет-
тейтінін аңдаймын. Бұл командирдің өзін батальонмен біте қай-
насқандай сезінетін тағы бір керемет бақытты сәті-тін. Мен бүгін 
батальонда жаужүректік мінез пайда болғанын бүкіл жан-жүре-
гіммен түйсіндім.
Айнала-төңіректің бәрі бұрынғыдай сияқты. Суы қата қоймай, 
қарауытып жатқан өзеннің арғы бетінен ағараңдаған дала көрі-
неді. Қырбық қардың әр тұсынан айдалған жер топанының көрі-
нер-көрінбес шеті қылтияды. Орманның үшкіл басы қараңдайды. 
Мен күндердің күнінде тарсылдап-гүрсілдеп дүниенің астан-ке-
стені шығып, аппақ қардың бетін қап-қара ізімен айғыздап 
танкілердің ышқына ұмтылып, орман арасынан бізді қырып-жою 
үшін бір жығылып-бір тұрып, көк-жасыл шинель киіп, автомат 
асынған біреулердің шыға келетінін баяғыдай-ақ білетін едім, 
бірақ көкейде: «Бізбен тартысып көріңдер!» деген нық сенім жа-
татын-ды. Жауынгерлердің көзқарасында, жымиясында, әрбір 
сөзінде, біздің арамызда орныққан шат күлкіде дәл сол: ««Бізбен 
тартысып көріңдер!» деген сөз жаңғырығып тұрғандай еді. 
Сол күні біздің батальон, біздің шар болаттың үні осын-
дай-тын. Бұл сәтте сәл әсірелеп айтқымыз келсе, мәселен: бата-
льонымыз – әбден шыңдалған, қайрауы жетілген, темір кесетін 
ақ алмастай өткір жүзін дүниеде ештеңе мұқалта алмайтындай 

103
Бізбен тартысып көріңдер!
болатқа айнала бастаған-ды. Ал кішіпейілдікпен жеткізсек: сол 
күні біз орта дәрежелі солдаттық білім алдық. Бұл мектептің 
соңғы класы – соққы немесе әскери-кәсіби тілмен қолдансақ, 
найза сұғу, онда да жансыз тұлыпқа емес, тірі жаудың денесіне 
шаншу еді. Үрейден арылтқан осы «түйреу» бізге, салыстырма-
лы түрде – түнгі әбжілдік жортуылымыз арқылы жеңіл игерілді. 
Ауыр айқастар, ерліктің сұрапыл сынақтары – бәрі әлі алда 
болатын. Мәскеу түбіндегі екі айға созылған ұлы арпалыс енді 
ғана басталған-ды. 
Бұл екі айда біз, Талғар полкінің бірінші батальоны отыз бес 
ұрысқа қатыстық; бір кезеңде генерал Панфиловтың резервтегі 
батальоны болдық; резервтегі орнымызға сай ең бір алапат ауыр 
сәттерде шайқастық; Волоколамск, Истра, Крюково түбінде 
соғысып, немістердің бетін қайтарып, тықсыра қудық. 
Ол айқастар жөнінде кейін айтып беремін, ал қазір... Қазір, – 
деді Бауыржан Момышұлы, – үлкен нүкте қойыңыз. Бірінші хи-
каяттың соңы деп жазыңыз. 

105
Шайқас қарсаңында
Åê³íø³ õèêàÿò
Шайқас қарсаңында
Адамға солдат болу оңай емес, командирге әскерді тәртіпке 
салу жеңілге түспейді, ал соғысу одан да қиын. 
– Біздің екінші хикаят, – деп сөзі жалғастырды Бауыржан Мо-
мышұлы, – бұрынғыға қарағанда мейлінше жауапты. Бұрын біз 
солдаттың даярлығы жөнінде әңгімеледік. Ендігі сөз ұрыстар ту-
ралы болады. 
1
Бір мың тоғыз жүз қырық бірінші жылдың он алтыншы қаза-
ны күні мен, батальон командирі Москвадан жүз отыз километр 
жерде өз блиндажымда далалық кереуетте жаттым. 
Алыстан бірде өршелене жиілетіп, бірде саябырсып, зеңбірек 
гүрсілі естіледі. Дыбыс сол жағымыздан – жиырма-жиырма бес 
шақырым жерден жетіп тұр. Кейін білгеніміздей, бұл күні сонда, 
немістер танкі тегеуіріні арқылы дивизияның сол жақ қанатын 
бұзып өтуге күш салыпты. 
Ал біздің батальон орналасқан жер тып-тыныш еді. Дұшпан 
батальон шебіне, Волоколамск бекініс ауданы деп аталатын ор-
талық бөлікке тақала қойған жоқ. 
Жатып алып, ойландым. 
Батальонда маған батылы жетіп күңкілдей алатын жалғыз 
адам –
атқосшым Синченко мазамды алды. Біресе сізге арнап монша 
жағып қойдым дейді, біресе тамақ дайын дейді. Өзін қайта-қайта 
қуамын: 
– Артынан... Бара тұршы, бөгет жасама. 
– Неге бөгет жасама, бөгет жасама дей бересіз? Ал өзіңіз күн 
бойы түк бітірген жоқсыз. 
– Мен ойланып жатырмын. Түсінесің бе? Ой-ла-нып. 

Волоколамск тас жолы
106
– Сонша көп ойлануға бола ма? 
– Болады. Егер сені менің ақымақтығымнан өлтіріп тастаса, 
әйеліңе не айтамын? Ал қарауымда адам жалғыз сен ғана емес-
сің. 
Әлбетте, сіз де, әсіресе, шайқас қарсаңындағы осындай кез-
де батальон командирі телефонмен сөйлесіп, қарамағындағы 
адамдарды шақырып, шепті аралап, нұсқау беріп, бірдеңе істеуге 
міндетті емес пе деп ойлайтын шығарсыз. Алайда біздің генерал 
Иван Васильевич Панфилов санамызға командирдің басты мін-
деті, негізгі жұмысы – ойлану, толғану дегенді сіңіріп бақты. 
2
Өзіңізге мәлім, он алтысына қараған түні менің жүз жауын-
герім жиырма шақырым жердегі жау ордасына аттанып, шабуыл 
жасап қайтты. Сөйтіп жеңіспен оралды. 
Сол алғашқы жеңіс солдаттың мерейін тасытты, батальонды 
жігерлендірді. 
Ал бұдан кейін ше? 
Әрине, біздің жаужүректігіміз қауырт жағдайда ештеңе өз-
герте алмас еді. Біз, Талғар полкінің жеті жүз адамы бұрынғыша 
неміс дивизиялары ентелеп келе жатқан Мәскеу іргесіндегі май-
данның сегіз километрін ұстап тұрдық. 
Кейінгі екі-үш күн бойы жанымды күйзелткен ойлар тағы қи-
нады. 
Өзіңіз білетіндей, шепті қабылдап алған кезімде мен мына по-
зицияда, осынау сегіз шақырымға созылған шепте жауға бір ғана 
батальон қарсы тұрады деп ойлаған жоқпын; сыртымызда Қызыл 
Армияның өзге де бөлімдері қанат жайып, екінші, тіпті үшінші 
қорғаныс шебі құрылады деп болжағанмын; сөйтіп дұшпанға 
төтеп беріп, жауды біршама бөгеген соң негізгі күштерге барып 
қосылармыз деп топшылаппын. 
Әйткенмен, үш-төрт күн бұрын біздің шебімізге Вязьма маңын 
бұзып өткен гитлерлік армияның тақалғанын, сыртымызда өзге 
ешбір әскер шебінің жоқ екенін, осынау бірнеше шақырымға 
созылған майданда Москваға тікелей апаратын – Волоколамск 
пен Волоколамск тас жолы тек біздің дивизия мен танкіге қарсы 
жекелеген артиллериялық полктерге ғана арқа сүйеп тұрғанын 
білдік. 

107
Шайқас қарсаңында
Соғыс жағдайы солай қалыптасты. Дәл сол сәтте Қызыл Ар-
мияға жүктелген міндет: жауды Мәскеу түбінде азын-шоғын 
күшпен бөгеп, қосымша әскер келіп жеткенше ұстап тұру еді. 
3
Осы жерде «Отан нұсқады», «Отан талап етті» дегендей асқақ 
сөздерді қолданбауға рұқсат етіңіз. Әңгіме Отанға деген сүй-
іспеншілік туралы болғандықтан, жаттанды сөзге аса үйірленбе-
уді жөн көремін. 
Отан дегеннің не екенін, өзіміз өмір сүріп, қорғап отырған ел 
дегеннің не екенін, бәлкім, сізден кем сезінбейтініме күмәндан-
байтын шығарсыз. 
Сол күндерде менің барлық ынтызарлығым, бүкіл ынта-ықы-
ласым, жанымның күллі іңкәрлігі түгелдей бір ғана мақсатқа 
– міндетті қалай орындаймын, батальонға жүктелген шепті қа-
лай қорғаймын деген ниетке бағытталды. Кереуетте шалқай-
ып, дұшпанның бірнеше сағаттың ішінде дәл сол кезеңде біз 
бен немістің арасын бөліп тұрған қорғаусыз он екі-он километр 
дәлізден өтіп, Руза өзенінің жағасы арқылы біздің бекініске қалай 
шығатынын көріп жаттым. Бекініс шебіне тіреліп, қарсылыққа 
кезіккен жау түн қараңғысын пайдаланып, орман ішіндегі өзі қа-
лаған бір бекетте жасырын түрде соққы тобын шоғырландырады 
да, артиллериясын әкеліп, одан соң әбден даярланып алған соң, 
әскерін сүйікті әдісі – сүйірлеп түзіп, жарты немесе бір шақы-
рымдық қысаң майданға лап қояды. Ал біздің батальондық ау-
данның әрбір километрін тек бір ғана атқыштар взводы мен 
жалғыз пулеметшілер бөлімшесі қорғайтын. 
Менде резерв жоқ еді. Екі аралықты есептей келе, тұтқиылдан 
тиіп, өршелене ұмтылған немістер елеусіз жатқан километрлік 
қана қуысқа өзге учаскелерден қосымша күш келіп үлгергенше, 
біздің шепті бірінші болып бұзып өтетініне көз жетті. 
Дұшпанның орнына ойланып отырып, неміске шабуыл жаса-
уға мейлінше тиімді, неғұрлым ыңғайлы көрінетін пунктті тауып 
алуға болмас па екен? Бірақ жау да ақымақ емес қой. Мен сол 
үшін ойлануға тырысып отырмын, ал ол оңбағанның менің ор-
ныма толғанатыны анық. 
Ол, әрине, менің долбарымды тез-ақ шешіп, бармақ шай-
натудың жолын табады. Жау бір жерден соққан сәтте мен сол 

Волоколамск тас жолы
108
тұсқа роталарды шоғырландырып, пулеметтер мен зеңбіректерді 
бағыттаймын, бұл уақытта өзге бір топ жалаңаш қалған майдан 
өтінен өте шықпақшы. 
Бәлкім, дұшпан қазірдің өзінде сонау жиырма шақырым жер-
ден менің ойымды оқып, миықтан күліп отыруы ғажап емес. 
Бізге қарсы топтасып жатқан қиялдағы неміс тобы коман-
дирінің бейнесі елестеді. Көз алдыма өктем, мұқият қырынған, 
полковник, тіпті, бәлкім, генерал погонындағы немістің кескіні 
келді. 
Біздің сегіз киолметрге – менің батальоныма қарсы ол ер-
тең-бүрсігүні сонау түптен жететін дивизияға татырлық әскер 
сайлайды немесе ендігі сайлап та қойды. 
Кереуетте жатып алып, қазіргі ақыл мен ақылдың арасындағы 
үнсіз шайқаста жеңуіме тиісті қиялдағы неміс әскери ноянының 
не көздегенін білуге тырысып, кескініне тіксіне қарап, өзіме: 
«Бауыржан, сенің алдыңда тұрған кеңкелес біреу екен деп дәме-
ленбе» деп қайталадым. 
Алайда ой-қиялымдағы өзім көріп тұрған әскери құмар-
лықпен оттай жайнай түсуі мүмкін, қызығушылықпен картаға 
ұзақ тесілуі ықтимал сол өткір де сұсты, жасамыс көздердің дәл 
қазір ақыл тайталасында жандана бастағанын, ой тереңдігімен 
жарқыл қаққанын сезіне алмадым. Бұл неміс полковнигі әлде ге-
нералы мені сонша жек көрді, өзіне қарсы тұрған батальонды – 
Москваның кіреберісіндегі сегіз километрлік майданды бүркеп 
тұрған бірнеше жүз қызыләскерді жек көрді. Өзі салғырт еді. Ол 
шығыстағы соғыста жеңіске жетіп үлгердік, Москваға апаратын 
жол ашық жатыр деп ойлады. Бізді менсінген де жоқ, бізге бола 
бас қатыруға, тіпті ерінді. 
Әлде мен қателесем бе? Соғыс сабақтары – Қызыл Армияның 
шекаралық бөлімдерінің ерлікпен қарсыласуы, Смоленск түбін-
дегі табан тіреген шайқастар, Одессаны, Ленинградты қорғау – 
жауды ойландырған шығар-ау? Біздің де түнгі жортуылымыз, сес 
көрсетуіміз оған Мәскеу түбінде қиян-кескі ұрыстар күтіп тұрға-
нын аңдатпас па екен? 
Әй, қайдам... Төрт ай ішінде гитлерлік армиямен бірге шекара-
дан бастап Москва облысына дейін мың километр жер өтіп, біздің 
орталық майдан талқандалатын Вязьма түбіндегі операцияда ди-

109
Шайқас қарсаңында
визия басқарған оған – бірнеше күннен кейін Мәскеудің алаңда-
ры мен көшелерін автомашинада отырып тамашалайтынына бек 
сенімді, мейманасы асқан басқыншыға жүздеген қызыләскердің 
түнгі шабуылы әшейін ғана партизандардың әрекетіндей болып 
көрінетіні анық, алдағы уақытта ондайлардың талайы кездеседі, 
бұларды жансыздарымыз бен далалық жандармериямыздың өзі-
ақ талқан қылады деп топшылайды. 
Ішкі түйсігім: дәл таптың, оның ми қауашағына жеттің дейді. 
Жек көрмесіме амал жоқ. 
– Көзге ілмейсің бе? Менсінбейсің ғой? Тұра тұр, тәубеңе 
келтіреміз сені әлі! 
Ал әзірше... Әзірше – ойланып бас ауыртуға ерінетін «кәсі-
би-жеңімпаздың» баяғы таптауырын қимылын күтуіміз ғана қа-
лады. Онысы бізге бесенеден белгілі. 
Қорғаусыз, бос жатқан он екі-он шақырым алапты бірнеше 
сағаттың ішінде «еңсеріп», біздің жауынгерлік күзетті ысырып 
тастап... 
Мырс етіп күлуге тура келді. Жаудың ми қауашағына жет-
кеніммен, алға жылжығаным шамалы: айналып келіп, сол 
алғашқы пайымыма қайта оралдым. 
4
Мен: жаудың таптауырын қимылы бізге әуелден мәлім деп 
қалдым ғой. Расында, солай ма? 
Соғыстың жайын әдебиет, оқулықтар мен устав арқылы, шай-
қастарға қатысқан адамдардың әңгімелерінен естуім бойынша 
білетін едім, оқу-жаттығу ойындарына қатыстым, сарбаздар-
ды баулыдым, міне, енді солармен бірге майданға келдік, бірақ 
бәрібір, соғыс мен үшін жұмбақ күйінде қалды, ұрысты бастан 
кешпегендер оның қалтарыс-қырын қайдан біле берсін. 
Гитлершілердің Польша мен Францияда көрсеткен соғыс 
тәсілі былай еді: бірнеше тұстан әскер шебін бұзып өткеннен кей-
ін танкі, жүк машинасы, мотоциклмен кеуделеп алға ұмтылып, 
қоршауға түскен шашыраңқы топтарға бас көтертпейді. Олар 
осы амалды бізге де қолдануға тырысты. 
Ойлана келе мен де дағдылы сөздерді қолданып отырмын ғой: 
бұзып өту, бас көтертпеу... Бұл не? Неліктен бас көтертпейді? 
Осының өзі іске қалай аспақшы? 

Волоколамск тас жолы
110
Жатқа білетін картаға қарамасам да, ирелеңдеп баяу аққан 
жіңішке Рузаның жағасын, пулемет ұялары мен атыс орындары 
тізіле орналасқан өз шебімізді елестетіп тұрмын. Артта, орман 
арасында батальон иелігіндегі сегіз зеңбірек жасырулы; 
алдымызда, өзен жағасында, әскери тілмен эскарп деп аталатын, 
тік жар бар. 
Ойша әрі қарай, өзеннің арғы жағасына, дұшпан жаққа көз 
жіберемін. Біз тастап кеткенмен, екі аралықтағы гитлершілер 
әзірге ала қоймаған алқапты; немістердің күш жинақтау 
пункттерінен біздің бекініске келетін жолдарды; әдейі тосқауыл 
жасауға арналғандай сай-жыра мен орман-тоғайды ап-анық 
көремін. Неміс колонналарының бүгін біз өз роталарымызды 
жайғастырып қоюға болатындай осынау өзектер мен ағаштардың 
тұсынан ешбір қарсылыққа кезікпестен зу етіп өтетінін ойлағанда 
жүрегім сыздады. 
Жауға ту сыртынан келіп тисем немесе жасырын тосқауыл 
құрып маңдайдан ұрсам, кері бұрыла алмайтындай ұзын лекті, 
екі оттың ортасында қалдырып, құйрық тұстан соқсам деген 
ойлар туындайды. 
Бетпе-бет шайқастың жоспары туралы да толғанамын – жау 
таянған кезде тұтқиылдан өзім шабуылдасам. Бірақ оған күш 
қайда? Батальонды бекіністен алып шығу санаға сыя ма? 
Таяуда батальонға келіп кеткен генерал Панфилов орайы 
келгенде бетпе-бет ұрыс салу мүмкіндігі туралы айтып еді. 
Алайда сегіз шақырымға созылған шепте жеті жүз ғана адамым 
бар ғой. Бекіністі ашық тастап, тұтас батальонды көтеріп шыға 
алмайсың. Командирдің мұншалықты жан күйзелісін қандай 
сөзбен түсіндірсе болады: күш жетіспейді, күш... 
Жаудың тарапынан ойласам, менің батальонымның шебін 
бұзып өту міндетінің бірнеше жолын байқаймын, ал өзім сол 
бекініске ешкімді жолатпаудың жолын таба алар емеспін, жоспар 
құруға дәрменсізбін. 
Сөйтіп өз жанымды өзім жұлып жеп біттім. Біреу сабап 
кеткендей, бүкіл денем ауырды. 

111
Панфиловпен өткен бір сағат
5
Кешке қарай бұйрық алдым: таңғы бесте сол жақтағы көр-
шіміздің ауданына, бізбен іргелес батальонның басқару пунктіне 
келсін депті. 
Панфиловпен өткен бір сағат
1
Сол жағымыздағы көршіге атпен шықтым.
«Сол жақтағы» деген сөзге мән берейік. Бұл жөнінде дөкір-
леу болса да, айқын бағытымыз болғаны дұрыс. Руза өзенінің 
бойындағы батальон шебін көзге тағы бір рет елестетіңіз. Енді 
бетіңізді жау жаққа қарай бұрыңыз. Тура қарсы алдыңызда әл-
денендей әрекеттер жасалып жатады, ол – майдан шебі; әлдене 
– оң қол жағыңызда, әлдене сол қол тұсында атқарылуда, бәрінде 
біз секілді ұзыннан-ұзақ аумақты ұстап тұрған батальондар бар, 
міне, осыны келешекте анық ажырата білгеніңіз жөн. 
Қазан айында қайран қалдырып, бір жарым-екі аптадай ша-
намен жүруге тура келген ерте қыстан кейін ауа-райы өзгерді. 
Аяздың беті қайтып, күзгі лайсаң басталды. Айсыз түндер көзге 
түрткісіз қараңғы. 
Мен түнекте атпен бірге әлдебір апанға түсіп кетуден сақта-
нып, жаға бойлап төтемен тартпай, село арасындағы айналма 
жолды таңдадым. 
Атқа аяңдап жүрудің өзі мұң болып қалды. Басын шұлғыған 
Торытөбел қалың батпақты шылпылдатып, тұяғын әрең суыра-
ды. Өзім ат үстінде ойға шомып, зілдей болып отырмын. 
Жолда мен баратын бағытты бетке алған жаяу-жалпы біреу-
лердің сұлбалары қараңдайды. Елең ете қалдым. Бұлар кімдер? 
Жаңа күш пе? Қосымша көмек пе? Анда-санда қол фонарымды 
жағып, қараңғы түн өзегіне сәуле түсіріп қоямын. 
Бұл не: колоннадан қалып қойғандар ба? Өздері сірескен 
плащ-палаткаларынан қиғаштап, сіркірей жауған жауынның суы 
сорғалап, екеуден-үшеуден топтасып барады. Иыққа асқан вин-
товкаларының мойны сорая көрінеді. Әлдекім: 

Волоколамск тас жолы
112
– Сипуновоға дейін қанша жер бар, жолдас командир? – деп 
сұрады. 
Мен: 
– Неғылған адамсыңдар? Қайдан келесіңдер? – дедім. 
Білгенім: бұл жерден Воколамскіден түнделетіп қосалқы ба-
тальон өткен екен; ал менімен сөйлескен мыналар сол лектен қа-
лып қойғандар болып шықты. 
Сипуновоға шейін қанша шақырым қалды деп тағы сұрайды. 
Мен бұларды басып озып бара жатып жауап қайырамын. Жолдың 
кей бөлігі бос. Айнала тып-тыныш: алыстан естілген зеңбірек 
үні түнде тынши қалған. 
Міне, алдыдан аяқтары батпаққа малынған тағы да біреулер 
көрінді. Бұлар да екеуден-үшеуден келеді. Жеткен көмек қуан-
тады-ау... Бірақ, сайтан алғыр, жүрістері неткен сылбыр! Бойы-
мызға Панфилов сіңірген қатаң тәртіп сезілмейді: бізде мұнша 
шұбатылып, артта қалу деген тыйылған. 
Торытөбел үркіп, ыршып түсті. Қол фонарьды жағып едім, 
батпаққа күпшегінен батқан арба, тырапай асып өліп жатқан ат 
пен малмандай су болып, сүмірейіп тұрған арбакеш көрінді. 
Бір минуттей өткенде шетте жылтыраған темекі шоқтарын 
байқадым. Бірнеше сарбаз жиекке құлай кетіп шылым шегу-
ге кірісіпті: әбден қалжыраған дене сыз топырақты елең қылар 
емес. 
Елдің маған жағалай қоятыны бір ғана сауал: Сипуновоға дей-
ін әлі алыс па? 
Мен де сонда бара жатырмын ғой. Сипуново іргесіндегі ор-
ман арасында бізбен көршілес батальонның басқару пункті ор-
наласқан. 
2
Жеткен соң, шылқылдаған тайғанақ сатымен басқару пун-
ктінің жертөлесіне түстім. 
– А, жолдас Момышұлы, келіңіз, келіңіз... 
Қырылдаңқыраған таныс дауыс естілді. 
Мен генерал Иван Васильевич Панфиловты көрдім.
Ол темір пеш түбінде кептірініп отыр екен. Бір етігі шешулі, 
шағын ғана қоңырқай аяғының басын жалындаған отқа қарай 
созып қояды. Сонадай жерге Панфиловтың адъютанты – қызыл-

113
Панфиловпен өткен бір сағат
шырайлы жас лейтенант жайғасыпты. Қарсы бұрышта мен таны-
майтын бір капитан отыр. 
Еңсемді тіктеп, келгенімді мәлімдедім. Панфилов сағатын 
алып қарады. 
– Шешініңіз. Оттың қасына жақын келіңіз. 
Орнынан сәл көтеріліп, бір жақ шеті дымқылдау шұлғауын 
жайды да, кебу тұсына табанын қойып, аяғын кәнігі солдатша 
жып еткізіп тез орай қойды. Одан соң етігін киді. 
Жаңбыр өтіп қарайған, аса көзге ұрмайтын, көкшіл жұлдыз-
шалы шинелі от тұсында ілулі тұр. Тәрізі, Панфилов келіп жатқан 
бөлімді қабылдап алу үшін шепке шығып, бірталай уақыт жауын 
астында жүргендей, тіпті түнімен ұйықтамаған да болуы мүмкін. 
Әйткенмен, қара мұрты қиылған елу жастағы адамның әжімді, 
қоңырқай жүзінен шаршап-шалдығудың нышаны байқалмайды. 
– Сізге, жолдас Момышұлы, біздің бүгінгі дүмпуіміз естілді 
ме? – деп көзін сығырайта күлімдей сұрады ол. 
Дәл сол сәтте оның құлаққа жағымды, сабырлы даусы, қула-
на жымиюы жаныма қаншалықты жылы тигенін айтып жеткі-
зу қиын. Мен кенеттен ешқашан шайқасып көрмеген дәрменсіз 
өзімнің – әлдебір соғыс құпиясын керемет білетін жаумен көз-
бе-көз қалғандай, сонша жалғыз еместігімді сезіндім. Сол құпи-
яны бірінші дүниежүзілік соғыстың солдаты, ал революциядан 
кейін батальон, полк, дивизияны басқарған – біздің генерал да 
біледі деп ойладым. 
Панфилов сөзін жалғастырды: 
– Әйтеуір, бетін қайтардық-ау... Фу-у-у... – Ол жорта көзін 
бақырайтып, ішін тартты. – Қорыққаным-ай. Тек мұны ешкімге 
айта көрмеңіз, жолдас Момышұлы. Танкімен бұзып өтті ғой... 
Әне, бұл да қасымда жүріп, – Панфилов адъютантын нұсқады, – 
біраз жәйтті көрді. Ал кәне айтшы, қалай қарсы алдық, а? 
Адъютант орнынан күле көтеріліп: 
– Кеудемізді тостық, жолдас генерал, – деді. 
Панфиловтың өзгеше, қиғаш біткен қара қасы жиырылып, 
жақтырмай қарады. 
– Кеуде тостық дейсіз бе? – деп қайта сұрады ол. – Жоқ, мы-
рзам, кеудені оқпен ғана емес, басқа да үшкір нәрсемен оп-оңай 
тесе салуға болады. Сен де айтасың-ау: «Кеуде!». Әскери киім 

Волоколамск тас жолы
114
киген осындай әумесерге ротаны сеніп тапсырсаң, кеудесін керіп 
танкіге қарсы тұра жүгіруі ғажап емес. Кеудемен емес, отпен 
қорғадық! Зеңбірекпен қарсы алдық! Көрмедің бе соны? 
Адъютант абдырап, қатесін мойындауға асыққан. Бірақ Пан-
филов тағы да мысқылдай қайталады: 
– Кеудемізді... Бар, аттарға жем берді ме екен, байқашы... 
Одан жарты сағаттан кейін ерттеп қоюды ескерт. 
Адъютант қолын шекесіне апарып, ыңғайсызданған кейіппен 
шығып кетті. 
– Жас қой әлі! – деді жұмсақ үнмен. 
Маған бір қарап қойып, одан бейтаныс капитанға көз тастаған 
Панфилов үстелді саусақтарымен тықылдатты. 
– Жаяу әскердің кеудесін оққа төсеп соғысуға болмайды, – 
деді ол. – Әсіресе, қазір өйтудің жөні жоқ, жолдастар. Біздің бұл 
жерде, Москва түбінде әскеріміз көп емес... Солдатты сақтау ке-
рек. 
Мен генералдың лебізінен өз жанымды қинаған жәйттердің 
жауабын табуға тырысқаныммен, әзірше сол айтыла қоймай, 
сөзін тықырши тұрып тыңдадым. 
Біраз ойланып отырып ол: 
– Оны сөзбен емес, әрекет арқылы, оқпен сақтау керек, – деп 
қосты.
3
Бұдан соң Панфилов: 
– Енді сіздің, жолдас Момышұлы, жаңа көршіңіз бар: Таны-
сып қойыңыз: капитан Шилов, – деді.
Капитан үстел қасында тұр – ұзын бойлы, сымбатты, әске-
ри дәрежесі жоғары болғанымен, өзі көп жас көрінеді, жиырма 
жетілерде. Басына кигені – панфилов дивизиясының сарбазда-
ры мен командирлерінікіндей құлақшын емес, жаяу әскерлік қы-
зыл-күрең жиекті көкшіл фуражка. Ол бір ауыз тіл қатқан жоқ, 
өзінің шені жоғары біреу сөзге тартпайынша мұнша үндемеу 
мәнері мен киім киісі, өте жинақылығы әскер қатарында көптен 
қызмет ететінін аңғартып тұр. Біз амандастық. 
– Жолмен келдіңіз бе, жолдас Момышұлы? – деп сұрады 
Панфилов. 
– Иә, жолдас генерал. 

115
Панфиловпен өткен бір сағат
– Қалып қойғандар көп пе екен? 
– Көп, – дедім мен.
Панфилов ауыр күрсініп қалды: 
– Ех!..
Ол капитанға қарай бұрылған. Қызараңдаған Шилов сымдай 
тартылып тұра қалды. Бірақ Панфилов оған сөгіс жариялаудың 
орнына:
– Білемін, білемін, капитан сіздің не ойлап тұрғаныңызды. 
«Біреу оларды тәрбиеледі, әлдекім оқытты, ал енді сол үшін жа-
заны сен тарт, капитан Шилов» деп тұрсыз ғой. Солай ма? 
Панфилов күлімдеді. Шилов та езу тартқан. Оның қобалжуы 
басылып, өз-өзіне келді.
– Жоқ, жолдас генерал-майор, олай емес. 
– Олай емес дейсіз бе?
Генерал сергек қимылмен капитанға бұрыла қарады. Кішірек 
көздерінен әлдебір әуестік оты ұшқындайды. Шилов салмақты 
түрде: 
– Мен өзімнің жағдайымды ойлап тұрған жоқпын, жолдас 
генерал-майор. Жұрттың жазығы жоқ қой. Шара қолданайын, 
шығуға рұқсат етіңіз, жолдас генерал-майор, – деді. 
– Немене, қалып қойғандардың сазайын бересіз бе? 
– Жоқ, жолдас генерал-майор. Командирлердің сазайын 
тартқызуға тура келер. Және кімге екі есе «сыбаға» бұйыраты-
нын анықтауға бұйрық беремін. 
Панфилов күлді: 
– Жөн, жөн, капитан. 
– Шығуға рұқсат етіңіз? 
– Тұра тұрыңыз.
Панфилов үндемей, едәуір ойланды. Одан соң манағы сөзін 
қайталаған: 
– Сонымен, жолдас Момышұлы, енді сіздің жаңа көршіңіз 
бар. Батальон әлсіз. Дайындығы нашар. Солай ма, капитан? 
– Иә, жолдас генерал-майор.
Панфилов маған қарап Волоколамскіде орналасқан қосымша 
батальонның біздің дивизияға берілгендігін айтты. Капитан оны 
бұдан бірнеше күн бұрын ғана қабылдап алыпты. 

Волоколамск тас жолы
116
– Бұрынғы командирді алып тастауға тура келді, – деді Пан-
филов. – Жұртты бетімен жіберді, аяпты. Сабаз! Аяу деген – ая-
мау деген сөз!.. Сіз мені түсіндіңіз бе, капитан?
– Иә. Мен бұл жағдайды білемін, жолдас генерал-майор.
Панфилов капитан Шиловтың жас, байсалды жүзіне бір мезет 
үнсіз, шаншыла қарап қалды да, маған қарай бұрылды: 
– Жолдас Момышұлы, сізді шақыртуымның себебі былай... 
Тұла бойым дір ете түскендей болды. Бірақ генерал капитан 
Шилов екеуміздің батальондардың түйіскен тұсы мен екі ара-
лығын бірге қарастыруымыз қажеттігін ғана әшейін ескертті. 
– Егер жау жапсарлас жерге кіре қалса, оны бірлесе соғыңы-
здар. Осыған даяр болуларыңыз керек. Байланыс пен қанаттаса 
қимылдау жөніндегі мәселелерді сол орында келісіп алыңыздар. 
Бір-біріңізді мүшкіл жағдайда қалдырмаңыздар. 
Панфилов капитанның жүзіне тағы бір мәрте шаншыла қарап 
алып, оның шығуына рұқсат етті. 
Мен үшін көп нәрсе әлі қараңғы еді. Мені бұрынғыша сұрақ 
белгілері қинайды. «Бірлесе соғыңыздар!». Қалай? Қандай 
күшпен? Жұртты окоптан шығарып аламыз ба? Шепті қорғау-
сыз ашық тастаймыз ба? Ал егер дұшпан бір мезгілде әлденеше 
тұстан соқса ше? «Бірлесе соғыңыздар!» Жау да бізді аянбай ұр-
май ма; ұрғанда да бірнеше тұстан, әр тараптан алапат күшпен 
соғады. 
Панфиловтың әрбір сөзін безбендей келіп, өз-өзіме есеп 
бердім: шайқастар сыры, ұрыстағы жеңістің мәні мен үшін әлі де 
бұрынғыша құпия екен. 
4
Капитан шығып кетті де, есік жабылды.
– Алтын басты азамат сияқты, – деді Панфилов ойлана тіл 
қатып. – Демек, жолдас Момышұлы, қалып қойғандар көп дейсіз 
бе? Өте көп пе екен? 
– Көп, жолдас генерал. 
– Иә, солдатың даяр болмаса, алтын басың да опық жегізбей 
қоймайды. 
Панфиловтың жүзі бір сәт кіреукеленіп, сонша шаршаңқы 
көрінді. Дегенмен сол мезетте маған қарап жымиған. Айналасын 
ұсақ әжім торлаған кішірек көздері жалт-жұлт етті. 

117
Панфиловпен өткен бір сағат
– Ал, жолдас Момышұлы... айта беріңіз...
Мен түндегі шабуылымыздың нәтижелі болғанын қысқаша 
баяндадым. Бірақ Панфилов мән-жайды тәптіштей сұрап, істі то-
лықтай білуге ынталанды. Сөйтіп сөзіміз бұрын да кездескенін-
дей, нақпа-нақ баяндау емес, кәдімгі әңгімеге айналды. 
Панфилов көзін қысып қалып: 
– Білесіз бе, жолдас Момышұлы? Осының бәрін Шиловқа 
айтып беріңіз. Қызықтырыңыз оны... Ол да ертеңдері дәл сізше 
соғып жіберсін, – деді. 
Генерал мені құттықтай қойған жоқ, қолымды да қыспа-
ды, «Тамаша! Жарайсың!» да демеді, бірақ мақтауын тұспалды 
дәріптеумен, іс жүзіндегі мейіріммен сездірді.
– Міне, жолдас Момышұлы, – деп сөзін жалғастырды, – сіз де 
немісті ұрып үйрендіңіз. 
Мен мұңды кейіппен: 
– Жоқ, жолдас генерал, үйрене қойған жоқпын, – дедім.
Ол таңданғандай, қасын керді. 
– Қалайша үйренбедіңіз? 
– Бүгін, жолдас генерал, күні бойы басым қатты. Жау 
жағынан ойлансам – оп-оңай жеңіске жетемін. Ал өз тарапымнан 
толғанғанымда дұшпанды қандай жолмен соғуды, оны қалайша 
тойтарып тастаудың жолын таба алмаймын. 
Қабағын түкситкен Панфилов маған қарап, біразға дейін үнсіз 
қалды. Одан соң: 
– Толығырақ баяндаңыз! Кәне, картаңызды алыңыз! – деді. 
5
Мен үстел үстіне өз картамды жайдым. Қызыл қарындашпен 
әлі ешкім соқтықпаған, ешбір жері шайқаста кетілмеген біздің 
шебіміз көрсетілген. Біздің батальондық ауданымыздың екі 
жағынан көршілес батальондар бекінісінің сызығы тартылады. 
Бұл желі – атыс орындары мен пулемет ұяларының сирек тізбегі 
– Москваны жаудан бөліп тұр. 
Мен: «жағдайды жан-жақты ойластыра келе, қолдағы күшім-
мен батальон аумағында жауды өткізбейтіндей мүмкіндікті көре 
алмадым» деп ашық мәлімдедім. Мұндай сөзді айту оңай емес, 
– мені әрбір командир түсінуге тиісті, – дегенмен, осыны жет-
кіздім. Панфилов сөзіңізді жалғасыра беріңіз дегендей, үнсіз бас 

Волоколамск тас жолы
118
изеді. Өзімді қинаған ойымды жайып салдым; менің резервімде 
бірде-бір взводтың жоқ екенін, дұшпан тұтқиылдан тиген жағдай-
да бекініске тіреу болып, соққыны дарытпайтындай күштің жет-
пейтінін айттым. 
– Жолдас генерал, менің батальонымның шегінбейтініне 
сенімдімін, тіпті керек болса, шепте өлуге бар, бірақ... 
– «Өлімге қарай аптықпа, соғысуға жаттық та» – деді Панфи-
лов сөзімді бөліп. – Әйткенмен, айта беріңіз, жолдас Момышұлы, 
айта беріңіз. 
– Одан соң, жолдас генерал, мені мазалайтын мына жағдай... 
Қазір батальон шебі мен жаудың аралығында ені он бес киломе-
трге созылған бейтарап белдеу бар.
Мен бұл алқапты картадан көрсеттім. Панфилов тағы да ба-
сын шұлғыды. 
– Қайтеміз, жолдас генерал, осы он бес километрді соларға 
бере саламыз ба?
– Бере салғаны қалай?
Мен түсіндіруге тырыстым:
– Жау біздің жауынгерлік күзетті қағып тастап, дереу жетіп 
келмей ме...
– Қалайша қағып тастайды?
Бұған дейін Панфилов сөзді байсалды пішінмен, ыждағаттана 
тыңдап отыр еді. Әңгімемнің осы тұсына келгенде оның жүзінен 
қабаржу белгісі байқалды. Ол әлгі сөзін ызбарлана қайталады:
– Қалайша қағып тастайды? 
Үндемедім. Мен: жауынгерлік күзет, яғни бір-екі бөлімше – 
он-жиырма адамның жаудың басым күшіне төтеп бере алмайты-
ны өз-өзінен түсінікті емес пе деп ойлап тұрмын. 
– Сізге таң қаламын, жолдас Момышұлы, – деді генерал. – 
Сіз дұшпанды соғып көрдіңіз ғой! 
– Онда, жолдас генерал, біз шабуылды бірінші болып 
бастағанбыз... Және түнде, тұтқиылдан тиістік...
– Сізге таң қаламын, – деді ол қайталап. – Жолдас Мо-
мышұлы, солдаттың жайдан-жай өлімді күтіп отырмауы қажет-
тігін сіз түсінді ме деп ойлап едім. Сол ажалдың бетін жауға 
бұрып, шабуыл жасау керек. Егер сен әрекет жасамасаң, өзіңді 
тәлкек қылады. 

119
Панфиловпен өткен бір сағат
– Қай жерден соқтығамыз, жолдас генерал? Тағы да Середаға 
барамыз ба? Ондағы дұшпан сақ отыр. 
– Ал мынау не?
Панфилов қарындашты жұлып алып, картадағы бейтарап бел-
деуді көрсетті. 
– Жолдас Момышұлы, сіздің бір ойыңыз дұрыс: жау қаптал-
даса келгенде біз оны селдір күшпен ұстап тұра алмаймыз. Бірақ 
өзіміз тақасып баруымыз қажет емес пе. Сіз: қағып тастайды 
дейсіз... Жоқ, жолдас Момышұлы, сол алқап соғысуға ең қолай-
лы жер... Шайқасты өзіңіз бастаңыз да, оқтың астына алыңыз. 
Сіздің жауынгерлік күзетіңіз қай пункттерде?
Мен көрсеттім. Немістер орналасқан жерден батальон шебіне 
шығатын екі жол бар: соқпақ жол және беті толықтай тегістеліп 
бітпеген даңғыл жол. Әрқайсында батальон шебінен үш-төрт 
шақырым жерде күзетіміз тұр. 
Панфилов кекесінді түрмен мырс етті. 
– Күзеттің күші қаншалықты?
Жауап бердім.
– Бұл аз, жолдас Момышұлы. Мұнда күшейтілген взводтар 
әрекет етуге тиісті. Оларға қол пулеметтерін көбірек беру ке-
рек. Станокты пулеметтің қажеті жоқ. Топтардың икемді, ширақ 
болғаны жөн. Және оларды ешбір тартынбастан жау тұсына қа-
рай ілгерірек жылжытыңыз. Немістер бері таяғанда оқ жауды-
рып, титқиылдан тисін. 
– Бірақ, жолдас генерал, жау оларды айналып өтеді ғой... Екі 
қапталдан орап алмай ма. 
Панфилов жымиды: 
– Сіз: «Бұғы өткен жерден солдат та өтеді; солдат өткен жер-
ден армия да өтеді» деп ойлайсыз ғой. Бұл, жолдас Момышұлы, 
немістер жөнінде айтылған сөз емес. Олардың қалай соғысаты-
нын білесіз бе? – Жүк машинасы өткен жерден армия да өтеді деп 
есептейді. Айтыңызшы, егер жолдар жабық болса, сіз автокөлікті 
мынау сай-саланың қай жерімен алып өтер едіңіз? Кәне, жолдас 
Момышұлы, қай жерден? 
– Мұндай жағдайда бұзып өтеді... 
– А, бұзып өте ме? Үш-төрт пулеметі бар взводты тықсыра 
салу оңайға соқпас. Жұдырықтай жұмылып алып, сойқанды салу 

Волоколамск тас жолы
120
керек. Бұл дегеніңіз, жолдас Момышұлы, жауды жарты күн әу-
релеу... Айналып-ақ өтсін, ол қауіпті емес. Тек қоршауда қалып 
қоймаңыздар. Қажетті сәтте жалт беріп, сытылып кету керек. 
Шамамен былай... 
Панфилов қарындаштың ұшымен немістер басып алған се-
лоға таяу жолдардың бірін үстінен жеңіл ғана көлденеңінен сы-
зып бөгеді; одан соң қарсы жаққа ойқастап шыққан қалам тағы 
бір сызықты айналдыра тартып, батальон шебіне біршама таяу 
өзге пункттегі жолға оралды. 
Бұл өзі менің қимылымды қадағалап, түсініп тұр ма, жоқ па 
дегендей жүзіме барлай қараған Панфилов жаңағыдай ораманы 
бекініске тақата түсіп тағы бір сызды, одан осыны және қайтала-
ды.
– Байқайсыз ба, – деді ол, – қандай шиыршық, серіппе пайда 
болды. Жауды осылайша қаншама рет бостан-бос шабуылдауға 
мәжбүр етесіз! Қаншама күн әуреге саласыз! Кәне, сіз бұған не 
дейсіз, мархабатты тақсыр дұшпан мырза?
Айтылған сөз көкейіме қонды. Осы тақылеттес ой менде де 
болған, алайда Панфиловпен сөйлескенге дейін бекіністен тырп 
етпеу туралы арбау құрсауын бұза алмаппын, елді окоптан шыға-
руға ешбір қақым жоқ деп санаппын. 
6
Панфиловтың адъютанты кірді. 
– Аттар ерттелді, жолдас генерал.
Панфилов сағатына қарады. 
– Жақсы... Штабқа телефон соғып, он минуттен кейін шыға-
тынымызды айтыңыз. 
Ол кепкен-кеппегенін байқау үшін пеш жанында ілулі тұрған 
шинелінің жағасы мен иық тұсын ұстап көріп, тізерлей бере, отқа 
ағаш тастады; сөйтті де аузы ашық пеш қасында жүрелеген күйі 
едәуір отырды. Осынау қарапайым ғана қимылдан, өткен жолғы 
кездесудегідей, өз-өзіне деген бек сенімділіктің нышаны аңға-
рылды. Оның ақыл-санамен, аянбай, ұзақ арпалысуға даяр екені 
байқалды. 
Одан соң Панфилов карта қасына қайтып келіп, бір қарады да, 
қарындашын шиырды. 

121
Панфиловпен өткен бір сағат
– Әрине, жолдас Момышұлы, – деді ол, – шайқастағы жағдай 
біздің қазіргі кесіп-пішкеніміздей болмауы мүмкін. Соғысатын 
қарындаш та емес, қарындашпен безендірілген карта да емес. 
Соғысатын – адам. 
Ол өз әдетіндегіше ойлана тұрып сөйледі. 
– Айбынды взводтар үшін , – деп сөзін жалғастырды, – ең жа-
ужүрек және ойлы командирлерді іріктеп алыңыз. Мына жерінде 
бірдеңесі болатын болсын.
Ол өз маңдайын саусақпен шертті. 
– Жолдас генерал, түнгі шабуылға қатысқандардың арасынан 
таңдайын ба?
Панфилов көзін сығырайтты. 
– Мен, жолдас комбат, сіз үшін батальонды басқарғым кел-
мейді. Менде дивизия бар. Жауынгерлік күзеттің аралық позици-
ясын айқындауды, командирлерді таңдауды өзіңіздің жасауыңы-
зға тура келеді. 
Әйткенмен, ол бәрібір, сәл ойланды да, жауабын айтты: 
– Жоқ, ұрысқа қатысқандарды жіберудің қажеті қанша? Өз-
гелер де төселсін. Бәрі де соғысуға міндетті. Тек, жолдас Мо-
мышұлы, есте ұстайтын басты міндет: жолмен өтіп кетуге мүм-
кіндік бермеңіз, қалайда бөгеуіңіз қажет. Шепке жақындатпаңыз. 
Бүгін жау сізден он бес шақырым жерде. Бұл аралық, жолдас Мо-
мышұлы, ешбір тойтарыс берілмеген жағдайда – өте жақын, ал 
әрбір бұта, әрбір төмпешік қарсылық көрсететін сәтте өте алыс. 
Қайтадан картаға қарап, біраз үнсіз қалды да, сөзін жалғасты-
рды: 
– Тағы бір ескеретін жәйт, жолдас Момышұлы: батальонның 
ептілігін тексеріңіз. Және ат, арба, қамыт-сайманның сақадай 
сайлығын ұдайы назарда ұстаңыз... Соғыста әр алуан жағдайлар 
ұшырасады. Бұйрық бойынша лезде жинақталып, дереу орын 
ауыстыруға даяр тұрыңыз. 
Маған ол біртүрлі астармен, тұспалмен сөйлеп тұрғандай 
көрінді. Осының бәрін ол маған не үшін айтып тұр? Мен бұл 
жолы да өзімнің түсінбестігімді бүкпесіз айтуды ұйғардым. 
– Жолдас генерал, сұрақ қоюға рұқсат етіңізші. 
– Иә, иә, сұраңыз. Сол үшін де сөйлесіп тұрмыз ғой. 

Волоколамск тас жолы
122
– Маған түсініксіз, жолдас генерал. Жау қайткенмен де ба-
тальон шебіне шықпай қоймайды. Сіз: бөгеп тұра алмаймыз 
дедіңіз. Бірақ өзіңізден білуге мұрсат беріңіз: осының аяғы қалай 
болады? Мен батальон командирі ретінде нендей әрекет жаса-
уым керек? Шегінем бе? 
Панфилов саусақтарымен үстелді тықылдатты. Бұл толғану-
дың белгісі еді. 
– Ал сіз өзіңіз қалай ойлайсыз, жолдас Момышұлы?
– Білмедім, жолдас генерал. 
– Байқайсыз ба, жолдас Момышұлы, – деп ол сәл кідірді, – ко-
мандир әрдайым істің ең нашар жағын ойластыруы керек. Біздің 
міндет – жолға ие болу. Егер неміс бұзып өтсе, жол үстінде оның 
қарсы алдынан тағы да біздің әскерлеріміз шығуға тиісті. Міне, 
менің бұл жерден бір батальонды алып отырған себебім де сол. 
Сіздің батальонды алмақшы едім, бірақ сіздің қарауыңызда өте 
маңызды жол бар. 
Ол картадан батальонның қызыл сызығы бөліп тұрған Середа 
– Волоколамск жолын көрсетті. 
– Шептен гөрі жол маңызды, жолдас Момышұлы. Қажет 
болған жағдайда сарбаздарды батыл түрде окоптан шығарып, 
жұдырықтай жұмылдырыңыз, әйтеуір, жолды ұстап тұрыңыз. 
Түсіндіңіз бе менің сөзімді? 
– Иә, жолдас генерал.
Шинелін алып, киініп тұрып: 
– Сіз мынадай жұмбақты білесіз бе: «Дүниедегі ең ұзақ та, ең 
қысқа, ең жылдам да және ең сылбыр, әмбе ешбір елең қылмай-
тын, сонымен бірге ең қатты өкінтетін не нәрсе?» – деп сұрады. 
Мен тосылыңқырап қалдым. Мені біраз қиналтқанына риза 
болған Панфилов жымиып, сағатын шығарып көрсетті: 
– Ол мынау! Уақыт! Қазіргі біздің міндетіміз, жолдас Мо-
мышұлы, жаудан уақыт ұту үшін соғысу. Мені ұзатып салыңыз. 
Біз блиндаждан шықтық. 
7
Таң бозарыпты. Жауын тоқтаған; бұлыңғыр тұман арасынан 
ағаштар қарауыта көрінеді. Аттар әкелінді. Панфилов жан-жағы-
на қарап: 

123
Панфиловпен өткен бір сағат
– Шилов қайда жүр? Әзірше аяңдай берейік, соңымыздан 
қуып жетер, – деді. 
Панфилов жол-жөнекей менен шепте не істеліп жатқанын 
сұраған. Мен батальонның қатынас жолдарын қазып жатқанын 
мәлімдегенде кілт бөгелді. 
– Немен қазып жатырсыздар? 
– Қалай немен? Күрекпен, жолдас генерал. 
– Күрекпен дейсіз бе? Ақылмен қазу керек. – Мұны өзіне тән 
мейіріммен, әзілдей айтты. – Жердің де астан-кестенін шығарған 
боларсыздар. Қазір сізге, жолдас Момышұлы, жалған позиция 
қазған жөн. Қулық жасап, алдамаса болмайды. 
Таңырқап қалдым. Генералмен әңгімелескеннен кейін бұ кісі 
қорғаныс шебіне бәлендей мән бере қоймайды-ау деген пікірде 
едім. Енді бұл ойым теріске шықты. Мен: 
– Құп, жолдас генерал, жалған позиция қазайық! 
Бізді капитан Шилов жүгіре басып қуып жетті. 
Біз келген соқпақ аяғындағы жолда ойлы көзі бозарып, жиыр-
ма жастардағы сақшы жігіт тұр екен. Ол генералға кедір-бұдыр-
лау болса да, бар ынтасымен тырмысып, ефрейторша сәлемдесті. 
– Қал қалай, солдат?
Жігіт қысылыңқырап қалды. О кезде біздің армияда «солдат» 
деген сөз қолданылмайтын. «Жауынгер», «қызыләскер» делі-
нетін. Ол өзін солдат деп атағанын өмірінде бірінші рет естіп 
тұрған болуы мүмкін. Ыңғайсызданғанын аңдаған Панфилов: 
– Солдат деген – ұлы сөз. Біз бәріміз де солдатпыз. Кәне, ай-
тшы, жағдай қалай? 
– Жақсы, жолдас генерал.
Мырс еткен Панфилов төменге қарады. Сұйық батпақ сақшы-
ның ауыр бәтеңкесінің бауына дейін бітеп, баттасып қалыпты. 
Жолда әлде бұтақпен немесе жаңқамен тазартпақ болған бал-
шықтың қалдығы ылғал балтырлығының жоғары жағында да 
жүр. Винтовка ұстаған қолы таңғы ызғырықта көгеріп кетіпті. 
– Жақсы дейсің бе? – деді Панфилов мысқылдағандай. – Ал 
жорықты қалай жасағандарыңды айтшы.
– Жақсы, жолдас генерал.
Панфилов Шиловқа бұрылды: 
– Жолдас Шилов, бұлар жорықты қалай жасады?

Волоколамск тас жолы
124
– Нашар, жолдас генерал. 
– Е-е... Онда сен өтірік айтқан екенсің ғой, солдат. – Панфи-
лов жымиды. 
– Жарайды, айтшы, сөйлеші, тұрмыстарыңның қалай екенін 
әңгімелеп берші.
Сақшы алған бетінен қайтпады: 
– Жақсы, жолдас генерал. 
– Жоқ, – деді генерал. – Соғыс уақытындағы тұрмыс жақсы 
болушы ма еді? Түнделетіп жауын астында мұншалықты лай 
кешіп жүрсең – оның несі жақсы? Жорықтан кейін ұйықтадың 
ба? Жоқ. Тамақ іштің бе? Жоқ. Мұндағы жел өтінде су-су болып 
тұр немесе жер қаз; ал бүрсігүні қан төгіліп жатқан шайқасқа кір. 
Осының несі жақсы? 
Сақшы ыңғайсызданып, жымиды. 
Панфилов сөзін жалғастырды: 
– Жоқ, бауырым, соғыста кісі жақсы тұрмайды... Бірақ біздің 
әкелеріміз, біздің аталарымыз мұның бәріне төзе білген, жаугер-
шілік өмірдің қиындығын жеңген, жауды талқандаған. Сен, бауы-
рым, әлі шайқаста дұшпанмен бетпе-бет келіп көрген жоқсың... 
Әйткенмен, суыққа шыдап, бейнет пен жоқшылықты арқалау 
да – айқас, оған да ерлік қажет. Еңсеңді түсірмейсің, жыланып, 
қыңқылдамайсың... Міне, мұның тамаша, солдат! Фамилияң қа-
лай? 
– Ползунов, жолдас генерал... Өзім де осыны айтайын деп 
едім, жолдас генерал... 
– Әйгілі фамилия... Сондай атақты механик болып еді... Ай-
тайын деп едім... Неге айтпадың? 
– Айыптымын, жолдас генерал. Ойламаппын. 
– Солдат не нәрсені де әрдайым ойланып істегені жөн. Сол-
дат ақылмен соғысуы керек. Ал Ползунов... сені есте сақтаймын. 
Жақсы атыңды естігім келер еді. Түсіндің бе мені? 
– Түсіндім, жолдас генерал.
Ойға шомған Панфилов төмен қарап, жол бойымен ақырын 
аяңдап келеді. Бір кезде аялдап, Шилов екеуміздің жүзімізге ке-
зек қарады. 

125
Жол бойындағы шайқас
– Солдат өмірі ауыр, – деді ол. – Сөз жоқ, ауыр. Мұны сол-
датқа ашық айту керек, ал өзі шындықтан жалтарса, оны сол бой-
да жөнге салған дұрыс.
Ол үнсіз қалып, сәл ойланды. 
– Жолдас Шилов, жұртты ұрысқа дейін аямаңыз, ал шай-
қаста... шайқас кезінде солдатты сақтаңыз, сақтаңыз.
Бұл бұйрық емес-тін. Бұл бұйрықтан да бетер дүние: өсиет 
еді. Сөзі тұла бойымды дір еткізді. Панфилов сол бойда кенеттен 
өктем үнмен қатал түрде: 
– Сақтаңыз... қазір бізде мұнда, Москва түбінде басқа әскер, 
өзге солдатымыз жоқ. Бұлардан айырылсақ, немісті немен бөге-
мекпіз, – деп қайталады. 
Қоштасып, жүгенді ұстап, атқа қонды да, жол жиегімен жел-
дірте жөнелді. 
Жол бойындағы шайқас
1
Панфиловтың нұсқауы бойынша капитан Шилов екеуміз бата-
льондар түйіскен аймаққа шықтық; жер жағдайын қарастырып, 
тізе қоса қимылдап, шайқас кезіндегі өзара жолдастық көмек 
жөнінде келістік. 
Капитанмен қоштасқан соң мен өзен жағасымен өзіміздің 
штабқа келе жаттым. Панфиловпен әңгімеден кейін ауыр ойға 
шомып, ұйқысыз өткен түннен соң жүйке қайтадан ширыққан 
сәтте мен, бір ғажабы, өзімді шаршаудың орнына, керемет жеңіл 
сезіндім. Кешегі түндегідей емес, ат үстінде жеп-жеңіл отырмын; 
еңсені езген зілдей ой да жоқ. Торытөбел де лыпылдап, желдей 
жүйткіп келе жатқандай. 
Айнала төңірек тып-тымық. Жақыннан да, алыстан да зеңбірек 
үні естілмейді. Бұл күні, қазанның он жетісінде, кеше біздің сол 
жағымызда неміс танкілері дүрілдеп, гүрсілі құлақ жарған шай-
қастар орнында да тыныштық орнай қалды. 
Сол тыныштық осы күнге дейін есте қалыпты; көмірдей қара 
аспан, ұсақ-ұсақ шалшықтары күмістей жарқырап, көз қарықты-
рған лайсаң дала; Мәскеу түбінің жауынгерлер траншея қазғанда 

Волоколамск тас жолы
126
күрекпен лақтырған сарғыш топырақты жері – еш ұмытылмай-
ды. 
Бұл топырақ үшін жаңа ғана Панфиловтан ескерту алдым: ол 
атыс ұяларының орнын әйгілеп береді, сондықтан оны сол сәт-
те-ақ төңірекке шашып тастау керек; ал әлгі өлі тыныштық кезін-
де мен осынау саздақ – балшық жолақтарына ұмытпастай қарап 
тұрдым. 
Өзеннің арғы жағынан іргедегі орманға сіңіп кететін суы 
шылқылдаған қара жол көрінеді. Телеграф бағаналарының жи-
егімен жағадағы өрге көтерілетін осы жол батальон шебімен 
түйісе, елдімекеннің жауыннан қарауытқан үйлері мен жатаған 
кірпіш шіркеуінің қасынан өтіп, жау ентелей ұмтылған – Волоко-
ламск тас жолына, Москваға бастайды.
Сол күні таңертең жол бойы кездескен нәрсенің бәрі есімде. 
Торытөбелмен село бойында өзен жағалап бүлкілдей салып 
келе жатып жалт етіп қарағанымда, әлденені білгісі келгендей, 
тықыршып, еміне ұмсынған әйелдің көзқарасы күні бүгінге дей-
ін көкейімде тұр. Жел мен күннен, ауыр еңбектен қарайған жүзін 
әжім шимайлап, көкшіл көзінен нұр тайыңқыраған қартаң орыс 
шаруа әйелінің бейнесі жадымда қалыпты. Ол: «Қайда барасың? 
Не жаңалығың бар? Біздің күніміз не болады?» деп сұрайтындай. 
Ол: «бір ауыз жылы сөзіңді қиып, жұбатып кет» деп өтінетіндей. 
Астымдағы ат зу етіп өте бере, қолына кәтелөк ұстап, томпиған 
балақайға қарай еңкейген әлдебір қызыләскерді көріп қалдым. 
Қызыләскер бойын тіктеген сәтте жайдарылана жымыңдаған 
пулеметші Блоханың кескіні көзіме оттай басылды: оның пулемет 
расчеті осы маңда орналасқан еді. Лезде байсалды кейіпке ене 
қалған ол көрінер-көрінбес сарғыш қасын кере, қолын жалма-
жан шекесіне апарып, маған сәлем берді. Сол мезетте салмақтана 
қалған бала да әлгі қимылды қайталап, менімен амандасты. 
Мұндай сәттер жиі кездеседі; сондықтан ондайға мән берме-
стен, қараған бетте ұмытып та кетесің, алайда жауынгерге, сол-
датқа шүбәсіз сенген сол таңдағы осынау ұлдың – тырнақтай 
ғана «еркектің» әрекеті іші-бауырымды елжіреткен. 
Бұл мезгілде өзге бір көріністі көзім шалды. Енсіз шолақ кө-
шеде екі қолымен ауладағы шарбақты ұстаған қызды байқадым. 
Өзі әлдекіммен сөйлесіп тұрып, сақ-сақ күледі. Шыға берістен 

127
Жол бойындағы шайқас
жымыңдап, қызға қарай пулемет ротасының саяси жетекшісі 
Жалмұхамбет Бозжанов тақалып келеді екен. Екеуінің де көз-
дерінде жарқ-жұрқ етіп, жастықтың жігер оты жайнайды. Мені 
аңдаған Бозжанов ыңғайсызданып қалды да, лезде бойын тіктеп, 
қолын шекесіне апарды. Қыз да мен жаққа қарай бұрылған. Оның 
көзқарасы мезетте өзгерді – ол да сонау артта қалған әйел секілді 
сұраулы жүзбен үрпиіп, сескене қарады. 
Осы көзқарас та жүрегімді шымшып өтті. 
2
Селодан өтіп, лейтенант Брудныйдың взводына келдім. Қы-
зыләскерлер өзге де взводтармен қатар қатынас жолдарын үң-
гіп жатыр. Біреу сүйектен өтетін ызғарға да қарамастан, белу-
арға дейін жалаңаштанып тастап, топырақты кетпенмен шабуға 
кірісіпті. Тер жуған сом иығы май жаққандай жылт-жылт етеді. 
Бұл взвод командирінің көмекшісі Курбатов еді. 
– Өзім кірістім, жолдас комбат, – деді ол. – Жер тастақ, жәр-
демдеспесе болмас. Және бой жылытуға да жақсы. 
Бұлшық еті бұлт-бұлт ойнап, қайраты тасыған ол жалаңаш ке-
удесін күздің қара желіне құлшына тосады. Мен айрықша сол-
даттық сұлулығы үшін осынау сарбазыма сүйсініп, ылғи мақтан 
тұтушы едім. Бірақ бұл жерде оған: 
– Қаншама жерді қопарып тастағандарың не? Үш шақырым 
жерден көрінеді. Кәне, бәрін тез-тез шашып, жаймалап, тегістеп 
шығыңдар. Лейтенант қайда? – дедім. 
Шәпеті бойлы ғана, желаяқ лейтенант бұ кезде өз денесіне 
құйып қойғандай ыңғайлы шинелі жарасып, маған қарсы жүгіріп 
келе жатты. Ол мүдірместен рапорт берді. Оған: 
– Жұрт жұмысты аяқтасын. Мына топырақтың бәрін көзден 
таса қылыңдар. Осыны реттеңіз, жолдас лейтенант. Одан соң 
маған, батальон штабына дереу жетіңіз, – дедім. 
Ол жылдам жауап қатты: 
– Құп болады, жолдас комбат. 
Лейтенант Брудный – генерал карта бетінде қарындашпен 
белгілеп көрсеткен міндетті орындау үшін өзім таңдап алған екі 
командирдің бірі еді. 

Волоколамск тас жолы
128
Блиндаждағы басқару пунктінде мені шағын штабым қарсы 
алды: штаб бастығы лейтенант Рахимов пен менің кіші адъютан-
тым, лейтенант Донских.
Рахимов ешбір өзгеріс болмағанын мәлімдеді: жау бұрынғы-
ша қимылсыз жатыр; тіпті, барлаушылар тобын да жібермеген. 
Рахимов екеуміз кейбір тығыз жұмыстарды қолға алдық. Ол 
жалған шептің сұлбасын бұдан бірнеше күн бұрын сызып қой-
ған-ды. Мен дереу жалған бекініс позициясы қазылсын, ал ал-
дыңғы шепте тасалау жұмыстарынан өзге істің бәрі тоқтатылсын 
деп бұйырдым. 
– Құп болады, жолдас комбат. Орындауға рұқсат етіңіз, – деді 
Рахимов.
– Иә. 
Ол Донскихке қарады. 
– Жолдас комбат, қазір лейтенант Донских қажет пе? 
– Қажет.
Рахимов қолын шекесіне апарды да, шығып кетті. 
Көп ұзамай ентіге басып, екі беті алаулай қызарған Брудный 
кіріп келген. Оның жалтылдаған ойшыл көздері блиндаж ішін 
шолып шықты да, не айтар екен дегендей қадалып, менің жүзіме 
тірелді. Донских үстелде бірдеңе жазып отыр. 
– Донских! Бері тақалыңыз! Картаны ала келіңіз!
Мен өз адъютантым, комсомолец Донскихты күшейтілген өзге 
взводтың командирі етіп тағайындауды ұйғардым. 
3
Білемін: шайқасқа қатысып көрген адам, сізге, ертеректе өзім 
де басымнан өткергендей, сәл-пәл айрықша, жұмбақтау болып 
көрінері анық. Алайда бұлар – Брудный мен Донских – әлі бір-
де-бір ұрысқа қатысып көрмеген-тін. 
Екеуі де комсомол мүшелері, екеуі де онжылдықты бітірген, 
одан соң біраз уақыт әскери мектепте оқып, лейтенант болған. 
Дивизия құралған кезде Донских рота командирі болып тағай-
ындалған, бірақ кейін мінезінің жұмсақтығына байланысты ор-
нынан алынды. Ұялшақ, қаны лезде лып етіп бетіне шығатын 
ол қарауындағы жазықты адамды қатаң түрде тәртіпке шақыра 
алмады. Командирге тән талапшылдық, талғағыштық қасиеттер 
оның табиғатында жоқ-тын. Алайда Донскихтен ротаны алып 

129
Жол бойындағы шайқас
қойғаннан кейін ол ұзақ уақыт мұңға батты. Оның: «Әттең, сен-
дей адамға, комсомолец Донскихқа ротаны шайқасқа бастап ба-
руға сенім білдірмеді ғой!» – деп өзі туралы пікірінің жоғары 
болғанын түсіндім. Мұның бәрі оның арына, намысына тиген еді. 
Екі тәулік бұрын, түнгі жорық үшін жауынгерлерді ірікте-
ген қазанның он бесі күні Донских маған келіп, басы салбырап 
тұрып: «Жолдас комбат, маған да отрядпен бірге баруға рұқсат 
етіңіз» деді. Бірақ онда, нар тәуекелге бас тіккен алапат шайқасқа 
басшы ретінде менің аға адъютантым, штаб бастығы Рахимов 
таңдалып қойды ғой. Мен қысқа ғана: «Жоқ» деп жауап бердім. 
Донских бірден кете қоймады. Мүмкін оған: «Тұра тұр, Донских, 
сенің де кезегің келеді, әлі талай шайқасасың» деуім керек пе еді. 
Әйткенмен, үндемедім. Донских те үнсіз қалды.
Содан бері өз адъютантымды бірталай байқастадым. Маған 
оның намысқойлығы, аз сөзділігі, тапсырманы орындаудағы 
тындырымдылығы ұнады. 
Міне, ол қазір де маған картаны ұсынып, қарсы алдымда тұр. 
Әрдайым міндет жүктеген адамыңның жүзіне қарап, көзқарасын 
аңдағың келеді. Біз бір блиндажда тұрдық, сонда да өз адъютан-
тымның қыздың терісіндей үлбіреген жұп-жұқа, тап-таза бетіне 
тағы бір мәрте үңілмей тұра алмадым. 
Маған Брудный да ұнайтын. Ол, өз ойымша, менің взвод ко-
мандирлерімнің ішіндегі ең таңдаулысы-тын. Өзі өте алғырлығы 
мен ептілігінің арқасында таяу маңнан ең керекті аспаптарды өз-
гелерден бұрын таба қоятын; оның взводында күрек, балта, ара 
дегендер әрдайым қайраулы тұрады; взводы жұмысты да көр-
шілерінен бұрын істеп үлгереді, Брудныйдың бір ғана «айыбы» 
– ылғи менің назарыма ілігуге тырысатындығы-тын. Мұндай 
жағдайда бұл тәпелтек қушыкеш қалбалақтап кетеді; дөңгелек 
қара көзі жалтылдап, мені мақтаса деп тілейді. 
Бірде мен Брудныйдың қорқақ еместігіне көз жеткіздім. Оның 
атыс ұялары өзге взводтарға қарағанда бұрын біткен. Тексеру 
кезінде маған маңдай төсемелері әлсіз болып көрінді. Брудны-
йдан: «Мынау сеніңше дайын ба?» деп сұрадым. – «Иә, жолдас, 
комбат!». Жауынгерлердің бірінен винтовка алдым: «Брудный, 
түс анда!». Жағдайды түсінген оның түсі бозарып кетті. Мен: 
«Сен осының ішіне – оқ астына адамдарды отырғызбақшы бол-

Волоколамск тас жолы
130
дың ғой. Енді өзің кір. Атып көремін» – дедім. Бір мезет бөгеліп 
қалған ол өкшесінен кілт бұрылып, траншея ішіне секіріп түсті. 
Мен кенет: «Тоқта! Шық былай!» – деп дауыстадым. Ол шыққан 
сәтте мен де аттым. Оқ өтпеді, төсеме тесілмеді. Брудныйдың ма-
саттанатындай жөні бар-тын. Оның салтанат құрған көзқарасы 
тағы да: «Ә, қалай екен? Мақтамайсыз ба енді!» деп тұрғандай 
еді. Содан бері, әлгі ширақ әскери бұрылудан кейін осынау өте 
өжет қарадомалақ лейтенантты жақсы көріп кеттім... 
– Отыр, Брудный! Отыр, Донских, – дедім мен.
4
Донских картаны жайды. Тосқауыл орындарын күнібұрын 
ойша түзіп те қойған едім, сонда да мұны карта бойынша тек-
сердім. Бұдан соң міндетті түсіндірдім: жол жағасына жасырын 
бекініп алып, неміс автоколоннасы мен артиллериясын өткізбеу; 
кішігірім барлаушы топтарды мылтық атпай-ақ өткізіп жібере 
беру, ал колонналарды оқтың астына алып, пулеметпен қарсы 
алу. Жауды күтпеген жерден оқ жаудырып есін шығарғаннан кей-
ін тосқауыл оп-оңай жылыстап кете салады. 
– Әйткенмен, жолдастар, сендердің басты мақсаттарың кете 
қалу емес, – дедім мен. – Керісінше, дұшпан өз-өзіне келіп, тағы 
да ұрыс бастағанша табан аудармай күту керек! Жолды бөгеңдер. 
Жауды өздеріңе қарсы ұрыс тәртібін құрып, қанат жаюға мәжбүр 
етіңдер. Бұл – бір. Түсінікті ме? 
– Түсінікті, – деп күмілжіді Брудный. 
Оның бойынан әдеттегі қағылездік байқалмайды, біртүрлі 
томсырайып қалыпты. Донскихте үн жоқ. 
– Түсінікті ме, Донских? – деп сұрадым мен. 
– Түсінікті, жолдас комбат. Өліспей беріспейміз... 
– Жоқ, Донских, беріспей тұрып алу шарт емес, қимылдау ке-
рек. Орағытып, шабуыл жасау керек. 
– Шабуыл жасаймыз ба? – деп қайталап сұрады Брудный. 
– Иә. Тосқауылда жатып шабуыл жасайсыңдар. Гитлер-
шілерді мүмкіндігінше оқ астына алып, баудай түсіру қажет. 
Одан кейін күткен жөн. Жау ірге кеңейтіп, сендерді қоршап алу 
үшін күш жинап, ұрыс салсын. Сол кезде жалт беріп, сытылып 
кетіп, жаудан бұрын басқа жерден барып жол аузына бекініп, 
дұшпанның алдын қайтадан кес-кестеу қажет. 

131
Жол бойындағы шайқас
Мен карта бетіне Панфилов көрсеткендей шиыршық орамын 
сыздым. 
– Біз осы арқылы дұшпанды ерте көсіліп, босқа шабуылда-
уға мәжбүр етеміз де, ит әуреге саламыз. Одан кейін ол қайта 
ышқынған сәтте екінші рет соғуымыз керек. 
– Соғамыз ғой? – деп Брудный қайыра сұрады. 
Оның кескіні қайтадан қырағылық кейпіне түсіп, көзі жайнап 
кетті. Донских үнсіз жымияды. Жағдайды ол да түсінген. 
Маған Панфиловтан «жұққан» осынау «соғу» деген сөз әл-
дебір сиқырлы ұғымға айналды. Бұл – міндетті бірден айқындап, 
көкейге қона кетіп, жұртты серпілтіп, батылдық сыйлады. Мен: 
осы – жай тактика ғана емес, одан да терең дүние-ау деп түйдім. 
Істі нақтылы пысықтадық. Брудный ынталанып алған. Қиялы 
қанаттанғаннан-ақ қамшы салдыратын түрі жоқ. Ол елді ендігі 
қалай жасырып, қалайша көзден тасалауды өзі де анық көріп тұр. 
Мен: 
– Иә, жауынгерлер окопты терең қазып, жасырынуы тиіс. 
Мұны, әсіресе, Донских сен үшін айтамын. Бұл жерде, ешбір 
аяушылық болмасын, – дедім. 
Донских үндемей маған қарайды. Мен Панфиловтың сөзін 
қайталадым: 
– Аяу деген – аямаушылық. Түсінікті ме?
Донских сенімді түрде жауап берді: 
– Түсінікті, жолдас комбат.
Оның көгілдір көздері бұдан жарты сағат бұрынғыдай солғын 
емес, қатуланып, сұстана түсіпті. 
Біздің әңгімемізде Отан, Москва жөнінде ештеңе айтылған 
жоқ, алайда ол сөзден тыс, әрқайсымыздың жүрегімізде тұрды. 
5
Лейтенанттар взводтарды жолға әзірлеуге жөнелді. Ал мен 
тағы да ойға шомдым. Сіз таңданарсыз? – Шешім табылды, бұй-
рық берілген, орындаушылар атқарылатын міндетті ұғынған: 
енді не қалады? 
Шайқас қалады. 
Сіздің соғыс жайында жазған кезіңізде бір «кішкене» ғана 
жәйтті назардан тыс қалдырмауыңызды өтінемін: майданда қар-

Волоколамск тас жолы
132
сылас деген болады. Және, ең ғажабы, ол сіздің ыңғайыңызға әр-
дайым жығыла бермейді. 
Мен: ақыл мен ақылдың тартысында біздің жеңгенімізді, Пан-
филовтың жеңгенін түйсіндім. Ал әрі қарай не істейміз? Немі-
стер жауған оқтың астына өзін, мал секілді, бір мәрте, екі мәрте, 
үш мәрте сала бермекші ме? Немістің әскери бастығы – кеудесіне 
нан піскен «ұлыгермандық» мырза бізден бір сәт ойлануға мұр-
сат алғаннан кейін жау нендей әрекет жасайды? 
Соғыста бір ғана ниет емес, екі ниет бар; бір ғана бұйрық 
емес, екі бұйрық беріледі. Шайқаста сол ой мен бұйрықтың біре-
уі орындалмай қалады. Неліктен?
Айтыңызшы маған: неліктен? 
6
Кеш түсе взводтар аттануға даяр болды. 
Лейтенант Донскихтың тобы Руза өзеніне салынған көпір 
түбінде сап құрды. Мен атпен жауынгерлерге келдім. Олар көп 
емес еді – елу төрт адам, бәрі де иықтарына керек-жарағын ар-
тып алған. Төртеуінде қол пулеметі бар; өзгелері жол қапшықта-
рына пулемет пен винтовкаларға арналған мырыш қораптардағы 
оқтарын салыпты; телефоншылар сым шумағын арқалаған; жа-
уынгерлермен бірге екі санитар кетіп бара жатыр. 
Оң жақ қапталда ел қатарлы винтовка ұстаған взвод коман-
дирінің көмекшісі сержант Волков тұр, бейбіт кезеңдегі маман-
дығы – слесарь, үнемі тұнжырайды да жүреді, әскери қызметте 
қатал. Алдыңғы күнгі түнде жүздеген жауынгерлермен бірге Се-
редаға бұл да барған; айтушылардың сөзіне қарағанда, ол жауды 
үндемей жүріп-ақ жайпай беріпті, өзі келгеннен кейін де ешкімге 
тіс жарған жоқ. 
Жас Донскихтың қасына қырықтағы Волковты білетіндік-
тен әдейі қостым: бұл немістің алдында бүгежектейтін болса 
өзіміздің адамды да атып тастаудан тайынбайды. 
Алакөбеңде бәрін де жүзбе-жүз таныдым. Көпшілігі винтов-
кадан неміске бірінші рет оқ атқалы тұр, көпшілігі алғашқы аты-
ста-ақ жүректері аузына тығылып, зәресі қалмайтыны анық. 
Сендерге не тілесем болады, жауынгерлерім? Шамам келген-
ше бәрін де айттым; мүмкіндігімше берерімді бердім. Ал жарай-
ды қоштасар алдында... 

133
Жол бойындағы шайқас
– Тік тұр! Жарты айналым солға бұ-рыл! Оқта! Жалғыз 
тұрған шыршаның ұшар басын көздеп, дүркін-дүркін... Взвод...
Елу майланған затвор жұмсақ та қаһарлы дыбыспен сырт-сы-
рт етті. Винтовкалар иықтан серпіліп алға қарай кезелді. Кешкі 
аспан аясында жағадағы дөңестен зәулім шыршаның қап-қара 
сұлбасы оқшау көрінеді. Сарбаздар ауыздан шығар бұйрықты 
күтіп тұр. 
Мен айғай салдым: 
– Атыңдар!
Сатыр-гүтір үн құлақ тұндырды. Бір мезетте найза ұшы мен 
ұңғы шетін жарқыратып қызғылт оттар тізбегі пайда болды. Сы-
нып, опырылып, қарға құлаған бұталардың дыбысы құлаққа же-
теді. Затворлар қайтадан сытырлап, дүмі иыққа тірелген винтов-
калар қайта тына қалды. Қарайған қылқан сұлбасы бұрынғыдай 
тұтас емес: ұшып кеткен шырша бұтақтарының орны үңірейе 
ағараңдайды. 
– Атыңдар!
Қызғылт жалын тағы да жарқырай зулады, дүркіреп тағы оқ 
атылды, салбыраған ауыр бұтақтар тағы құлады. 
– Атыңдар!
Үшінші дүркін оқтан кейін шыршаның бас жағы түбінен ке-
скендей иілді, одан дір-дір қағып барып қайта тіктелді; әлден 
мезгілде құлап бара жатқандай доғал бұрыш жасап еңкейе баста-
ды. Сөйтті де бірнеше секунд ілігіп тұрып, төмендегі бұталарды 
сындыра-мындыра, жерге гүрс етті. Ал аспан аясында жаңағы 
зәулім сүйір төбенің орнына кетік дің қана қараңдап қалды. 
Қаруды аяққа түсіріңдер деп команда бергеннен кейін: 
– Жақсы атасыңдар! – дедім. 
Жауынгерлер бір мезгілде оқ атқандай саңқ етіп: 
– Совет Одағына қызмет етеміз! – деді. 
– Немісті де дәл осылай ұрыңдар! Дүркін-дүркін оқ атыңдар 
деген команда бойынша! Ажал оғын ақырын ғана сіркіретпей, 
нөсерлете төгіңдер! Өз винтовкаларыңа сеніңдер, жолдастар! 
Лейтенант Донских, баста. 
Өзге орыннан Брудныйдың да взводын шығарып салдым. 

Волоколамск тас жолы
134
7
Келесі күні, қазанның он сегізінде, Донскихтың взводы неме-
се Брудныйдың взводы ұрысқа кіре ме деп күткен едім. Алайда 
он сегізінде де, он тоғызында да немістер біздің тарапқа аяқ бас-
пады. 
Екі тосқауыл да орман шетінде ұзаққа созылатын шайқас үшін 
жер асты бекіністерін жасап, бұғып жатты. 
Қарағай басында немістер жаққа қарап, бақылаушылар отыр-
ды. Бірақ екі жолда да тырс еткен тіршілік белгісі жоқ. Донских 
пен Брудный белгіленген уақытта күніне бірнеше рет телефон 
арқылы: «Жау көрінер емес» деп мәлімдейді. 
Волоколамск бекінісі ауданының тұтастай орталық бөлігі – біз 
ғана емес, көршілес батальондар майданы да бұл күндері жау 
тарапынан селт еткен қысым көре қойған жоқ; немістер мұнда 
барлау топтарын да жібермеді. 
Әйткенмен, бүйірден, батальон алқабының сол жақ шетінен, 
Руза өзені барып сіңетін орман сыртынан гүрсілдеген зеңбірек 
үні тоқтаусыз естіліп тұрды. Онда біздің танкіге қарсы артилле-
рия шайқасып жатқан. Панфилов оған – дивизияның сол қана-
тына барлық зениттік пулеметтерді салды, оның ішінде менің 
батальоныма тиесілі қару да бар. Біздің оң жағымызға қарай ор-
наласқан батальонның бір ротасын да сонда ауыстырды, ал олар-
дың бос қалған орнын қолдағы күшпен толықтыруды бұйырды. 
Біз майданның қалай қарай ауысқанын түнде соғыс өртінің алау 
сәулесі арқылы, күндіз дыбыс бойынша бақылап отырдық. Дүбір 
жақындай қоймады. Керісінше, ол арагідік тынши қалғандай бо-
лады, тек майданның түп тереңіне қарай, біздің ту сыртымызға 
ауысқаны байқалады. 
Ол төңіректегі жағдайдың ұзын-ырғасын білуші едім. Неміс 
соққысының өзегі сол он алтысы күнгідей қалды. Немістер қо-
сымша күш шоғырландырып алға жылжыды. Екі-үш дивизи-
ямен, оның ішінде танк дивизиясы да бар, біздің желке тұсымы-
здағы «рокадаға» (тырнақшаға алып жазыңыз: майдан шебімен 
қатар жатқан жол «рокада» деп аталады) – Можайск – Волоко-
ламск тас жолына жұлқына шықты. Сөйтіп Волоколамскіге қа-
рай бұрылды. 

135
Жол бойындағы шайқас
Біздің батальон майдан шебімен іргелес жол бойында шайқа-
сып жатқан әскерлердің тылы мен бір бүйірін соққыдан көлегей-
леуге тиіс еді. Бірақ немістер бізге жақындай қоймады. Біз бен 
жаудың арасында бұрынғыша ені он екі-он бес километрге со-
зылған бос алқап жатты. 
8
Қазанның он екісі күні Донских күтпеген жерден телефон 
соқты. 
– Жолдас комбат, жүк машинасы келе жатыр. Немістің жаяу 
әскері. 
– Бір машина ма? 
– Иә. 
– Өткізіп жібер.
Бірнеше минуттен кейін Донских мені қайтадан шақырды. 
–Жолдас комбат, машина колоннасы көрінді. Олар да жаяу 
әскер. 
– Қанша? 
– Арты көрінбейді. Әзірше он. Кінәлімін, қазір ғана жеткізді: 
тағы екеу бар екен. 
– Ал, Донских... – дедім мен. 
– Қапы қалма дейсіз бе? – Тұтқадан сөзін осылай аяқтаған 
Донскихтың тыныстағанын естіп тұрмын. – Солай ма, жолдас 
комбат? 
– Солай. 
– Құп болады, жолдас комбат. Жібермейміз, жолдас комбат... 
Донских кетті. Ал мен тұтқаны құлағыма әлі тосып тұрмын. 
Жерге көмілген сымның арғы шетінде сол жақта болып жатқан 
жағдайды маған жеткізіп тұратын байланысшы отыр. Құлағым 
сыбдыр еткен дыбысты қалт жібермейді. Әрбір сөздің қандай 
ырғақ, нендей бояумен айтылғанына дейін жіті сезінемін. Мен 
окоптағы байланысшы көрген нәрсені взводтан сегіз шақырым 
жердегі штаб блиндажында отырып-ақ көретіндеймін. 
Ұзын, ашық жүк машиналары бұл күндері қайтадан аяз тұрып, 
қазан айының ерте түскен ала шабыр қары араласқан қатқақ жол-
да ақырын ілбіп келеді. Көлік шанағының шет-шеті мен ортасы-
на орнатылған орындықтарда винтовка, автомат ұстаған неміс 
солдаттары отыр. Бұл қазір санаға сыймайтын жағдайдай көрінуі 

Волоколамск тас жолы
136
мүмкін, ал сол кезде, бір мың тоғыз жүз қырық бірінші жылдың 
қазан айында немістер Мәскеу түбінде шабуыл жорығына кейде 
осылайша: ешбір барлаусыз, патрульсіз, екі шеттегі күзетсіз-ақ, 
ыңғайлы жабдықталған жүк машиналарына отырып алып, «русь» 
ұшырасқан жағдайда тырқырата қуатынына бек сенімділікпен 
шыға беретін. 
Ал «русь» орман шетінде біздің жермен әлдебір бай-патша 
сынды емін-еркін жылжыған көк-жасыл шинельді, көк-жасыл 
пилоткалы адамдардан көз айырмай, бұғып қана, шүріппесі қай-
ырылған винтовкаларын қыса ұстап, «атыңдар!» деген команда-
ны күтіп жатты. 
Телефон мембранасы тықыр ете түскендей көрінді. Мен 
жұлып алғандай: 
– Иә, не болды анда? – дедім. 
Тағы бірдеңе тырс етті. 
– Не болды? – деп қайталадым мен. 
– Атып жатырмыз, жолдас комбат. Мен де атып жатырмын. 
– Дүркіндете ме? 
– Иә, команда бойынша, жолдас комбат. 
– Ал немістер не істеді?
Дегбірді алып, ұзақ үнсіздік орнады. 
– Қашып барады! – деп айқай салды телефоншы. – Құдай 
ақы, қашып барады...
Кеудемді шаттық кернеді. Немістер қашты! Міне, ойды іске 
асыру деген, міне, соғыста жауды қуу деген! Демек, бізде жан 
мен тәнді талқан қылатын, немістерді лездің арасында тәртібі 
мен өркеуделігінен бездіруге мәжбүр ететін, олардың «жоғары» 
нәсілдігі мен әлемді жаулайтын жеңілмес армия екенін ұмыт-
тыратын құдіретті күш бар. Ех, қазір атты әскер болғанда ғой, 
шіркін! Зытып бара жатқанында өкшелеп, атпен қуып жетіп, есін 
жидыртпай оңды-солды қылыштың астына алсаң!
Мені жеңіс қана емес, сананы ашқан жеңіс құпиясы рахатқа 
батырды. Күш бар бізде! Оның аты... Жоқ, мен дәл сол сәтте оны 
өз атымен атай алмадым. 
9
Біраз уақыт өткеннен кейін Донских телефон арқылы тосқа-
уылдың алғашқы минуттерде жүзге жуық немісті қырғанын 

137
Жол бойындағы шайқас
мәлімдеді – үш жүздейі әлде төрт жүздейі құтылып кетіпті; бір 
сәт кейін серпілген жау қайтадан ес жиып, етек-жеңін жиып, бері 
қайырылып, жата-жата кетіп, атыс бастапты. 
– Жақсы. Бізге керегі де сол, – дедім мен. – Біраз ойнай тұр. 
Әбігерленсін. Адамдарыңды жасыр. Бірақ жан-жағыңды бай-
қаста. 
Телефон арқылы ұрыстың жайын бақылап отырдым. Немістер 
бастапқыда автомат, винтовка, пулеметтен оқ жаудырып, одан 
взводқа қарсы минометтер іске кірісті. Гитлерлік армияның сол 
кездегі бір артықшылығы да осында еді – минометтері көп. 
Мотоатқыштары отын секілді жинамалы минометтерін өз-
дерімен бірге жүк көліктеріне тиеп алып жүретін. 
Жауынгерлер тасаға кетті. Екі сағатқа созылған атыстан кей-
ін орманға жақындаған неміс барлаушылары оқ астында қалды. 
Қызынып алған взвод жолға ешкімді жолатқан жоқ. 
Мен телефон арқылы рота командирлеріне осы ақпаратты де-
реу жауынгерлерге жеткізіңдер, олар өз жолдастарының немісті 
қалай жайпап жатқанын білетін болсын деп тапсырдым.
Екінші ротаның баппен қимылдайтын қырық жастағы коман-
дирі Севрюков: 
– Жолдас комбат, жауынгерлер ендігі бәрін біледі, – деп жау-
ап берді. 
– Қайдан біледі? 
– Жолдас комбат, солдаттық сымсыз телефон жұмыс істеп 
тұр. 
Мұны Севрюковтың күліп тұрып айтқаны сезіледі. 
– Ол не телефон? 
– Жолдас комбат, жаралылар келді. Жарыса сөйлеп, бәрін әң-
гімелеп беріп жатыр. Мен таң қаламын, жолдас комбат...
Севрюков өз ойын айтпастан бұрын ойланып алатын еді. Мен 
де оның сөзін күле тұрып, қызыға тыңдадым. 
– Мен таң қаламын, жолдас комбат... Жұрт жаралы – ал бұл 
азап қой, жаныңды көзіңе көрсетеді ғой, – бірақ бәрі көңілді. 
Олардың әкелерін таныттық дейді. Білесіз бе? – Бұл аурудың өзін 
жеңілдете түсетін секілді... Міне, жолдас комбат, жаралылардың 
өзі елдің рухын көтере алады екен. 
– Жаралылардың нешеуі келді? 

Волоколамск тас жолы
138
– Төртеу... Жарақаттары таңулы, дегенмен оларды тезірек 
медпунктке жіберуіміз керек еді. Бірақ жібере алар емеспіз: қа-
лай соғысқандарын айтып, ауыздары әңгімеден босар емес.
Оның даусынан аңғарылған қуаныш менің де жанымды 
тебірентті. Мен тұтқаны қойдым. 
Менің штаб бастығым, арықша келген, сөзге сараң, алғыр Ра-
химов орнынан тұрды. 
– Жолдас комбат, жаралыларға барып, жағдайды анықтап 
қайтуға рұқсат етіңіз, – деді. 
– Иә. Барыңыз.
10
Көп ұзамай мені Донских мені тағы да телефонға шақырды. 
Ол неміс шебінің қапталдарынан қырық адамнан екі топ бөлініп 
шығып, взводты айналып өтіп, қоршауға алғысы келетін секіл-
ді деп мәлімдеді. Донскихтың дегбірі қашып тұр. Оның аздап 
қорқасоқтайтынын, сытылып кетететін сәт жеткен жоқ па деп 
сұрағысы келетінін түсініп тұрмын; – әйткенмен, ол – кішіпейіл, 
өр мінезді Донских бәрібір сұрай қоймады. 
– Ештеңе етпейді, – Донских, – дедім мен. – Жауды бақы-
лайтын жасақ құр. Жақындайтын болса, оқ жаудырсын. Саспа. 
Олардың өзі сенен қорқады. 
Донскихтың келесі мәлімдемесі былай болды: 
– Жолдас комбат, жан-жақтан атқылап жатыр. «Рус сдавай-
ся!» деп айқайлайды. 
– Ал сен қайттің? 
– Біз де атып жатырмыз. 
– Жақсы. Оларды біраз бөгей тұр. 
Бұл жолы ол ышқыныңқырап қалды: 
– Жолдас комбат! Қоршап алуы ықтимал... 
– Абыржыма, Донских. Көз байланып келеді. Түн қараңғы-
сында сытылып кетесің. Мықтырақ бол, қымбаттым.
Бұл сөздің аузымнан қалай шығып кеткенін аңдамаппын. Мен 
осынау көгілдір көзді Донскихпен устав бойынша емес, жүрек 
арқылы сөйлескен едім. 
Сіз Донских неліктен сонша тықыршыды деп ойлап қалған 
шығарсыз? Сізге ол бір сәт жігерсіз, жалтақ болып көрінуі де 
ғажап емес. Бірақ түсінерсіз: ол жазу үстелінің қасында, бей-

139
«Сен Москваны беріп кеттің!»
біт күндегі станок басында, оқу-жаттығу алаңында да жүрген 
жоқ. Оған ажал төніп келе жатты. Ол оның ысқырығын естіп, 
өз көзімен көріп те отыр – немістер жарқырағыш оқпен атуға 
кіріскен; оқ тұс-тұсынан қызылды-жасылды ұшқынын шашы-
ратып зу-зу етеді; тіпті, тиіп кете жаздап, құлағының түбінен 
заулайды, ал мұндайда ақыл мен ерік-жігерге бағына алмайтын 
жүрек атқақтап аузыңа тығылмай ма. Адам механизм де, кеспек 
ағаш та, кесек темір де емес. Донских өмірінде алғаш рет алапат 
қыспаққа салған сұрапыл шайқасты бастан өткерген еді. 
Сегіз шақырым шалғайда отырып мен оның жүрек дүрсілін 
жіті сезіндім. Мен салқын санадан гөрі түйсікпен қолдауға ты-
рысып отырған осынау қолма-қол айқас офицерінің бойындағы 
рухани күш жауынгерлерге де берілді. 
Кенет – иә, кенет, тіпті күтпеген жерден, Донских ентіге ха-
барлады: немістер шегініпті. Әуелде сене алмадым. Қарасам, 
штаб блиндажының терезесі қараңғы екен; ымырт жабылыпты. 
Кешікпей Донских қуаттады: жау біраз атқылап, одан айқайла-
сып, қараңғылықты пайдаланып, өліктерін жинап алыпты да тай-
ыпты. 
Бұл шағын ғана ұрыс еді, бірақ шексіз бақыттан шаттанып, 
сақылдап күлгім келді, атқа отыра салып, Донскихқа, жауынгер-
лерге, біздің қырандарға қарай құстай ұшқым келді. 
Сол түні лейтенант Донскихтың взводы орын ауыстырды. 
«Сен Москваны беріп кеттің!»
1
Келесі күні таңертең біздің сырт жағымыздан, түпкі тереңнен 
тағы да гүрсілдеген зеңбірек үні естілді. 
Ал батальонның маңдай алды тып-тымық. Белгіленген сағатта 
Донских пен Брудный: жолдар – бос деп мәлімдеді. Сонау, бір-
талай ілгеріде бақылаушылар тура кешегідей биік ағаш басына 
шығып, немістерге көз тігіп жүр. 
Мен кенеттен соғылатын қоңырауды күттім. Айтқандай-ақ 
шылдырлады. 
Кезекші телефоншы аптығып тұр: 

Волоколамск тас жолы
140
– Жолдас комбат, ана жақтан...
Телефоншымен бір адамша қоян-қолтық араласып кеткен-
біз; түсіндірудің қажеті де жоқ еді; қай жақтан екенін онсыз-ақ 
ұқтым. 
– Тыңдап тұрмын... 
– Жолдас комбат, мынадай жағдай: салт атты немістер... Жол-
мен келеді. 
Брудныйдың тез сөйлейтін мәнерін таныдым. Тәрізі, оның 
да кезегі келген секілді. Брудныйдың взводы, өзіңіз білетіндей, 
басқа жолдың түбінде жасырынған. 
– Саны қанша? – деп сұрадым. 
– Жиырма адамдай. 
– Өткізіп жібер. 
Кавалеристердің соңынан ілескен мотоциклді топ пайда бо-
лыпты. Бүгін жау біршама сақ қимылдады: алдыға барлаушыла-
рын жіберді. Әйткенмен, жауынгерлер орман ішінде мұқият жа-
сырынған еді. 
Жол жиегіндегі Брудныйдың взводы немістерді аңдып жатқан 
шоқ тоғай шағын ғана-тын. Алайда іргедегі жарты километр-
дей жерде тағы бір орман бар, ыңғайлы сәтте жаудан сытылып 
шығып соған жетіп, жолға қайта шығуға болады. 
Бір сағаттан кейін аттылы және мотоцикл мінген немістер кері 
қайтты – олар үшін өзенге дейінгі жол бос. 
Арада біраз уақыт өткенде Брудный жаяу әскерін тиеген жүк 
көлігі көрінгенін мәлімдеді. Жол бойында ешбір қауіп жоқ деп 
санаған немістер машиналарымен, екі бүйірге қойған күзетсіз-ақ, 
дәл кешегідей тартып келеді. 
– Дайынсың ба? – деп сұрадым мен. 
– Иә, жолдас комбат. Біз дайынбыз. 
– Жақынырақ жібер де, тарпа бас сал! Салмақпен қимылда.
Тұтқадан байсалды да нық дауыс естілді:
– Құп болады, жолдас комбат.
Болған жағдайды маған тағы да байланысшы хабарлап оты-
рды. Бұл жолда да кешегідей жағдай қайталанды. Тосқауылдан 
бірінші, екінші, үшінші мәрте дүркін-дүркін оқ атылды. Немі-
стер тағы да көліктен секіріп түсіп, үйреткен нәрселердің бәрін: 

141
«Сен Москваны беріп кеттің!»
команданы, тәртіпті лезде естен шығарып, үрейі ұшқан тобырдай 
тым-тырақай безе қашты. 
Маған алыстағы орман ішінен хабар беріп отырған телефон-
шыдан шайқастың анық-қанығын қазбалап сұрадым: 
– Қашып бара ма? Әлде жата қалды ма? Мейлінше дәл жауап 
бер! 
– Қашты, жолдас комбат... Жанұшыра зымырап барады! Біз 
жолдас комбат, қазір де бұлардың әкелерін таныттық.
Бұл жайында кеше ғана ойланып едім. Немістер тұтқиыл-
дан дүркірете атылған оқ астында қалған жағдайда өздерін қа-
лай ұстағаны жөн? Дереу жер бауырлап жата қалып, өршеленіп, 
қарсы оқ жаудыра ма? Жан сауғалау сезімі әркімді ешбір коман-
дасыз-ақ осындай әрекетке апармас па еді. Десек те, әлдебір 
тылсым күш жаудың санасын сансыратып, есті алып, ақылдан 
адастырып, ажалдың оңай жемтігіне айналдырды.
Сонау күндерде, алғашқы шайқастарымыз кезінде осы күштің 
қияпатын аңдаған едім. Асықпаңыз. Мезгілі жеткенде – біз оның 
атын атап, ол жөнінде кеңесетін боламыз. 
2
Ұрыс басталған бетте Брудный взводымен байланыс үзілді. 
Желіні тексеруге жөнелген телефоншылар немістерге кезігіп, 
қайта оралды. Мен не болғанын түсінбей, телефоншыларды тер-
геудің астына алдым. Дұшпан бұларға жол бойындағы селодан 
оқ жаудырыпты. Телефоншылар онда қанша неміс бар екенін, 
олай қарай машинаның өткен-өтпегенін білмейді. 
Қызық. Тықыршып, маза кетті. Біздің взвод қайда? Тағдыры 
не болды? Қоршауға түсіп қалғаннан сау ма? Сонша тапқыр, 
алғыр Брудный сытылып кететін сәтті бос жіберіп алды ма екен?
Не істейміз? Өз адамдарымды ажал тырнағына тастай алмай-
мын. Бірақ қайтіп көмектесемін? Немен? 
Бір взводты өзім алып, жасырынып барып құтқаруға құлшын-
дым. Жоқ, оған қақым жоқ қой – маған батальон қарап тұр, маған 
сегіз шақырымға созылған майдан қарап тұр, мен осында болуға 
міндеттімін. 
Жаным қысылып, жағдайды салқын санамен безбендеп, 
шешімін табуға тырыстым. 

Волоколамск тас жолы
142
Жарайды, взвод қоршауға түсті дейік. Бірақ менің елу сар-
базым, елу қыраным оп-оңай беріліп, қол көтере қоя ма? Жоқ, 
олар өліспей беріспейді. Мен осыған сендім, командирге сендім. 
Олардың қолында винтовкалары, төрт қол пулеметі бар, патрон 
жеткілікті, – ендеше, аңдысқан жау, бұлармен тартысып көр! 
Мен оларды құтқару үшін өзіміздің барлаушылар взводы-
ның жартысын аттандырдым. Жарты взвод! Біз о кезде осындай 
күшпен-ақ шайқасқанбыз. Командирге: «Жымып басып, жақын-
дап бар, бас салып ұрына кетіп жүрме, ақылмен, ұстамдылықпен 
қимылда, қараңғылық түсуін күт те, Брудныймен байланыс орна-
тып, оған жәрдем бер» – деп бұйырдым. 
Брудныйға: «Сытылып шыққаннан кейін, алдында тапсырға-
нымдай, взводымен бірге жолға шықсын; ертең өзге тосқауыл 
құрып, немісті қайтадан оқпен қарсы алсын» – деп сәлем айттым. 
3
Командирді босатқан соң блиндаждан шықтым; қарауытқан 
аспан аласарып кеткендей екен. Ымырт жабылғанша екі сағаттай 
уақыт бар. Ешкіммен кездесуге де, сөйлесуге де зауқым жоқ. Ой-
лайтыным тек қатынассыз қалған взвод, жол бойындағы орманда 
арпалысқа түскен елу сарбазым. 
Өзенге қарай аяңдап келемін. Анадайда қызыләскерлер тоң 
жерді қопарып, ағаш тасып, жалған шеп жасап жатыр. Ол маңай-
ға да барғым келмеді. Алыстан: күйбеңдеп, өте сылбыр қозғала-
тындай көрінді... Ширағырақ қимылдамай ма! Ал біздің адамдар, 
елу жауынгер өзеннің арғы жағында осынау қымбат сағаттар мен 
минуттер үшін жаудың жолын бөгеп, табан тіреп айқасып жатыр. 
Егер қастарына барсам ашу-ызам сыртқа теуіп, жазықтысына да, 
жазықсызына да айқай салатынымды сезіп тұрмын. 
Өзеннің арғы бетінен неміс минометтерінің тарсылы естіле 
ме деп құлақ тігемін. Жоқ, о жақ тып-тыныш. Мүмкін онда бәрі 
біткен де шығар? Сөйтіп өзімнің Брудныйымды, өзімнің Курба-
товымды, өзгелерді енді көре алмайтын болғаным ба. 
Кейін келе-келе, соғыс қатайтқан соң, жүрек мұнша сыздап, 
бұлайша ауыра бермейтін-ді. 
Блиндажға келіп барлаушылардың хабарын күттім. 
– Жолдас комбат, сізді шақырады, – деді телефоншы. 

143
«Сен Москваны беріп кеттің!»
Қоңыраулатқан екінші ротаның командирі лейтенант Севрю-
ков екен. Ол: 
– Жолдас комбат! Лейтенант Брудныйдың взводы қоршаудан 
шықты, – деп мәлімдеді. 
4
Мен лезде: 
– Оны қайдан білесіз? – деп сұрадым. 
– Қайдан білгені қалай? Олар осында, жолдас комбат. 
– Қайда? 
– Мен баяндап тұрмын ғой, – дейді Севрюков әдетінше бап-
пен, асықпай сөйлеп. Мұнысы да дәл қазір жанымды қинап жі-
берді. – Баяндап тұрмын ғой, олар осында. Рота құрамына келіп 
қосылды. 
– Кім?
Ештеңе түсініп жарытар емеспін немесе, анығында, түсінуін 
түсіндім-ау, бірақ...
Бірақ, бәлкім, қазір, тура осы сәтте жағдайдың бәрі айқында-
лып, басқаша сипат алар. Севрюков: 
– Лейтенант Брудный... және жауынгерлер. Қайтып оралған-
дарды айтамын. Алтауы оққа ұшыпты, жолдас комбат, – деп жау-
ап берді. 
– Немістер қайда? Жол не болды? 
Сұрақ аузымнан шығып кетті, әйтпесе, сұрайтындай да не 
қалды өзі? Бәрі түсінікті ғой... Севрюковтың жауабын естідім: 
жолды жау басып алыпты. 
Мен үнсіз қалдым. Севрюков: 
– Жолдас комбат, телефонда тұрсыз ба? – деп сұрайды. 
– Иә. 
– Брудныйды телефонға шақырайын ба, жолдас комбат? 
– Керегі жоқ. 
– Сізге барсын ба?
– Керегі жоқ. 
– Онда не істейміз? 
– Мені күтіңіздер.
Тұтқаны ілгеніммен, орнымнан бірден тұра қоймадым. 

Волоколамск тас жолы
144
5
Ең сұмдығы – осы ахуал еді. 
Жолдан айырылу масқара жағдай емес-тін. Бұған мен дайын-
мын-ды. Біздің тактикалық есебіміз бойынша, бұл ертең-бүрсі-
гүндері әйтеуір болуға тиіс жәйт. 
Алайда бүгін менің лейтенантым, менің взводым, менің жа-
уынгерлерім жолды бұйрық берілмесе де тастап кетіп отыр. 
Қашқан! 
Бірнеше минуттен кейін атқа мініп екінші ротаның басқа-
ру пунктіне келдім. Бұдан үш апта бұрын ымырт жабыла осы 
маңайдан жауынгерлерді аттандырып салғанмын. Қазір де қас 
қарайған шақ-ты. Бірақ о жолы мен саппен қарсы алған болатын. 
Ал қазір қайта оралған қызыләскерлер қырбық қар басқан жерде 
шаршап-шалдығып отыр, кейбіреуі жамбастап жатыр. 
Блиндаж түбіндегі ойлы-қырлы жарқабақпен жалғасқан ыл-
дилау дөңесте командирлер тобы тұр екен. Солардың арасынан 
бәкене бойлы біреу шығып, маған қарай ұмтылды. Өзі жүгіріп 
келе жатқан бетте: 
– Встать! Смирно! – деп команда берді. 
Бұл Брудный еді. Жақын келгенде қолын шекесіне апарып, ал-
дымда сымдай тартылып тұра қалды. Қобалжыған үнмен: 
– Жолдас батальон командирі... – дей бергенінде оның сөзін 
бөлдім: 
– Лейтенант Севрюков! Мұнда келіңіз!
Севрюков денесін ауырлау көтеріп жүгіре жетті. 
– Бұл жердегі шені үлкен бастықтарыңыз қайсыңыз? 
– Менмін, жолдас комбат.
– Онда өзіңіз неге басқармайсыз? Взвод неге сапқа тұрмаған? 
Бұл не деген бейберекеттік? Кәне, бәрін сапқа тұрғызыңыз! Ко-
мандирлер де сапқа тұрсын!
Қасыма Бозжанов келді. Ол сыбырлап қана, қазақша: 
– Ақсақал, не болды? – деді. 
Мен: 
– Бұйрық сізге жүрмей ме, жолдас политрук? Сапқа тұрыңыз! 
– дегенді орысша айттым.
Бозжанов бірер секунд маған қарай дөңгелек жүзін көтеріп, 
еміне қарап қалды. Бірдеңе айтқысы келгенмен, бата алмай тұр. 

145
«Сен Москваны беріп кеттің!»
Дәл қазір менің ешқандай жұбаныш сөзге құлақ аспайтынымды 
түсінді. 
Саптың пышақпен кескендей түзу сұлбасы ақ қар бетінде 
қараңдай көрінеді. Күн тымық еді. Тек алыстағы түп тереңнен, 
шығыс тұстан дүңкілдеген зеңбірек дыбысы естіледі. Мен сап-
тың қасына келдім. Бұл жолы Севрюков рапорт берді. Оның 
жанында тік тұрған күйі түсі бозарып Брудный тұр. Мен соған 
бұрылып: 
– Баяндаңыз, – дедім.
Ол аптығып сөйлей бастады: 
– Жолдас комбат, менің қарауымдағы күшейтілген взвод жүз-
ге тарта фашисті жер жастандырды, бірақ біз қоршауда қалдық. 
Мен шаубыл жасап, сытылып шығуға шешім қабылдадым...
– Жақсы. Ал қайтадан жолға неге шықпадың? 
– Жолдас комбат, бізді соңымыздан қуды...
– Қуды?!
Мен мұны қатты ызалана, зекіре айқайлап айттым.
– Қуды дейсің бе? Осылай ақталуға аузың қалай барады? Жау 
бізді Оралға дейін қуатынын мәлімдеген. Сеніңше, сонда оның 
айтқаны бола ма? Біз Москваны беріп, елімізді беріп, отбасы-
мызға, кемпір-шал, әйел, бала-шағамыздың алдына қашып келіп 
тығылып: «Бізді соңымыздан қуды...» дейміз бе? Солай ма? Айт-
шы. 
Брудный үндемейді. 
– Әттең, не керек, – деп сөзімді жалғастырдым мен, бұл 
сөзіңді әйелдер естіген жоқ. Жағыңның отын шығарып, бетіңе 
түкірер еді. Сен Қызыл Армияның командирі емессің, сен қорқақ-
сың. 
Алыстан тағы да зеңбірек дүбірі естілді. 
– Естіп тұрсың ба? Анда – сырт жағымызда да толған неміс. 
Олар кеуделеп Москваға өтпекші. Онда біздің бауырларымыз 
жан алысып, жан берісіп жатыр. Біздің батальон мұнда оларды 
бүйірдегі соққыдан қорғап тұр. Олар біздің табандап шайқасып, 
жауды өткізбейтінімізге сенеді. Ал мен саған сендім. Жолды бө-
геп ұстап тұрады деп ойладым. Сен болсаң қорқақтық көрсеттің. 
Қаша жөнелдің. Сен жолды тастап кеттім деп тұрсың ба? Жоқ! 
Сен Москваны беріп кеттің! 

Волоколамск тас жолы
146
– Мен... мен... мен ойлап ем... 
– Сенімен сөзім бітті. Бара бер. 
– Қайда барамын? 
– Бұйрық бойынша орның қайда, сонда бар. 
Мен қолыммен өзен жақты нұсқадым. Брудный мен көрсеткен 
артқы жақты көргісі келгендей, басын кекжең еткізді. Дегенмен 
ол менің алдымда қаққан қазықтай тік тұрған қалпын бұзған жоқ. 
– Бірақ онда, жолдас комбат... – деді ол даусы қырылдап. 
– Иә, онда немістер бар! Соларға кет! Егер қаласаң, соларға 
қызмет жаса! Немесе өлтір оларды! Мен саған мұнда келуді бұй-
ырған жоқпын. Маған қашқын керек емес! Кет сонда! 
– Взводпен бірге ме? – деп сұрады Брудный күмілжіп. 
– Жоқ. Взводқа басқа адам командир болады! Жалғыз өзің 
бар!
Батальон командирі жауынгерлік бұйрықты орындамаған 
офицерге өз билігін әр түрлі жолдармен қолдануы мүмкін: оны 
қайтадан ұрысқа жібереді, орнынан алады, сотқа береді, тіпті сол 
сәттегі жағдай талап етсе, табанда атып та тастайды. Ал мен... 
Мен де оны сол орында соттадым. Бұл да саптың алдындағы ату 
жазасымен бірдей-тін – әскери арды ұмытып, сарбаздармен бірге 
жаудан қашқан командирді тірідей өлтіру еді. Сөйтіп, абыройсы-
здықты абыройсыздықпен жазаладым. 
Брудный, шынында да, сөздің біткені, менің өзін батальоннан 
қуып жібергенім санасына жетпегендей, үнсіз саптың алдын-
да, әлі меңірейіп тұр. Бұл ол үшін ең масқара сәт еді. Ол ком-
сомол мүшесі-тін; әлбетте, оның соғыс туралы, ажал жайында 
талай толғанғаны анық; шайқас кезінде Отан үшін жан қиюға 
тура келуі мүмкін екенін де жақсы білді; батыл болуды қиялдап, 
жеңіс шаттығы жөнінде, сонымен бірге құрмет пен атақ-даңққа 
бөленіп, титтей болса да, бағасының қымбаттылығын сөзбен ай-
тып жеткізуге келмейтін – өзінің жеке бақыты хақында арман-
дағаны да даусыз. 
Бірақ сұрапыл соғыстың өзі жетіп, қиян-кескі ұрыс басталған-
да комсомолец Брудный, лейтенант, взвод командирі өз взво-
дымен бірге қаша жөнелді. Сөйтіп – ешбір пікірталассыз, да-
уысқа салусыз сот шешімі айтылып үлгерілді, және үкімді дара 
билеуші әскери басшы, батальон командирі комсомол бюросы-

147
«Сен Москваны беріп кеттің!»
ның отырысында емес, майдан даласында шығарды. Армандар 
адыра қалды. Брудный өз жанын сақтап қалды, бірақ ол үшін 
өмір біткен еді; оған сап алдында «қорқақ» деген ат берілді; «кет-
сін!» деген үкім кесілді. 
Ол осының бәрі өлімнен де үрейлірек екені түйсігіне кірме-
гендей, әлі де менің әлдебір ақтық сөзімді күткендей, безірей-
іп тұр. Мен де оған үндеместен тесірейе қарадым. Сол сәтте 
жібімеске бекінген едім. Кеудемде ешбір аяушылық болған жоқ. 
Мені соғысқа қатысқан адамдар түсінеді; мұндай сәттерде жек 
көрушілік өзіне қайшы келетін өзге сезім атаулыны отпен өрте-
гендей күйдіріп жібереді. 
Брудный түсінді: сөз біткен. Оның қолын шекесіне апаруға 
дәрмені жетті: 
– Құп болады, жолдас комбат!
Ол осыны айтты да, әскери тәртіп бойынша сол жақ иығы 
арқылы, өкшесінен кілт бұрылды. Сөйтті де, Руза өзенінің көпірі-
не жетіп алуға асыққандай жеделдете басып, қараңғылықты жа-
мылып жау дамылдап жатқан түнек құшағына сіңіп кетті. 
6
Әлдекім қарауытқан взвод тобы арасынан бөлініп шығып, 
Брудныйдың соңынан жүгіре жөнелген. Оның: 
– Жолдас лейтенант, мен сізбен бірге... – деген сөзі бәрімізге 
естілді. 
Мен полуавтомат асынған осынау иықты, еңселі сұлба мен да-
уысты таныдым. 
– Курбатов, кейін қайт! – дедім оған.
Ол тоқтады. 
– Жолдас комбат, біз де кінәліміз. 
– Саптан шығуға кім рұқсат берді? 
– Жолдас комбат, онда жалғыз баруға болмайды. Онда...
– Саптан шығуға кім рұқсат берді? Орныңа тұр! Егер керек 
болса, тәртіп бойынша Қызыл Армия командирі ретінде менен 
рұқсат сұра. 
Сапқа оралған Курбатов: 
– Жолдас комбат, сөз айтуға рұқсат етіңіз! – деді. 
– Рұқсат жоқ! Бұл митинг емес. Сендердің де командир-
леріңмен бірге қашқандарыңды білемін. Бірақ сендер үшін ко-

Волоколамск тас жолы
148
мандир жауап береді. Егер ол қаш деп бұйырса, қашуға мін-
деттісіңдер! Менің сөзімді естіп тұрсыңдар ма? Егер командир 
қашыңдар деп бұйрық берсе, қашуға тиіссіңдер. Жауап беретін 
сол. Ал командир «тоқта!» деп бұйырса, онда онымен бірге сен-
дердің әрқайсың, әрбір адал солдат қашып бара жатқан адамды 
атып өлтіруге міндетті. Командирлерің сендерге ие бола алмады, 
тоқтата білмеді, өзіне бағынбаған сарбаздар кездескен жағдайда 
оларды атып тастай алған жоқ. Міне, енді сол айыбының жаза-
сын тартты. 
Кенет Брудный көрінбей кеткен түн түнегі арасынан бейне бір 
елес секілденіп соның өзі шыға келді. Қайтадан бұрқ ете түскен 
жек көру сезімімен қатар енді бұдан мүлде түңілгендей күйге 
түстім. Жалынып-жалбарынуға келді ме сонда? Өзінің ездігін 
мына жерде де көрсеткені ме? 
– Не керек саған? 
– Жолдас комбат, құжаттарымды қабылдап алыңызшы. 
– Не құжат? 
Брудный сәл тұтығып барып жауап қатты: 
– Комсомол билеті. Командирлік куәлік, хаттар. 
Мен Бозжановты шақырдым. 
– Жолдас политрук, құжаттарды қабылдап алыңыз.
Брудный шинелінің ішкі қалтасынан жұқа қағаз бумасын 
шығарып, Бозжановқа ұсынды. 
– Ақсақал, – деді маған Бозжанов сыбыр етіп. 
Өзге ештеңе айтқан жоқ, бірақ ол осынау бір ауыз сөз арқылы 
бүкіл өтінішін жеткізді. Брудный басын салбыратып тұр. Мен 
мұны қорқақтың қулығы деп ұқтым. Өзі де, тегінде, қайта 
оралғанында: комбат политрукті шақырып алады, ал политрук 
араша түседі деп, осы әрекетті есепке алса керек. «Сен енді жау-
дың алдында ғана емес, мына жерде де айлаңды асырмақсың-ау, 
ә? Мен саған арыңды сақтап қалуға мүмкіндік беріп едім, енді 
жүрексіздігіңді тағы көрсетсең, обалың өзіңе – арсыз-ақ өле бер» 
– деген ой келді. – Брудный, – дедім мен, – құжаттарың өзіңде 
қала берсін. Ол жаққа бармай-ақ та қой. Әне саған – басқа жол.
Мен тылға апаратын соқпақты нұсқадым. 
– Полк штабына бар... Сені батальоннан қуып жібергенімді 
баянда, сотқа берді де... Өзіңді сол жерде ақтап аларсың... 

149
Жолдағы тағы бір шайқас
Брудный көмейіне кептеліп қалған өксігін басуға әрекеттен-
генде, ақырын ғана ысқырық іспеттес дыбыс шығарып, ықылық 
ата тыныстады. 
– Жолдас комбат, мен... мен дәлелдеймін сізге... Мен өл-
тіремін... – Осы кезде оның даусы дірілдеп, іштегі айтпақ сыры 
ағытылды. – Мен о жақта сақшыны өлтіремін... Оның қару-жа-
рағы мен құжаттарын алып келемін... Өзіңіз көресіз... 
Осы сөздерді естігенде біртіндеп ішім жылыды. Оның өзі ғана 
еститіндей етіп: «Жарайсың, міне азамат, сөйту керек!» – деп 
сыбырлағым келді. Жаным тебіреніп, ет-жүрегім елжіреді. Бірақ 
мұнымды ешкім сезген жоқ. 
– Қайда барсаң онда бар! Сен маған керек емессің. 
– Міне, жолдас политрук, – деді Брудный.
Бозжанов электрлі фонарын жақты: жарық Брудныйдың жү-
деу тартқан қараторы жүзіне түсті – көзі шүңірейіп, ұрты суалып, 
шықшыт сүйегі одырайып кеткендей көрінді, беті нарттай қыза-
рып тұр. Одан сәуле жарығы бума қағазды көрсетті. Бозжанов 
соны алды да, фонарь сөнді.
Кілт бұрылған Брудный жеделдете басып, ұзай берген. Мен: 
– Курбатов, лейтенантқа полуавтоматыңды бер! – деп айқай-
ладым.
Оған көрсеткен жалғыз көмегім осы еді. Мен батальонның 
беріктігі үшін, шептің – Москваны қорғап тұрған кеудедегі де, 
Руза өзенінің жағасындағы да шептің беріктігі үшін жауап бе-
ретін едім. 
Жолдағы тағы бір шайқас
1
Штаб блиндажына қайта оралған соң, өзіме Курбатовты шақы-
ртып алдым. 
Ол тұнжырай кірді. Кеудесін шалқақ ұстайтын, сұлу, қайратты 
және өзі батыл да болу керек – жау өзгелермен қатар осы адамды 
да қуыпты. Неге? Жағдай неліктен бұлай болды? Міне, осыны 
білуге міндетті едім. 

Волоколамск тас жолы
150
– Әңгімеле, – деп бұйырдым оған, – не болды сендерге? Неге 
қаштыңдар?
Курбатовтың жауабы сараң шықты. Бұғып жатқан немістермен 
атыс кезінде жақыннан, тура желке тұстан сатырлаған автомат 
дыбысы естіледі. Ағаш тасасынан жауынгерлердің сыртын ала 
жарқырауық оқ ұшады. Брудный «За мной!» деп айқай салыпты 
да, винтовкаларын көлденең ұстаған взвод, күнібұрын жоспар-
ланғандай, орманнан шығып, көрші тоғайға қарай лап қояды. Ке-
нет сарбаздардың қарсы алдынан да оқ борайды. Біреу құлайды, 
екіншісі бажылдап, ойбай-аттанға басады. Содан жұрт бір шетке 
қарай тұра безеді де, сол сәттен-ақ ешкімді тоқтату мүмкін бол-
майды. Бірақ жарқырауық оқ қарша жауып, қыр соңдарынан қал-
мапты; немістер өкшелеп қуып келе жатқан бойы атысты тоқтат-
паған; әскери тілде мұны «иықтан түсірмей ату» дейді. 
Мен: 
– Сендерді қуалаған автоматшылардың саны қанша? – деп 
сұрадым. 
Курбатов томсарып: 
– Білмеймін, жолдас комбат, – дейді. 
– Он екі-он үш адамдай бола ма? Әлде одан аз ба?
Курбатов үндемей, көзін төмен салды. 
– Бар, – дедім мен.
2
Курбатов кетті.
Менің солдатымның жанына батқан не? Мен оның қысылып, 
ұялғанын аңдадым. 
Ұят... Мұның не екені туралы ойланып көріп пе едіңіз? Егер 
соғыста солдаттың ұяты өлсе, егер іштегі қақпайлап отыратын 
осынау дауыстың үні өшсе, ешбір машық, ешқандай тәртіп арми-
яны нығайта алмайды. 
Артынан оқ борағанда Курбатов та өзгелермен бірге қашты. 
Үрей оның құлағына: 
«Сен өлдің; сенің жас өмірің қор болды; қазір сені не өлтіреді 
немесе жарадар қылып, мәңгілік мүгедекке айналдырады. Қашып 
құтыл, жүгір!» – деп айқайлайды. 
Бірақ тағы бір құдіретті дауыс: 

151
Жолдағы тағы бір шайқас
«Жоқ, тоқта! Қашу деген – сорлылық және масқара! Сен 
қорқақ ретінде таба боласың! Тоқта, шайқасқа кір, Отанның лай-
ықты ұлы бол!» – дейді. 
Осынау аласапыран ішкі арпалыс сәтінде, таразы басы ал-
ма-кезек, бірде олай, бірде былай тартып, солдаттың жаны қақ 
айырылған кезде – жалғыз ғана команда қаншалықты қажет еді! 
Командирдің сабырмен, қатты айтылған әмірлі үні – бұл Отан-
ның өз ұлына деген бұйрығы болар еді. Команда жауынгерді 
жүрексіздіктің тырнағынан жұлып алып, сарбаз бойына әскери 
оқу-жаттығу, тәртіп сіңірген дағдыларды ғана емес, барлық ар-
ұят, патриоттық сынды қастерлі қасиеттерді жұмылдырар еді. 
Брудный абдырап, өзінің команда беруге міндетті болған сәтін 
өткізіп алды. Соның салдарынан взвод шайқаста жеңіліс тапты. 
Соның салдарынан қазір солдат менің бетіме қарауға батпайды. 
3
Взвод командирі айыбы үшін сазайын тартты. 
Ал мен ше? Батальонда кездескен, алдағы уақытта да болатын 
барлық жағдайлар үшін, ұрыстағы әрбір сәтсіздік үшін, әрбір 
қашып-пысу оқиғасы үшін, әрбір командир мен жауынгер үшін 
мен жауап беремін. Менің взводым жауынгерлік бұйрықты орын-
дамады, демек, жауынгерлік бұйрықты орындамаған – менмін. 
Болған оқиға жайын телефон арқылы полк штабына мәлімдеп, 
тиісті түсініктемемді берген соң тұтқаны орнына қойдым да... қа-
тал сот алдында – өз ар-намысым мен өз ақыл-парасатым алдын-
да жауап беруге кірістім. 
Қателіктің түп-негізіне жетуге міндетті едім: менің кінәм 
неде? Взвод басына жарамсыз командирді қойғандығымнан 
ба? Оның қорқақ екенін алдын-ала түсінбегендігімнен бе? Жоқ, 
мәселе мұнда емес. Ол қашқаннан кейін де, саптың алдында жа-
засын тартқаннан кейін де менің жан-жүрегімді жібіте алды ғой, 
арсыз еместігін көрсете алды ғой. 
Сонда ол оқ астында қалған сәтте нендей күйге түсті? Өз мін-
деті мен командирлік билігін неге ұмытты? Мүмкін өзгелердің 
қорқақтығының ықпалына түскен шығар? Жоқ, мен өз сарбазда-
рымды қорқақ дегенге сенбес едім. Әлде оларды тиісті деңгейде 
дайындай алмадым ба? Жоқ, бұ жағынан да кінәлімін деу қиын. 

Волоколамск тас жолы
152
Ақиқат сыры санама біртіндеп барып, бұлыңғырлау, дөрекілеу 
түрде жете бастады. 
Бұдан бірнеше күн бұрын лейтенанттарға міндет жүктеген 
сәтте: сонда немістер біздің бірінші, екінші, үшінші мәрте дүр-
кін-дүркін жаудырған оғымыздың астына мал секілді бас сұға 
бермекші ме деп ойлап едім ғой. Міне, сол кезде жылт еткен осы 
ойдан ешбір қорытынды шығармаппын; мен есті жауды ессіз деп 
санап жаңылысыппын.
Біз немістің әскери басшысын жол бойындағы сонау алғашқы 
айқастан кейін-ақ ойлануға мәжбүр етіппіз, бірақ бұл өзім дол-
барлаған уақыттан сәл ертерек іске асыпты. Оның тосқауылға тап 
болған жағдайда не істейтіні туралы өз жоспары бар екен, соны 
күнібұрын аңдай алмаппын. Ол тұтқиылдан тиісуге тұтқиыл-
дан тиісу арқылы жауап берді. Тым-тырақай қашу сырына дер 
кезінде дендеген жау менің взводымды сонау өзіміздің айламы-
зды қолдану арқылы қуды – өткенде өз солдаттары зәресі ұшып 
безе жөнелгендей, күтпеген жерден маңдайдан ұрып, оқ жаудыру 
әдісін қолданды. 
Бүгін ол жеңді, мені тырқырата қуды – санамда дәл осы «мені» 
деген сөзді қолдандым, – бірақ бұл жеңіс оның офицерлері мен 
солдаттарының батылырақтығынан немесе дайындығының 
мықтылығынан емес еді. Және жау мені санының көптігімен де 
алған жоқ, – біздің тактикалық ойымыз бойынша көп күшке аз 
күш арқылы да ұзақ уақыт қарсы тұруға болар еді, – ол өз кезе-
гінде оймен, тактикалық қадаммен, ақылмен алды. 
Иә, мен кеше аздау ойланыппын! Мен шайқасқа дейін-ақ 
жеңіліс таптым. Міне, менің кінәм. 
4
Картаға тесіле қарап, ұрыс картинасын, қашу көрінісін еле-
стетіп, менің қас дұшпаным – неміс әскери бастығының осы әре-
кетті қалай дайындап, қалай іске асырғанын болжап білуге ты-
рыстым. 
Менің жауынгерлерім қашты. Жау оларды қашуға мәжбүр 
етті, соңынан түсіп қуалады. Ойша осыны көріп, қадала қарап 
тұрмын. Олардың жарқырауық оқ қамшылап, ажал қамшы-
лап, жанұшырып, екі өкпені қолға ала безектеп келе жатқанын 
көремін; бұлардың артына түсіп, жүгірген бойда оқ жаудырып, 

153
Жолдағы тағы бір шайқас
ентіге, қара терге түсе, есіріп, екілене қуған немістерді көремін. 
Қашып келе жатқан жолда қаншама шоқ тоғай, тал-дарақ, сай 
мен жыра бар! Бір жерге бұғып, бүкіл қарудың ұңғысын жауға 
қаратып дереу жата қалып, жақын келген кезде қуудың қызығы-
на түсіп алды-артты ұмытқан дұшпанға салқын қандылықпен 
қақ маңдайдан оқ жаудырса. 
Брудный сабырдан айырылып қалды, ақыл-естен ажырап, сол-
даттың да ерік-жігеріне ие бола алмады – оның қылмысы сонда. 
Бірақ мен, батальон командирі, кеше шайқасқа дейін-ақ мұн-
дай жағдайды күнібұрын болжап білуге міндетті едім. 
Жау осылайша жолды басып алды. Бірақ әзірше біреуін ғана. 
Екіншісіне әзірше ие бола қойған жоқ. Онда тосқауыл орнын 
ауыстырып, немісті Донскихтың взводы күтіп жатыр. Ертең 
дұшпан әлдебір айла арқылы мына взводты да қашуға мәжбүр 
етіп, өкшелей қуудың жолын қарастырады. 
5
Донскихпен телефон арқылы сөйлесіп, оның қасына күзет 
алып, маған келуін бұйырдым. 
Бір жарым сағат шамасында ол да жетті. 
Түр-тұлғасы өзгермеген секілді. Беті мен қолының терісі де 
баяғыша, қыздың кескініндей үлбіреп тұр. Жүзі алаулай кір-
ген. Алайда алғашқы қимылы мен аузынан шыққан бірінші 
сөзінен-ақ Донскихтың өзгергенін аңдадым. Менің көзіме көзі 
түскенде күлімдеді: аздап ыңғайсызданғандай жымиятын мәнері 
таныс та жаңаша көрінді – күлкісінен әлдебір ішкі қуат атойлай-
тындай және ол өзінің жымиюға құқылы екенін жақсы біледі. 
Қимыл-қозғалысы да нық, жылдам. Бұрынғыдай емес, қолын да 
шекесіне еркін апарады, келгені туралы да жатық баяндады. 
– Отыр, дедім мен. – Картаңды әкел. 
Донских жайған картада тосқауыл орны белгіленбепті. Мұн-
дай істе өз құпияңды карта бетіне әйгілеуге болмайды. Бірақ 
алғашқы айқастың орны қазір жасырын емес – Донских оны 
есте сақталсын дегендей, қызыл түспен дөңгелете сызыпты. Мен 
сол жерге үңілдім. Біз екеуміз де білетін едік: мұнда рухтың ұлы 
сынағы өтті; мұнда жеңіс шаттығын бастан кешірдік, – бірақ бұл 
жөнінде екеуміз де тіс жармадық. 

Волоколамск тас жолы
154
– Байқайсың ба, Донских, – дедім мен, – өткен жолы сен еке-
уміз жаудың тосқауылды екі бүйірден құрсауы мүмкіндігі тура-
лы талқыладық. Оған жол беруге болады. Бірақ қоршауға түсіп 
қалмау керек. 
Донских бас изеді. Көзқарасынан түсінгендігі аңғарылады. 
Мен сөзімді жалғастырдым: 
– Алайда дұшпан байқатпай қоршап алуы ықтимал. Мыса-
лы, былай... Ол сені мына жақтан қапсырады. – Қарындаштың 
түп жағымен картаны нұсқап көрсеттім. – Саған шығып кететін 
жол – мынау. Сен сытылып кете бересің, ал алдын-ала дайын-
далған жау білдірмей барып, жолыңды тосып, сенің келе жатқа-
ныңды көріп, сонадайдан күтіп жатады. Тақалған кезіңде қарсы 
алдыңнан оқ жаудырады. Онда не істейсің? 
– Онда не істеймін? – деп қайта сұрады Донских. – Мыл-
тықтың найзасымен ұрамын! 
– Ой, Донских... Оған найзаң жетпейді ғой, алыстан атып өл-
тіреді. Қайтеріңді білмей, аласұрып, қаша жөнелмейсің бе.
Ол басын жұлқи көтеріп: 
– Мен қашпаймын, жолдас комбат, – деді. 
– Әңгіме сенің өз басың туралы емес. Жұрт қаша жөнелмей 
ме?
Донских картаға қарап, шынын айту үшін ойланып, үнсіз қал-
ды. 
– Әрине, Донских, ең қиын-қыстау кезде де шайқасу керек. 
Әйткенмен, мұндай жағдайға тап болудың қажеті не? Ондай 
күйге неміс түссін. Найзамен сен біреуін өлтірерсің, ал ақылмен 
мыңын өлтіресің. Бұл, Донских, қазақтың мақалы. 
– Сонда қалай, жолдас комбат?
Жас жігіттің көгілдір көздері маған сеніммен қарады. 
– Қашу керек! – дедім оған. – Немістің қалауынша, топалаң 
тигендей, бей-берекет қаша жөнелу керек! Он-он бес минуттей 
қарсыласқан түр жаса, одан соң үрейленген болып безе жөнел. 
Соңыңнан қусын! Ойынды өз қолымызға аламыз. Олар бізді 
қумайды, түсінесің бе, оларды қулықпен өзімізді қууға мәжбүр 
етеміз. Жол бойымен қаш. Сөйтіп барып мына жыраға сырғып 
түс. – Мен қарындаштың доғал жағымен тағы да картаны көрсет-
тім. – Немесе басқа бір ыңғайлы орын тауып ал. Сол жерге дереу 

155
Жолдағы тағы бір шайқас
тығылып, жата қалу керек. Бірінші топ немістерді өткізіп жібер-
сін. Ал екіншісі оларды пулемет оғымен дүркірете атып, тура ке-
удеден соқсын. Жау жалт бұрылып, кейін серпіледі. Сол кезде 
мына тұстан тағы да қақ маңдайдан ұрған жөн. Қуғыншыларды 
екі оттың арасына алып, жайпап салу қажет. Түсіндің бе? 
Осынау ұрысты қиялмен өткеріп, Донскихтың жүзіне масай-
рай қараймын. Донских күлмеді.
Мен оған не болғанын түсіне алмай қалдым. 
Бәлкім, ол бір сәт өз қолымен жасағалы тұрған қанды қырғын 
алдындағы үрейді бастан кешкен шығар. 
Дегенмен, жауабы нық шықты: 
– Мен түсіндім, жолдас комбат. 
Біз түрлі қалтарыстарды түбегейлей пысықтадық. Бұдан соң 
оған: 
– Маневрді жауынгерлерге мұқият түсіндір, – дедім.
Ол қайталап сұрады: 
– Маневр дейсіз бе?
Бұл сөз оған біртүрлі тосын көрінді. Ол мұны жауды қыруға 
қатыссыз басқа ұғымда қабылдайтын сияқтанды. Бірақ сол бой-
да: 
– Құп болады, жолдас комбат! – деп жауап қатты. 
– Міне, Донских, сөз бітті. 
Ол орнынан тұрды. 
Осынау жаны да, тәні де нәзік жастың алдында ертең жауды ал-
дап әкеліп тұзаққа түсіріп, есі шығып, жандалбасалаған дұшпан-
ды жою міндеті тұрды. Бұл оның қолынан келетініне сендім. 
6
Мен біздің бүгінгі сәтсіздігіміздің сабағы арқылы ертеңгі та-
быстың кілтін тапқандай күйде едім. 
Ішім жеңілдеп қалды. Донскихты босатқан соң шинельді жа-
мылып, жантайып, көз ілу үшін қабырғаға қарай аунап түстім. 
Біразға дейін ойым ап-анық жұмыс істеп жатты. Одан біртіндеп 
күңгірт тартқан. 
Жұмулы көзімнің алдына топографиялық карта мен оған 
жіті назар тіккен Донскихтың жүзі келді. Қарындаштың доғал 
жағымен картаны нұқып, оған: «Олар жүгіре жөнеліп, былай қа-

Волоколамск тас жолы
156
рай жалт береді, ал біз оларды мына жерде қарсы алдынан күтіп 
алып, оқ жаудырамыз!» – деп көрсетемін. 
Кенет күтпеген жерден картаны менің емес, өзге біреудің 
қарындашы түрткенін көрдім – бұл мезет есімде сонша айқын 
сақталды. Менікі жай қара қарындаш еді, мынаның қарындашы 
–жылтыр қызыл қырлы және көк сиялы үшкір. Қол да менікі 
емес. Жасамыс адамның сарғыш-жирен түсті түк қаптаған, терісі 
қызғылттау қолы. 
Көзім қолдан бетке қарай сырғыды. Иә, бұл – сол, көзі ше-
гірейе шатынаған неміс командирі, менің қарсыласым еді. Ол 
қасында тұрған біреуге сөйлеп тұрып (мен бұлардың тілін білме-
уші едім, екінші жағынан, түсіндім: түсте, сондай-ақ түс іспет-
тес елестерде мұндай ғажаптар кездесе береді), менің: «Олар 
жүгіре жөнеліп, былай қарай жалт береді, ал біз оларды мына 
жерде қарсы алдынан күтіп алып, оқ жаудырамыз!» деген сөзімді 
айна-қатесіз қайталады. Және қарындаштың ұшы тіреліп тұрған 
картадан жыраны да, ертең өзіміз гитлершілерге құратын тұ-
зақты да емес, өзімнің батальонымның шебін көрдім. Қарындаш 
ұшы тіреліп тұрған жерді анықтап алу үшін назарымды тіктеп, 
бар тұлғаммен солай қарай ұмсына бердім де... Көзімді аштым... 
Блиндажда таныс кәресін шам жанып тұр екен. Бұрыштағы 
телефон жанында байланысшы отыр. 
Мен қайтадан іргеге қарай аунап, қайтадан қалғуға кірістім. 
Бір мезет фонарь жарығы түскен Брудныйдың: мойыған, бірақ 
аса жаси қоймаған түрі, шүңірейген көзі, шығыңқы шықшытын-
дағы қызарған дақтары ойға оралды. Соңғы сәттегі оның: «Мен 
дәлелдеймін... Мен дәлелдеймін сізге» – деп дірілдеген даусы 
еске түсті. 
7
Таңертең тұрғаным сол еді, атшым Синченко әлдебір құпия 
сырлы кейіппен: 
– Жолдас комбат, анда лейтенант Брудный келді. Сіздің 
тұруыңызды күтіп отыр, – деп баяндап, есік жақты нұсқады. 
– Ол неғып жүр?
Десем де, жүрегім дүрсілдеп кетті. Оралған екен ғой? Менің 
соңғы айтқанымды орындады ма?
Синченко асығыс түрде: 

157
Жолдағы тағы бір шайқас
– Ол немістерге барыпты, жолдас комбат. Автоматтар алып 
келіпті. Қазір отыр, ешкіммен сөйлеспейді. Тек сізбен ғана жо-
лықпақшы, – деді. 
– Шақыр, кірсін, – дедім мен. 
Синченко кетті. Бір минуттен кейін есік тағы ашылды. Жақ 
ашпастан, ернін жымырып, Брудный мен отырған үстелге тақал-
ды да, екі неміс автоматын, екі неміс солдат кітапшасын, бірнеше 
хат, бір дәптер мен герман қағаз ақшасын және тиындарды алды-
ма қойды. Оның шүңірек қара көздері маған аса тартынбай, бірақ 
айбарлана, сүзе қарайды. 
Мен «отыр» демекші болдым да, – кенет көмейіме бірдеңе 
кептеліп қалғандай, бір ауыз сөз де айта алмайтынымды аңда-
дым. Папирос шығарып, орнымнан тұрдым да, сіріңке алу үшін 
шинеліме қарай бардым; дегенмен, оттық шалбарымның қалта-
сында да бар еді. Темекі тұтатып, бөрене төсемесінен қиылған 
терезе алдында қарағай діңі мен тамыр борығына, ағаштар ара-
сынан жерге қылаулай қонған қар қиыршықтарына қарап тұр-
дым. Одан соң бұрылып, ақырын ғана: 
– Отыр, Брудный... Тамақтандың ба? – дедім. 
Брудный жауап қатпады; осы сәтте ол да ештеңе айта алмаған 
еді. Есіктен жылт етіп кірген Синченко менің қасыма жүгіріп 
келіп, құлағыма сыбырлады: 
– Жолдас комбат, таңғы аспен бірге арақ әкелсем бола ма? 
Менің атшым, сүйкімді Синченко, батальондағы барлық жұрт 
секілді кешегі жағдайды жақсы білетін еді. Қазір де бәрін түсініп 
тұр. 
– Жарайды, – дедім мен, – лейтенантқа бір стақан құйып жі-
бер!
Бірге тамақтандық. Брудный өзінің түнгі жортуылы жайын-
да, екі немісті қалай өлтіргені туралы әңгімеледі. Арақтан кей-
ін ылғалдана жалтылдаған жанарында таныс от ұшқыны пайда 
болды. 
– Сенің енді, кешегің не, Брудный? – деп сұрадым мен. – Бұй-
рықсыз неге кетіп қалдың?
Ол қабағын кіржитіп, бұл тақырыпты қозғағысы келмеді. 
– Өзіңіз де білесіз ғой... 
– Білмеймін. 

Волоколамск тас жолы
158
Ол бұрынғыдан да ыңғайсыздана түсті: 
– Өзіңіз айтып едіңіз ғой... 
– Қорқақтық көрсеттің дегенім бе?
Ол басын изеді. Кешегі сөз қайталанғаннан кейін енді оған 
бұл туралы айту жеңілірек бола бастады. 
– Өзім де түсінбеймін, жолдас комбат... Бұл енді, қалай айт-
са болады... бастан кірпішпен ұрғандай... Және мына мен – мен 
емес секілдімін... Басым жұмыс істеуден қалды...
Ол түршігіп, иығын қиқаң еткізді. Мен:
– Кірпішпен ұрғандай дейсің бе? – деп қайта сұрадым.
Көкейімде көптен іздеген сұрақтың жауабы жарқ етті. Санаға 
берілген соққы! Сол сәтте мен шайқас құпиясының, ұрыстағы 
жеңіс құпиясының атын ақыр аяғында өзіме өз атымен атадым. 
Психикадан ұру! Мидан пергілеу! Адамның жанынан соғу! 
Неліктен екенін білмедім, бірақ осынау сәт, ешбір айшықты 
оқиға болмағанмен, соғысты жан-жүректен өткізген ең мықты 
сезімдердің бірі ретінде жадымда қалды. 
Санадан соғу! Алайда психикаға ықпал ететін ешбір икс-сәу-
ле жоқ қой. Соғыс физикалық қырып-жою құралдары арқылы 
жүргізілмей ме; ал бұл қарулар жан мен психиканы емес, денені 
жараламай ма? Жоқ, жанды да жаралайды! Және психика істен 
шыққан соң, рух жаншылғаннан кейін қаптаған жауды бастырма-
лата қуып, тұтқындап, өлтіре беруге болады. 
Міне, жау бізге осыны жасауға ұмтылады. «Ұлыгермандық» 
мырза, сен бір мәрте мұны маған, менің взводыңа жасадың. Ал 
енді оның бола қоймас, жетер! 
Брудныйға айттым: 
– Мәселе былай... Саған әзірше взводты бере алмаймын. 
Бірақ сен енді немістен қорықпайтын шығарсың. Сені соларға 
жіберемін. Барлау командирі қылып тағайындаймын. 
Ол қуанғаннан атып тұрды: 
– Құп болады, жолдас комбат!
Мен оны босаттым. 
Психикадан ұру! Бұл, тіпті сонау ежелгі замандардан белгілі 
емес пе. Сонау ерте дәуірлерден-ақ ол тұтқиылдан соғу арқылы 
жасалады. Шайқас өнерінің, тактика өнерінің мәні де жауды күт-

159
Жолдағы тағы бір шайқас
пеген жерден ойсыратып, әбігерге түсіріп, өз әскеріңді осындай 
тосын жағдайдан аман сақтауда шығар? 
Әрине, бұл ойлар жаңалық болмас, оны кітаптардан да таба 
аласың; әйткенмен, соғыста осы маған ұрыстағы көптеген табы-
стар мен сәтсіздіктерден кейін, бірқатар азапты толғаныстардан 
соң қайтадан ашылды. Бұл алдындағы күндерде де бұлдырап, 
көз алдымнан кетпей жүрді. Міне, енді, ақыры әлгі шайқас құпи-
ясы айқындалды-ау! 
Өзім осылай деп пайымдадым. 
Алайда дәл сол күні, арада бірнеше сағат өткенде, жау менің 
кейбір жәйттерді түсінбегенімді, ұрыстың өзге де заңдары бо-
латынын дәлелдеп берді. Ал соғыстағы дәлел, өзіңіз білетіндей, 
логикадағы немесе математикадағыдай емес. Соғыста қанмен 
дәлелдейді. 
8
Донских взводының ұрыстан қайтқан жауынгерлері әңгімеле-
ген жағдай былай. 
Сол, қазанның жиырма екісі күні батальонның қарсы бетінде-
гі жау өзі басып алған жолмен артиллериясы мен басқа да жүк-
терін ілгері тасуымен бірге, алдыңғы күні Донскихтың тосқа-
уылы немістерді тойтарып тастаған жолмен де алға жылжыған 
көрінеді. 
Бұл жолы немістер жаяулатып, бытырай орналаса, өте сақ 
қимылдап, жол жиегінде кездескен шоқ тоғайлар мен тал-шілік 
арасын автоматпен атқылап жүріп келе жатады. Қораптары бос 
машиналар солдаттармен қатар жылжып отырған. 
Донскихтың взводы немісті бұл арада да дүркін-дүркін оқ жа-
удыра қарсы алады. Дегенмен әккіленіп қалған дұшпан мұндайға 
даяр еді. Немістер жата-жата қалады. Одан, тұра жүгіріп, взвод-
ты қапсыра орауға тырысады. 
Міне, осы жерде сонау ойымызды іске асыруымыз қажет. Зәре 
кете қорыққан болып, ту-талақай, бей-берекет қаша жөнелетін 
сәт жетті. 
Немістер жанұшыра зытып бара жатқандарды көріп: «О, орыс 
безді! Алға! Өкшелеп қуыңдар!» – дейді. Сарбаздар алдын-ала 
ойластырғандай, жол бойынан ұзамай жүгіреді. Немістің шопы-
рлары да жылдамдықты үдетіп, солдаттар жүйти жөнелген жүк 

Волоколамск тас жолы
160
көліктеріне секіре мініп, біздің жауынгерлерді енді машинамен 
қуалап, қорапта тұрып алып атқылауға кіріскен. 
Взвод жыра-жыраға сырғып түседі. Жауынгерлер жалма-жан 
жолдың екі шетіндегі бұта, төбешіктердің тасасына жасырынып 
үлгереді. 
Бір кезде машиналар көрініпті. Қуудың қызығына батқан немі-
стер ештеңені көрмесе де, жарқырауық оқты бос ауаға жаудырып 
келеді. «Орыс қайда? Қай жаққа қашты? Алға!». 
Кенет бүйірлерінен дүркін-дүркін оқ атылады. Одан қол пуле-
меттерінің қанжардай оғы қадалады. «Қанжармен ұру» дегеннің 
қалай екенін білесіз бе? Жақыннан, төтеннен жайпау. Көбі баудай 
түсіп, ойбай-аттан басталған. Шопырлар да оққа ұшып, кейбірі 
кабинадан көлікті тоқтатып үлгерместен секіріп жатыр. Маши-
налар қақтығысып, иін тіресіп қалады. Ал бүйірден толассыз 
дүркіреп, қарша бораған оқ қарқыны толастар емес. 
Естері шығып, үрейлері ұшқан немістер машина қорабынан 
қарғып түсіп, үріккен қойша жөңкіледі. Енді көк желкеден бұр-
шақша жауған оқ ажал себеді! 
Кенет арғы бетке ауысып, машина тасасында атыстан бұққан-
дардың қарсы алдынан тағы да дүркін-дүркін оқ жауады, тағы да 
қол пулеметтерінің оғы қанжардай қадалады. 
Міне, осы арада мен ескермеген оқиға болыпты. Күтпеген жер-
ден берілген екінші соққы жаудың есін жидырған секілді. Олар 
тажал тырнағынан құтқаратын жалғыз амалға барады: жындана 
өкірген бойда оқ жаудырып тұрған біздің сарбаздарға қарай лап 
қойған. 
Немістерде мылтық ұңғысына кигізетін найза жоқ. Бұлар біз 
секілді шабуылға найзаны көлденең ұстап шығуға дағдылан-
баған, автоматты ішіне тіреп алып, жүріп келе жатып атады. 
Шарасыздық күш берді ме әлде сын сағатта командирлері қолға 
алды ма екен, әйтеуір, немістер бүкіл тәжірибелерін дереу еске 
түсіріп, алдына найза емес, үздіксіз атылған жарқылдақ оқтарын 
салып, біздің сарбаздардың сирек тізбегіне қарай дүрсе қоя бе-
реді. 
Жағдай күрт өзгереді. Соғыстың ең бір қарапайым заңы – 
әскер санының көптігі мен оқ ату басымдығының заңы әрекетке 

161
Жолдағы тағы бір шайқас
кіріседі. Кәріне мініп, жайпап тастауға ұмтылған екі жүзден аса 
адам біздің жауынгерлерге төнеді. 
Ал біз мұнда шөкімдей ғана едік, жарты взвод, жиырма бес 
жауынгер. 
Кейін ойлап қарасам, ұрыс жоспарының өзінде қателік жатқан 
көрінеді. Аз ғана күшпен үлкен әскермен соғысқанда жауды 
қапсыра, қоршай шайқасуға болмайды екен. Бұл ащы сабақ бол-
ды. 
Донских не істей алады? Мұндай алапат сәттерде адам әл-дәр-
меннен айырылады немесе ересен қайратқа мінеді. 
Ол ойпатқа түсіп, іргедегі орманға тығылуды бұйырыпты. Ал 
өзі бірнеше жауынгермен кеткендерді қорғап, қол пулеметінің 
қасында қалған. 
Автоматтан атқылаған немістер жақындай түседі, алайда Дон-
ских оларға пулеметтен оқ жаудырып, бірінен-кейін бірін құла-
тып, ойпатқа жібермей, төте жолды кес-кестейді. Әлденеше оқ 
тисе де, қиян-кескі ұрыс кезінде қансырағанын да аңғармай, аты-
сты жалғастырады. 
Бір кезде Донскихтың ту сыртынан тағы бір пулемет сақыл-
дап қоя береді. Сөйтсе, взвод командирінің көмекшісі, тұйық мі-
незді Волков лейтенанттың кетуін ойластырып, оқ атуға кіріскен 
екен. Донских өз адамдарына қарай азырақ жүгіруге шамасы 
келгенімен, тағы да оқ тиіп, құлап түседі. Ал пулеметтен қысқа-
қысқа, жиі-жиі кезекпен бытырлата атқан Волков немістерді лей-
тенантқа жолатпайды. Жауынгерлер жер бауырлай жетіп, өз ко-
мандирлерін орман арасына сүйреп әкететіпті. Онда Донскихтың 
жеті жерден тиген оқтың жарасы таңылады, – бір жақсысы, аса 
қатерлі емес екен. Көп сөйлемейтін, қызмет пен шайқаста өте қа-
тал, солдаттар «дұрыс адам» деп атаған сержант Волков пулемет 
түбінде мерт болған.
9
Осылайша бейтарап алапты немістер басып алды. 
Әрине, батальон командирі ретінде, Мәскеу түбіндегі, ең бол-
маса Волоколамск бағытындағы жалпы жағдайды баяндау менің 
міндетіме кірмейді. 
Дегенмен, бұл орайда, осынау қағидамызды бұзып, қысқаша 
айтып өтейін. Кейінірек панфиловшылардың жауынгерлік жолы 

Волоколамск тас жолы
162
туралы музей үшін іріктеліп алынған құжаттарды қарастыра 
отырып, Волоколамск ауданын қорғаған Рокоссовский армиясы 
штабының шұғыл мәліметтерін оқыдым. Жиырма екінші қазан 
күнгі ақпарда: «Бүгін кешке қарай жау негізгі топтарын біздің 
армияның сол жақ қапталына және қосалқы топтарын армиямы-
здың орталық шеніне шоғырландырып болды» делінген. 
Армияның орталық шені... Ол күндерде бұл шепте біздің бата-
льон мен бізге берілген көршілес екі артиллерия тұрған еді. 
Жиырма үшінші қазан күні
1
Жиырма үшінші қазан күні таңертең, жарық енді түскен сәт-
те, төбемізде немістің барлаушы-ұшағы пайда болды. Қанаттары 
масаның қанатындай, артқа қарата қушита жасалған екен: қы-
зыләскерлер оны «горбач» деп атап кетті. 
Кейін біз бұл «горбачқа» бой үйретіп, өзін атып түсіруге де 
дағдыландық, аулағырақ жүр, маса дегендей, өзімізге «құрмет-
пен» қарауына да мәжбүр еттік, – ал сол таңда біз оны алғаш рет 
көрген едік.
Ол қаннен-қаперсіз, кейде күзгі аласа, қатпарлы бұлттардың 
жиегін қанатымен іле шарлап, арасында моторын өшіріп, бізді 
жақыннан бақылау үшін, шыр айнала қалқып жүріп алды. 
Батальонда әуе күштеріне қарсы қолданатын ешбір құралы-
мыз жоқ еді. Әлгінде айтқанымдай, батальонға берілген зенит-
тік пулеметтер, Панфиловтың бұйрығы бойынша, жау ұрысқа 
танкілерімен қатар авиациясын да қоса салған дивизияның сол 
жақ қанатына жіберілген болатын. Біз о кезде ұшақтарды винтов-
камен дүркірете ату арқылы құлатуға болатынын біле қоймай-
тынбыз, – мұндай асқан «қулық» құпиясы басқалармен қатар, 
бізге де кейінірек ашылды. 
Жұрттың бәрі «бүкірге» көз тігіп тұр. Кенет ұшақ самғай кө-
терілді де, бір мезет буалдыр тұман арасына сіңіп, лезде қайта 
ытқып шықты – сол кезде айнала төңірек сатыр-гүтір болып кет-
кені есімде қалыпты. 

163
Жиырма үшінші қазан күні
Анадай жерде көкке қарай тікесінен-тік, жалындап атылған 
топырақ бағандары пайда болды. Алғашқылары жерге түсіп үл-
герместен тоң жерден бұрқ етіп көтерілген жырым-жырым топан 
кесектерінің ақырын құлап келе жатқанын көресің; соның тура 
жанынан жарылыстар тағы қайталанады. 
Снаряд дыбысы мен дүмпулердің сипатына қарап, жаудың әр 
алуан калибрлі зеңбіректен үсті-үстіне оқ атуға кіріскенін білдім; 
минометтер де қосарласа атып жатыр. Сағатыма қарасам, тоғыз-
дан екі минут кетіпті. 
Орман ішіне жасырынған штаб блиндажына келіп, роталар-
дың хабарламаларын тыңдап болған соң, полк командиріне теле-
фон арқылы: дәл сағат тоғызда жау батальон шебіне артиллери-
ядан қарқынды атыс бастады деп мәлімдедім. Ол жақтан біздің 
оң жағымыздағы батальонның да осындай атысқа ұшырағанын 
хабарлады. 
2
Түсінікті еді: бұл – шабуылдың артиллериялық даярлығы бо-
латын. Мұндай минуттерде әркімнің жүйкесі шиыршық атады. 
Құлаққа жер тітіреткен үздіксіз дүмпулер естіледі; блиндаждағы 
бөренелердің солқылын денеңмен сезінесің; төбедегі төсеменің 
ауырлығына да қарамастан, жақыннан болған жарылыстар кезін-
де қатқан түйіршіктер дүсірлеп, еденге, үстелге төгіледі. Маза-
ны қатты кетіретін сәт – жым-жырт тыныштық. Жұрттың бәрі 
үн-түнсіз жаңа жарылыстарды күтеді. Әй, енді тиылды-ау деген 
кезде... Тағы да – тарс-тұрс... Тағы да гүрсілдеген атыс, тағы да 
діріл қаққан бөренелер, тағы да ең үрейлі сәт – тыныштықты кү-
тесің. 
Немістер құдды сиқыршылар сияқты. Бұл күні олар біздің 
жүйкемізге тие, атысты бірнеше мәрте екі-үш минуттен доғарды 
да, қайтадан үсті-үстіне гүрсілдетумен болды. Тіпті төзімді тауы-
сып жіберді. Тезірек шабуылды бастаса екен! 
Алайда жарты сағат өтті, одан бір сағат, екі сағат өтті, ал атыс 
жалғаса берді. Мен бұрынғы артиллеристпін, дала бекінісіндегі 
бірде-бір бетон нысаны жоқ шептерге қарсы бағытталған, біздің 
позицияға қарсы көзделген түйдек-түйдек шоғырландырылған 
атыс осынша ұзаққа созылады деп ойламаппын. Немістер ара-а-
расында үзіліс жасап, жерді астан-кестен қыла талқандап, сонау 

Волоколамск тас жолы
164
ішкері түптен жеткізген снарядтарын вагон-вагонымен атты, 
мұндағы мақсаты – шепті бұзып, бізді түте-түте қылып, быт-шы-
тымызды шығарып, одан соң іс аяғын жаяу әскерінің бір жор-
туылы арқылы тындыра салу сияқты. 
Мен телефон арқылы ауық-ауық рота командирлерімен сөй-
лесіп отырдым. Олар еш жерден неміс жаяу әскерінің топталға-
нын көре алмағанын айтады. 
Байланыс та жиі-жиі үзіледі. Снаряд жарықшақтары сымды 
қия береді. Кезекші телефоншылар жауған оқ астымен барып 
оны дереу жалғайды. 
Түс әлетінде, нешінші мәрте екенінін білмедім, сым тағы үзіл-
ген сәтте блиндаждан кезекші байланысшыға ілесе, дүниеде не 
болып жатқанын көрейін деп мен де шықтым.
Снарядтар орманға да ұшып түсіп жатыр. Төбе жақтан бірдеңе 
гүрс етті де, биік ағаш сатыр етіп, қарс айырылып, бұтақтары 
шашылып түсті. Блиндажға қайта жүгіріп кіргің келеді. Бірақ өз-
өзімді тежеп, орман шетіне бардым. Үстімізде бұрынғыдай «гор-
бач» айнала ұшып жүр. Ойдым-ойдым, шұрқ-тесік қарлы дала 
бұрқылдаған қара-қошқыл шаң-тозаңнан көрінбейді, әр тұстан 
бұрынғыша топырақ атылады – өзіне тән дыбыспен ұзақ азынап 
келіп мина құлағанда, бір жағына қарай төмен ғана қызғылт 
ұшқын болып шашыраса, ауыр снаряд жарылған кезде, тікесі-
нен-тік, орман бойындай қара бағана көтеріледі. 
Бірнеше секундтан кейін аздап бой үйреніп, дененің тітірке-
уі тыйылып, құлақ та гүрсілдеген жарылыстарды елең қылмауға 
айналды. 
Кенет тағы да үзіліс орнап, дүние тына қалды. Жүйке және 
ширықты. Одан соң көк жүзінде әлдене күңгірт дыбыспен тарс 
етті де, дене түршіктіретін ащы ысқырық естілген. Сәлден кейін 
бұл үн тағы қайталанды. Зеңбірек оғының бытырасы осылай жа-
рылады. Тұла бойым тітіреп, ағашқа жармастым. 
Сөйтсем, немістер бір минут үзіліс жасау арқылы снаряд, жа-
рылыс – дыбыс пен көрініс әсерлері айласын алмастырған екен. 
Енді олар жер бетіне тақала беріп, әуеде құлақ тұндыра сатыр-
лап, от шаша жарылатын шрапнель және бризантты снарядтарын 
жібере бастапты. Мұндай снарядтар атқыштар ұяшығында оты-
рған сарбазға аса қауіпті емес – денеге тигізетін қатері жоқ, бірақ 

165
Жиырма үшінші қазан күні
жау рухты жаншуға тырысты, психиканы бомбалады. Дәл сол 
сәтте ағашты құшақтаған күйде осыны аңдап, дұшпаннан сабақ 
үйреніп тұрдым. 
Бұдан кейін жерге топырақтан көмірдей қара құйын тұрғы-
зып, маңайды қою шаң-тозаңға көмген қопарғыш снарядтар жауа 
жөнелді. 
Ауыр соққы жер астында бүркеулі жатқан ұзын бөренелерді де 
қопарып тастады. Осы кезде төбемізде ызылдап, шыр айналып 
жүрген немістің барлаушы-ұшқышының рахатқа батқаны анық. 
Алайда жауды табалап, мен де мәз болдым. Біздің әскери қу-
лығымыз іске асты. Дұшпан жалған позицияны талқандап жатты. 
Өзен жағасындағы үстін топырақпен, көбік қармен жапқан 
саңырауқұлақ пішіндес жалған блиндаждарымыздың арасын-
дағы әдейі таптап салған соқпақ жолдар да сонадайдан бадырая 
көрінеді. 
Ал жауынгерлер жасырынған нағыз бекініс, өзіңіз білетіндей, 
өзенге жақын тұста, жағадағы бөктерде қазылып, төбесі жермен 
бірдей деңгейде, үш-төрт қабат мықты бөренемен жабылған. 
Немістер нысананы дәлдеп атуымен бірге сол маңайға да оқ жа-
удырып, жағалауды да тұтастай соққы астына алды; әйткенімен, 
көздеген жерді талқандау үшін төбедегі қабатты ату жеткіліксіз, 
ол үшін қақ маңдайдан, яғни, қарсы беттегі жұқа төсемеден тигі-
зу керек. Біздің бекіністің арасы, өзіңізге мәлім, амалсыздан өте 
сирек орналасқан, сол себепті, батальонның шығыны ішінара, 
бірен-саран ғана болды. 
3
Күндізгі сағат төрт кезінде жау Середа – Волоколамск жолы 
жатқан Новлянское селосы аймағындағы екінші ротаның шебін 
бірден үсті-үстіне атқылауға кірісті.
Сатырлаған дыбысты естіген бойда екінші ротаның командирі 
Севрюковқа телефон соқтым: 
– Ол жоқ...
Мен байланысшылардың бірі – тәпелтек бойлы татар жігіті 
Муратовтың даусын таныдым. 
– Қайда жүр? 
– Бақылау пунктіне еңбектеп кетті... 
– Сен неге бірге бармадың? 

Волоколамск тас жолы
166
– Өзі көзге түсіп қалудан сақтанып, жалғыз кетуді жөн сана-
ды. Ол тактиканы біледі, жолдас комбат. 
Муратовтың даусы саңқылдар тұр. Мұндай сәттерде сол-
дат емеурінін жіті сезініп, айтқан сөзін жауынгерлік хабарлама 
ретінде қабылдайсың. 
Мені өзге телефонға шақырды. Севрюков екен. 
– Жолдас комбат? 
– Иә. Сіз қайдасыз? Қайдан сөйлесіп тұрсыз? 
– Артиллериялық бақылау пунктінде... Артиллериялық дүр-
бімен қарап жатырмын... Өте қызық, жолдас комбат...
Ол оқ астында жатса да, баяғы сылбырлық мінезінен айны-
майды. Мен оны бастырмалатып, сұрақ астына аламын: 
– Немене қызық? Не көріп жатырсыз? 
– Немістер орман шетіне шоғырланып тұр... Ығы-жығы, 
ыбыр-жыбыр, жолдас комбат. Арасынан бір офицер шықты, ол 
да дүрбімен қарап тұр. 
– Өздерінің саны қанша? 
– Өтірік айтпайын, шамамен бір батальондай бар... Өз ойым-
ша, жолдас комбат бұларды көрсе... 
– Не ойлайтыны бар? Кубаренконы телефонға шақырыңыз! 
Тез! 
– Менің де ойлағаным сол еді, жолдас комбат...
Севрюковтың жайбасарлық мәнері ылғи жүйкеме тиетін. Де-
генмен сол күні бірнеше мәрте қатерлі жермен еңбектеп өтіп, 
бақылаушылардың окоптарына барған Севрюковтай есті рота ко-
мандирін ешкіммен алмастырмас едім. 
Тұтқаны нұсқаушы-артиллерист, лейтенант Кубаренко алды. 
Батальонға қосымша берілген сегіз зеңбірек орман арасындағы 
орларға жасырылып, шешуші сәтті күтіп, күні бойы үнсіз тұрды. 
Міне, сол уақыт та тақалғандай. Шабуылға шығу үшін немістер 
шоғырланған орман жиегін батальон шебінің алдындағы барлық 
алқап секілді күнібұрын атып, байқап көргенбіз. Менің жоспа-
рым былай еді: жаудың екпінді тобы ұрысқа даяр болған шақта 
тасада тұрған артиллерияны іске қосып, бастарынан кірпішпен 
ұрғандай, естен тандыра соғып, талқанын шығару. 
«Жау тобына барлық зеңбіректен оқ атыңдар!» – деп коман-
да бергім келіп-ақ тұр. Бірақ алдымен, артиллеристер айтатын-

167
Жиырма үшінші қазан күні
дай, бағыт пен жел күші, ауа қысымы, жауын-шашын, басқа да 
ауыспалы өлшемдерге сай оқтың түскен жерін байқап, нысананы 
түзетіп, «дәлдеу» үшін бірнеше тексеру снарядтарын жіберіп алу 
керек. 
Бұл іске аз ғана уақыт – бірнеше минут талап етіледі. 
Панфиловтың уақыт туралы жұмбағы есіңізде ме?
Соғыста бірнеше минут ішінде не болатынын білетін шығар-
сыз? 
4
Бұйрық бергеннен кейін артиллериялық желіге жалғанған 
тұтқаны құлағымнан түсірмедім. Атыс бекінісінде беріліп жатқан 
команда естіледі: 
– Орын-орындарыңа тұрыңдар! Оқтаңдар да, даярлықты 
мәлімдеңдер! 
Одан соң Кубаренко – орман ішінде жасырылған зеңбірек-
тердің «тірі көзі» координаттарды нұсқайды. Әлдекімнің даусы 
оны қайталап тұр. Енді зеңбірек ұңғылары ақырындап бұрыла-
ды. Ал уақыт болса сырғып жатыр, өтіп жатыр... 
Әлден мезгілде: 
– Дайын! – деген үн естілді. 
Іле-шала Кубаренконың командасы берілді: 
– Екі снарядпен жеделдете ат! 
Тағы да үнсіздік, команданың орындалуы туралы уставтық 
жауап жоқ, тағы да секундтар жылжиды... Тәрізі, әлдене әлі де 
даяр болмай шықты. Тездетіңдер, тездетсеңдерші, сайтан алғыр! 
Кенет осы сөзді тұтқадан естимін. Кубаренко айқай салды: 
– Тездетіңдер! 
Мына жақтан мен киліктім: 
– Кубаренко, не болып жатыр анда? 
– Немістер әзірленіп жатыр, жолдас комбат, арқа сөмкелерін 
асынып, каскаларын киюге кірісті...
Ол тағы дауыстады: 
– Атқыш! 
– Мен! 
– Тездет! 
– Қабылдап ал! Ат! Ат! Кезекпен!

Волоколамск тас жолы
168
Дүңкілдеп, құлаққа толассыз ұрған дыбыстан біздің зеңбірек-
тердің атқан үнін ажырата алмайсың, әйткенмен, снарядтар жі-
берілді, олар ұшып барады – тек әзірше байқау үшін атылған 
оқтар және екеу ғана. Қазір Кубаренко олардың жарылғанын 
көреді. Нысанадан алыс емес пе? Мүмкін, бірден дәл тиген 
шығар? Иә, ондай да болады ғой, ондай да болады.
Жоқ! Кубаренко түзету енгізіп тұр: 
– Нысана бірден артық. Оңға қарай ноль...
Кенет мембрана қатты сытырлап кетті. Сөз бел ортасынан 
үзілді. 
– Кубаренко!
Жауап жоқ. 
– Кубаренко!
Үнсіздік... Оңға қарай ноль. Ноль тоғыз? Ноль үш? Немесе, 
мүмкін ноль-ноль үш шығар?
Бізде снаряд көп, сегіз зеңбірек бар, бірақ қазір осылардың ең 
керек кезінде қырсық шалып, бұларды дәрменсіз күйге түсірді. 
Артиллериялық байланыс кезекшісі шепке қарай жүгіріп те 
кетті, әйткенмен, уақыт өтіп барады. 
Алайда бұл, сымның үзілуі емес еді. Жағдай күрделірек болып 
шықты. 
Мені басқа телефонға шақырды. Екінші ротаның басқару 
пунктінен осыдан бірнеше минут бұрын ғана көңілді сөйлескен 
тағы да сол Муратов хабарласып тұр. Оның даусы енді абыржи 
шықты: 
– Жолдас комбат, рота командирі жараланып қалды. 
– Қай жерінен? Жарақаты ауыр ма? 
– Білмедім... әлі әкелген жоқ... Анда өзгелер де – білмеймін, 
өлген бе әлде жаралы ма... 
– Анда деп тұрғаның қай жер? 
– Бақылау пунктінде... Бәрі сонда кетті – командир мен өзге-
лерді әкелуге... ал мені... сізге телефон соқ деп қалдырды. 
– Не болды онда... бақылау пунктінде?
Мен бұл сөзді, бір сұмдықтың болғанын біліп, зорға айттым. 
– Талқандалған...
Үндемедім. Муратов сәл бөгеліп тұрып, даусы құмығып сұрақ 
қояды: 

169
Жиырма үшінші қазан күні
– Мен енді қайда барамын, жолдас комбат? Біз енді кіммен 
қаламыз?
Командирсіз қалған жауынгердің жетімдік күйін сезінемін. 
Көп ұзамай гүрсіл тоқтап, үрейлі тыныштық басталады, көп 
ұзамай шабуылға шоғырланған немістің жаяу әскері өзеннен 
өтеді, ал бақылау пункті талқандалған, зеңбіректер «көзсіз» қал-
ды, ротада командир жоқ... 
Мен: 
– Муратов, байланысшыларды жина. Взводтарға хабарла-
сын: «Лейтенант Севрюков жараланды; оның орнында ротаның 
басқару пунктінде комбат тұр». Қазір сендерге барамын. 
Тұтқаны орнына қойдым да, штаб бастығы Рахимовқа: 
– Дереу Заевпен хабарласыңыз. Менен екінші ротаны қабыл-
дап алуға келсін, – деп бұйырдым. 
Одан соң айқай салдым: 
– Синченко! Атты әкел!
5
Біз жазық даламен шаба жөнелдік, астымда – Торытөбел, соңы-
ма ерген атшым Синченко бар. Торытөбелдің жарғақ құлақтары 
мысықша тікірейіп кетті; атым жарылыстан үрікпесін деп тізгін-
ді қатты тарта ұстап, төтесінен жүйткітіп келемін. 
Көкейде жалғыз-ақ тілек бар: «Тағы, тағы атыңдар! Тек гүрсіл 
тынши көрмесін! Қалай да үлгерсем екен!». 
Қарсы алдымнан Новлянскоеден ызғытып келе жатқан әскери 
тачанка ұшырасты. Делбеші аттарды аямай сабалап келеді. Біре-
уінің сауырынан аққан қарақошқыл қан көрінеді. 
– Тоқта!
Айдаушы көлікті бірден тежей алмады. 
– Тоқта!
Артқы орындықта жатқан Кубаренконы көрдім. Өңі құп-қу, 
бетіне секпілденіп, топырақ түйіршіктері жабысыпты. Маңдай-
ына қиғашынан түскен жас жара ісініп, жиегіндегі қаны қата 
бастапты. Балшық-балшық шинелінің етек жағында артиллери-
ялық дүрбісі салақтап жүр. 
– Кубаренко, қайда барасың? 
– А-а... ат-т... – деп, ол кекеш адамша тұтығып, бірден сөйлеп 
кете алмады. – Атыс шебіне, жолдас комбат... 

Волоколамск тас жолы
170
– Онда не бар? 
– Бақылау пунктіне...
– Білемін! Сенен онда не бар деп сұрап тұрмын. Қашып бара-
сың ба? Кейін қайт! 
– Жолдас комбат, мен... 
– Қайт кейін! 
Кубаренко маған сәл бақшиып, басынан өткерген сұмдықтың 
бәрі ұйып қалған жансыз көзбен қарады. 
Кенет командирдің әмірлі жүзімен ат айдаушыға бұрылғанын-
да, әлдекім оның ішкі жағынан көз-жанарын мүлде өзгертіп жі-
бергендей болған. Ол серпіле көтеріліп, менен де қатты айтып, 
қаһарлы үнмен айқай салды: 
– Қайт кейін! 
Сөйтті де, ызалана боқтап жіберді. 
Біз селоға қарай жөңкідік. Соңымда тачанканы ойдым-ойдым 
жолдың екі жағына кезек лақтырған артиллерияның қос пар аты 
секектеп келеді. 
Қоңыраулы мұнарасы бар шіркеу жарақат таңатын пунктке 
айналдырылған. Сыртта, қабырға тасасында, оқ өтінен ықта ба-
тальонның асханасы тұр. Мені байқап қалған шаруашылық взво-
дының командирі лейтенант Пономарев сымдай тартыла қалды. 
– Пономарев, байланыс бар ма? 
– Бар, жолдас комбат. 
– Телефон қайда? 
– Телефон мұнда, жолдас комбат, күзетшілер күркесінде.
Көз мөлшерімен қарасам, қоңырау мұнарасы мен күркенің 
аралығы, шамамен, жүз елу метрдей. 
– Сым бар ма?
Бас изеп, құртағанын аңдап, бұйырдым: 
– Телефонды дереу мұнараға жеткіз! Жүгір! Әрбір секунд 
қымбат, Пономарев!
Сырттағы тас сатымен шіркеуге құстай ұшып кірдім. Қан иісі 
қолқаны алды. Плащ-палаткалар төселген шөп үстінде жаралы-
лар жатыр. 
– Жолдас комбат...
Мені сыбырлай үн қатып, Севрюков шақырады. Жетіп барып, 
оның сарғайып кеткен, біртүрлі ауыр білегінен ұстадым. 

171
Жиырма үшінші қазан күні
– Кешір, Севрюков... Қазір қарайтын мұршам жоқ...
Бірақ ол тастай қатып, қолымнан жібермеді. Ұқыпты алды-
рған шашының ақ самайы үрпиіп, жасамыс жүзі солғын тартып, 
өңі қуарып кетіпті.
– Менің орныма кім болды, жолдас комбат? 
– Мен, Севрюков... Кешір, көп бөгеле алмаймын...
Тістене тұрып, ауыр қолын босаттым. Севрюков соңымнен әл-
сіз жымия қарады. 
Аппаратын көтерген телефоншы жоғарыға қарай жүгіре 
шыққан. Артында жіңішке сым ирелеңдей шұбатылып жатыр. 
Жолда мені дәрігер Беленков тоқтатты:
– Жолдас комбат, жағдай қалай? 
– Өз шаруаңызбен айналысыңыз. Жаралылардың жарақатын 
таңып, тезірек жөнелтіңіз. 
Ол тіксініңкіреп, өзіме қарсы сұрақ қояды: 
– Тезірек дейсіз бе?
Ызам келді. 
– Ендігәрі «тезірек» деген жалғыз сөзден бет-пішініңіздің 
бұзылғанын байқайтын болсам, онда сізге де қорқақтарға істей-
тінімді көрсетемін, түсіндіңіз бе? Барыңыз!..
Айналма сатымен мұнараға көтерілдім. Кубаренко сонда екен. 
Тізерлеп, тас қоршаудан дүрбі салып отыр. Телефоншы сымды 
аппаратқа жалғауға кіріскен. 
– Оңға қарай қанша? – деп сұрадым мен.
Кубаренко бетіме таңырқай қарады да, артынан түсінді. 
– Ноль бес, – деді ол.
Мен телефоншыға бұрылдым: 
– Сен қашан боласың? 
– Мезетте, жолдас комбат. 
Кубаренко маған дүрбісін ұсынды. Көздігін бұрап, дәлде-
генімде, қолма-қол жақындап, лезде жарқырай көрінген иқы-
жиқы ағаштар жиегінен әйнекті сәл төмен түсіріп едім, немістер, 
құдды елу-ақ қадам жерде тұрғандай, ап-анық көрінді. Өздері 
емін-еркін, бірақ қаз-қатар сап түзеген. Әскери түзілімдерін де 
ажыратуға болады, ара-арасына аздаған саңылау қалдыра жіктел-
ген топтар, тәрізі, взводтар, былайша орналасқан: алдыда – бір 
бөлімше, артта осылардың қанаты сияқтанып екі бөлімше тұр. 

Волоколамск тас жолы
172
Офицерлері де каска киіпті, олардың парабеллумдарының қабы 
осы бастан-ақ ағытулы жүр, бұларын мен бірінші рет көрген едім 
– оны қарындарының сол жақ тұсына тағады екен. Міне, Москва 
түбіне тақалып келген «кәсіби-жеңімпаздар»! Қазір өздері өзен-
нен кешіп өтпекші. 
6
– Дайын! – деді телефоншы. – Байланыс орнатылды, жолдас 
комбат. 
– Атыс шебімен жалға...
Міне, ақыр аяғында команда да берілді-ау, ортасынан үзілген 
сөзіміз қалпына келді-ау. 
– Нысана бірден артық! Оңға қарай ноль бес! Екі снарядты 
жеделдете ат!
Мен дүрбіні Кубаренкоға ұстаттым.
Енді немістерді ажырата алмасам да, жарылысты тағатсызда-
на күтіп, орман шетіне шалғайдан шұқшия қараймын. Ағаш ара-
сы жарқ ете түсті де, артынша екі будақ түтін көрінді. Анық сене 
алмасам да, оқ нысанаға дарығандай көрінді. 
– Дәл тиді! – деді Кубаренко дүрбісін түсіре беріп; оның 
маңдайына көлденең түскен ісіңкі жарақатымен қоса топырақ 
түйіршіктері жабысып секпілденген беті гүл-гүл жайнап кетті. – 
Енді біз...
Оның сөзін аяғына дейін тыңдамастан тұтқаны жұлып алдым 
да, команда бердім: 
– Барлық зеңбіректен сегіз-сегіз жарықшақты снарядтан же-
делдете ат! 
Кубаренко елпілдеп, масаттанған кескінмен маған дүрбіні 
ұсынды. 
Қарап тұрмын. Нысана дәлдеу үшін атылған снарядтар әл-
декімді жаралаған секілді. Шоғырлана қалған бірнеше неміс 
теріс қарап, біреуге иіліп тұр, бірақ сап қатары бұзыла қойған 
жоқ. 
Ал, енді құдайларыңа сиыныңдар! Құлақ тұндырған гуіл, тар-
сыл-гүрсілді елемеуге айналған шақта біздің зеңбіректердің де 
үн қата бастағанын естідік. Тас қоршауға асылып дүрбі салып, 
немістер топтасқан орман шетінің жарқ-жұрқ етіп от-жалынға 

173
Жиырма үшінші қазан күні
оранып, аспанға топырақ атылғанын, ағаштар құлап, автомат, 
каскалардың көкке ұшқанын көрдім. 
Мені Кубаренко жұлқи тартып қалып: 
– Жат! – деп айқай салды.
Бізді байқап қалған екен. Сүйкімсіз даусы ызыңдап, мұнара 
түбінен пулеметтен оқ жаудыра, «горбач» зу етіп өтті. Бірнеше 
оқ төрт қырлы діңгекке тиіп, ойдым-ойдым із қалдырды. Само-
леттің төмен ұшқаны сонша – ұшқыштың бізге қараған сұрқия 
жүзін көрдім. Бір мезет біздің көздеріміз де түйісіп қалды. Сол 
сәтте құлай кету керек екенін біліп тұрсам да, немістің алдында 
иілуге арланып, тұрып қалдым. Пистолетті жұлып алып, жауға 
тесіле қарап, шүріппені оқ таусылғанша аттым. 
Ұшақ тікесінен тартып, ұзай берді. Дұшпан шіркеу мұнарасын 
зеңбірекпен атқылай бастаған.
Бір снаряд бізден төменірек, берік тас қабырғаға тиді. Ауаны 
ұсақ кірпіш тозаңы торлап, қиыршығы қышырлап, тіске тиді. 
Бірақ жау снаряды ойыншық бірдеңе сияқтанған: тура кино-
дағыдай, өзге бір әлемдегідей жарылады, ал біздің оқтар дененің 
күл-паршасын шығармай ма. «Горбач» тағы бір мәрте зу етіп 
өтті. Тағы да тарсылдаған оқ даусы естілді. Мен тас тіреудің та-
сасына бұға қалдым. Телефоншы ыңқылдап, ыңырсып қоя берді. 
– Қай жеріңе тиді? Төменге өзің түсе аласың ба? 
– Өзім түсемін, жолдас комбат.
Тұтқаны көтеріп, Пономаревті шақырдым. 
– Телефоншы жараланды. Қоңырау мұнарасына өзге біреуді 
жібер. 
Сөзім аяқталмай жатып, біртүрлі қатты шыққан өз даусымды 
естідім. 
Төңірек тым-тырыс бола қалды. Құлаққа ұрған танадай, сонша 
үрейлі, өлі тыныштық орнады. Тек сона-оу алыстан, сырт жақтан 
дүңк-дүңк еткен зеңбірек үні талып жетеді. Онда біздікілер шай-
қасып жатыр; немістердің мына тобы біздің тосқауылды бұзып, 
сонда өтпекші болды. 
Мен Кубаренкоға: 
– Атысты басқар! Өңмеңдегісі келсе, баудай түсір, – деп бұй-
ырдым. 
– Құп болады, жолдас комбат!

Волоколамск тас жолы
174
Енді төменге қарай екі-ақ аттап түсіп, ротаға тезірек жетуім 
керек. 
7
Торытөбелге міне салып, тағы да село арасымен өзенге қарай 
құйғытып келемін. Айнала тып-тыныш!..
Ұшқындай қылаулаған қар астында, әр тұсынан жарылыстан 
қарауытқан өзен бойымен, винтовкалы біреу бүкшиіп, жанұшы-
ра жүгіріп барады. Мен оны қуып жеттім. Аялдап, дереу жүрелеп 
отыра қалған ол маған қара көзі жылтырай қарады. Муратов екен. 
– Түсіңіз, жолдас комбат, түсіңіз, – деді ол аптығып. 
– Сен қайда бет алдың? 
– Взводқа... Ротаны политрук Бозжанов қабылдап алғанын 
жеткізу үшін. – Содан соң кешірім сұрағандай: – Сіз өзіңіз, жол-
дас комбат, ұзақ болмадыңыз ғой, ал ол... – деп сөзін жалғады.
Біз жөн-жөнімізге кеттік. 
Траншеяларға кіре беріс іздері арқылы мына сыртқары тұстан 
қарауытып қана көрінетін окоптар қатарынан елу қадамдай жер-
дегі табаны терең қазылып жасалған роталық басқару пункті – 
блиндаж қасына жеткенде Торытөбелдің тізгінін тартып, ырғып 
түстім. Ат та құлақтарын қайшылап, қалтырағанды доғарды. 
Рахмет саған! Бүгін бұл екеуміз алғашқы атысты да бастан өт-
кердік... Аялап еркелеткің келеді... Бірақ оған уақыт бар ма, жа-
нуарым! Ал ол ұмсынып, бас шұлғитындай. Өкшелей жеткен 
Синченкоға шылбырды серпе тастап, сағалдырықтан ақырын 
сипадым. Торытөбел бір мезет еріндерінің шетімен саусағымды 
шап берді. Жасаураған тостағандай көзіне қарадым да, бұрылып, 
жеделдете басып, блиндажға бастайтын қатқақ сатыға беттедім. 
Кіре беріп: 
– Синченко, сайға қарай түсіп тұрыңдар! – деп дауыстадым. 
Жертөледегі қаракөлеңкеде Бозжановтың түрін бірден ажыра-
та да алмай қалыппын. Еденде іргеге сүйенген жауынгерлер отыр. 
Бәрі маңдай жақ төсеме саңылауынан түскен әлсіз жарықты кө-
легейлеп, атып-атып тұрды. Ешкімнің жүзін танып үлгермесем 
де: бұл не, мұншама адам неге қаптап отыр мұнда деп ойладым. 
Бозжанов жаралы Севрюковты алмастырып, басшылықты 
қабылдап алғанын мәлімдеді. Біздің қорғаныс шебіміздің сипа-
ты бойынша бүкіл майданымыздың әр тұсына жеке-жеке атыс 

175
Жиырма үшінші қазан күні
орындары ретінде орналастырылған пулемет ротасының саяси 
жетекшісі Бозжанов күні бойы ұядан-ұяға еңбектеп те, жүгіре де 
жүріп, пулеметшілердің жағдайын білумен болыпты. Одан жау 
бұдан жарты сағат бұрын атысты осында аударған бойда Новлян-
ское селосына құстай ұшып жеткен беті екен. 
Менің алғашқы сұрағым: 
– Ротаның қарсы бетіндегі ахуал қалай? Жаудың сыңайы бай-
қала ма? – болды. 
– Ешбір қозғалыс жоқ, жолдас комбат.
Көз алакөлеңкеге үйренейін деді. Бұрышта, үстідегі бөрене-
лерді желкесімен тіреп, күжірейе қараған Қалимолдин тұр. 
– Бұл неғылған жұрт? Мұнда неге топырлап алғансыңдар? – 
деп сұрадым мен. 
Бозжанов жаудың бас салуынан сақтанып, ротаның басқару 
пунктіне күтпеген соққының бетін қайтару үшін анда-мында 
жылжып тұратындай бір пулеметті әкеп қоюды ұйғарғанын айт-
ты. 
– Дұрыс жасағансың! – дедім мен. 
Бозжанов біршама толық, дөңгелек жүзді адам еді (қазақ 
нәсілдерінің бірі осындай, бұларды арықша, сүйегі сидалау ке-
летін жауынгер тайпаларға қарағанда «би» деп атайды), бірақ 
өзі соған қарамастан, өте ширақ, шапшаң. Қазір де ол бойын 
тіп-тік, жинақы ұстап, жағдайды тиісінше нақпа-нақ мәлімдеді. 
Ішкі тәртібі көзқарасынан, жымырылған ернінен, дәлме-дәл, 
шалт қимылынан байқалып тұр. Фин соғысына қатысқан ол са-
яси қызметкер, талай ұрыстарды бастан өткерген, «Ерлігі үшін» 
медалімен марапатталған және саптағы командир болуға бірне-
ше мәрте тілек білдірген. Міне, енді сол ниетіне шайқастың сын 
сағатында жетті. 
Амбразураға оқтаулы лентасымен орнатылған қара пулемет-
тің қасында орта бойлы Блоха қалшиып тұр. Ол рұқсат етілсе де, 
отырған жоқ, іргеге де сүйенбеді, кейпі байсалды. 
Тынымсыз Мурин бақылаушымен бірге алысқа көз тігіп, 
маңдай төсеменің бөренелері арасындағы саңылауға жабыса қа-
лыпты. 
Мен де сол жерге келдім. Ойлы-қырлы жағалау мен тік жар 
өзеннің әр тұсын көлегейлеп байқатпайды, есесіне арғы бет 

Волоколамск тас жолы
176
алақандағыдай айқын көрінді. Артиллериялық дүрбісіз жаңа 
ғана біздің снарядтарымыз тиген жердегі қырқылған, жұлма-
ланған ағаштарды онша айыра алмадым. Тек қар бетіне құлаған 
бірнеше шырша қарауытып жатыр. Бағдар, нысана міндетін енді 
солар атқармақшы. Дәл сол тұстан, әне-міне, ес жинаған немі-
стер көрінуге тиісті. Көзге түсіп байқасын! Кубаренко мұнарада 
жатыр, зеңбіректер осы ендікке бағытталған, пулеметтердің аузы 
да сонда қарап тұр, винтовкалардың көздегені де сол жер. 
Айнала жым-жырт... Селт еткен сыбдыр жоқ...
Бір кезде неміс зеңбірегінің бір мәрте гүрс дыбысы құлақ тұн-
дырды. Мен селт етіп, енді көк-жасыл сұлбалар жүгіре шыға ма 
деп көз тіге қалдым. Алайда сол мезетте темір қаңылтыр бетін 
жүздеген балғамен соққылай жөнелгендей, сатыр-гүтір бастал-
ды да кетті. Немістер біздің алдыңғы шепті: нұсқаушы байқалып 
қалған шіркеуді, өз-өзін ашып берген зеңбіректерді нысанаға 
алып тоқпақтауға кірісті... 
– Демек, бұлар әзірше өңмеңдей қоймайды, – деді Блоха. 
Мұны бәріміз де түсіндік. Алғашқы шабуылы басталмай жа-
тып-ақ тойтарылған, – артиллерия соққысымен жолы кесілді. 
Немістер біздің снарядтардың ойрандауынан кейін өздері тұрған 
орыннан алға ұмтылуға батпады. Әйтсе де, күн әлі ерте еді. Мен 
сағатыма қарадым. Үштен бес минут кетіпті – олар атқылай 
бастағалы жетінші сағатқа кетті. 
Батальон штабына телефон соғып: зеңбіректер мен нұсқа-
ушы орнында қалсын, қоңырау мұнарасына тікелей снаряд ти-
ген жағдайда бақылау пунктін қалпына келтіру үшін шіркеуге 
қосымша байланыс жабдықтарымен тағы бір нұсқаушы-артил-
лерист жіберілсін; қызыләскерлер мен шаруашылық взводының 
басшылары санитарлармен бірігіп жаралыларды дереу сай арасы 
арқылы орманға ауыстырсын деп бұйырдым. 
– Сіздің бұйрығыңыз бойынша Заев келді, – деп хабарлады 
Рахимов. – Өзіңізге жіберейін бе?
– Жоқ. Күте тұрсын, көп ұзамай штабқа барамын.
8
Штабқа қайтпастан бұрын жауынгерлерге соғып, атыс ұя-
ларын көре кетуді ұйғардым. Блиндаждан шығып, траншеяға 
келіп отырып, төңіректі шолдым. Аспан ашылды. Өзеннің арғы 

177
Жиырма үшінші қазан күні
бетіндегі көгілдір кеңістіктен күннің шеті қылтияды. Қиғаштай 
ұшқындаған ақ сәуле шаң басқан қар бетінде шағылыса қойма-
ды. Бір жарым-екі сағаттан кейін қас қарая бастамақ. 
Үдете атылған оқтың қарқыны мен дыбысынан шабуылдың 
жасалмай қоймайтынын түсіндім. Және ол бүгін жасалады. Алы-
ста да емес, осы төңіректе. Соғыс күнінің соңы осындай бір ғана 
атыспен шектеле қалмайтыны да айқындалып қалды. 
Немістер, құдды, өші кеткендей, алдыңғы шепті калибр біт-
кеннің барлық түрімен өршелене атқылауын тоқтатпады. Сна-
рядтың бір бөлігі төбеден ызылдай ұшып, біздің жабық позици-
яда, блиндаждарда тұрған зеңбіректердің тұсына түсіп жатыр. 
Кейбірі одан берірек жерлерге құлады. Алаңда топырақтың 
қап-қара болып көкке атылуы күндізгіге қарағанда сиреді. Олар 
енді жағадағы қырқаға, ылди тасасына қазылған құдықтарға қа-
рай ауысты. Оқ өтінің алмасуына қарағанда, жау біздің жасырын 
қорғаныс шебіміздің орнын аңдап қалғандай. Оны, тәрізі, бай-
ланысшылар мен командирлердің әрілі-берілі қозғалысы арқылы 
түйсінген. 
Тар қуыстағы тепкішекте қысылып тұрып, қопарылған кесек 
топыраққа қараймын. Тоңып та кеттім: шинельмен емес, қайыс 
белдік тағынып, мақта күпәйкемен жүр едім. 
Мүмкін о жаққа – окоптарға барудың қажеті жоқ та шығар? 
Өз-өзіме осы сұрақты қойған бойда, қорқасоқтап тұрғанымды 
аңдаймын. Телогрейкамнан мың сан тырнақ бүріп ұстап, мың 
бұт әлдене траншеядан тырп еткізбейтіндей. Сол берік шеңгел 
мен зіл батпан салмақтан жұлқына босап, жағаға қарай тұра жү-
гірдім. 
Сонау аласапыран сәтте атпен жүйткіген далада да, қоңырау 
мұнарасының басында да снарядтарды елең қылмаған едім, мына 
жерде тіпті... Сәті түссе, бір бүйірден алапат жалын лебі серпіп 
жібергенде, қаңғалақтап, қарсы тұсыңыздағы өрт құшағына қой-
ып кететін сұрапыл оқ бораны арасымен қырық-елу қадамдай 
жер жүгіріп өтіп көрсеңіз болады. Сөйтіңіз, осыдан соң, бәлкім, 
мұндай жағдайды суреттеудің ыңғайы келер. Ал бұл тұста қысқа 
ғана айтуға мұрсат беріңіз: он қадамнан кейін-ақ жон арқам қара 
терге малшынды... 
Дегенмен, окопқа командир қалпымда кірдім. 

Волоколамск тас жолы
178
– Қал қалай, жауынгер! 
– Сәлеметсіз бе, жолдас комбат!
Әлгіндей сұмдық сынақтан кейін – төбесін ауыр бөренелер-
мен бекіткен күңгірт жертөле ішінің жұмақтай көрінгенін елесте-
те беріңіз. Бұл – бір ғана сарбазға арналған, яғни жалғыз кісілік 
атқыш ұясы еді. 
Сол жауынгердің жүзі әлі күнге дейін есімде, аты-жөнін де 
ұмытпаппын. Жазып алыңыз: Сударушкин, орыс солдаты, ша-
руа, Алматы түбінен келген колхозшы. Өңі бозарыңқырап тұр, 
бірақ салмақты; қызыләскер жұлдызшасы бар құлақшыны бір 
жағына қарай қисайып кетіпті. Ол осында қабырғадан топырақ 
сауылдатып, жер-әлемді тітіреткен соққыларды сегіз сағаттай 
тыңдады. Күні бойы амбразурадан өзен мен арғы жағаға қарап, 
жападан-жалғыз өз-өзімен отыр. 
Саңылаудан көз тастап едім – аймақ кеңінен көрінді; арғы 
жағадағы аппақ қар жапқан ашық алаң көсіліп жатыр. Сарбазға 
не айтамын? Мұндағы жағдай түсінікті: жау көрінсе, көздеп ату 
керек. Егер оларды біз өлтірмесек, олар бізді қырады. Амбразу-
радан штыгі сыртқа шығып, атуға даяр винтовка жатыр. Атыс 
кезіндегі дірілден түскен қатқақ топырақ қиыршықтарының кей-
бірі мылтық майына жабысып қалыпты. 
Мен қатқыл үнмен: 
– Сударушкин, винтовкаң неге лас? – деп сұрадым. 
– Кінәлімін... Қазір, жолдас комбат, сүртемін... Қазір реттей-
міз. 
Ол елпілдеп, қалтасындағы шүберегіне қол созды... Оған сол 
сәтте де бұрынғы әдетімше қамшылай түскенім ұнап тұр; бір-
ден жігерленіп, командирдің берік қолы астында өзін сонша 
жеңіл сезінеді. Матамен қару бекітпесінің шаңын сүртіп болған 
ол: «Кемшілік тауып, кішкене тағы ұрсыңыз, осында біраз тұра 
тұрыңыз!» дегендей жалтақтап қарап қояды. 
Ех, Сударушкин, төбеден енді не тажалдың төнетіні белгісіз 
далаға шығудан тартынып, осында бола тұруды қалайтынымды 
білсең ғой, шіркін! Сонау тырнақтар тағы жармасып, әлгі ауыр 
салмақ аяқтан және тартты. Дәл сол минутте сәл аялдай тұру 
үшін кемшілікті өзім де іздедім ғой. Бірақ, Сударушкин, сендегі 
дүниенің бәрі тап-тұйнақтай, тіпті патрондар да жерде емес, аузы 

179
Жиырма үшінші қазан күні
ашылған жолқапшық ішінде жатыр. Мен айналаны шолып, жоға-
рыға қарадым. Төбедегі қабықтары толық аршылмай, бұтақтары 
олақ шабылған күйі төселе салған шырша діңдерінің көзге тым 
жылы ұшырағаны-ай. Сударушкин де сонда көз тастап, екеуміз 
де жымидық: менің әлсіз төсемені олай-бұлай лақтырып, күңкіл-
деп, жақтырмағандарға жеки жүріп, ірі, мықты бөрене жайғызға-
ным есімізге түсті. 
Сударушкин: 
– Жолдас комбат, аналар бізге соқтығар ма екен? – деп сұрай-
ды. 
Мен осы сұрақты өзім де біреулерге қояр едім-ау, Сударушкин. 
Бірақ оған нық жауап бердім: 
– Иә. Бүгін соларға қарсы винтовка күшін сынап көреміз. 
Сарбазбен тығылыспақ ойнаудың қажеті жоқ. Онымен қатар 
отырып алып: «Мүмкін, Құдай сақтар...» – деп күлбілтелеу де 
қисынсыз. Ол соғыста жүр; майдан ойыншық емес, алапат қы-
рғын, жауды жоймасаң, ол сенің көзіңді құртатынын жақсы білуі 
керек. 
– Құлақшыныңды түзеп ки, – дедім оған. – Қырағы бол... Бү-
гін жауды мына өзеннің жағасында қан қасапқа саламыз. 
Сөйтіп тағы да іштей ширығып, жармасқан «тырнақтардан» 
жұлқына босап, окоптан шықтым. 
Бір ескеретіні: бұ жолы аса қинала қоймадым. 
Тағы бір жәйтке мән берерсіз: батальон командирінің артил-
лериялық атыс кезінде окоп аралап жүгіріп жүруі орынсыз нәр-
се. Бұлайша ажалмен ойнаудың түкке де қажеті жоқ. Дегенмен 
алғашқы ұрыста комбаттың мұндай қадамға барғаны жөн деп 
санадым. Осыдан кейін жауынгерлер: «Біздің командир батыл 
адам; ол сыртқа қарай төбе қылтитудың өзі қауіпті шақта бізге 
келді» – деп айтып жүретін болады. 
Бір мәрте ғана осындай әрекетке бару жеткілікті-ау деп ойла-
дым; мұны бәрі де еске сақтап, солдат сеніміне кіретін боласың. 
Бұл – соғыстағы ең керемет іс. Сен, командир, өз арыңның ал-
дында: мен сарбаздарыма сенемін деп айта аласың ба? Иә, егер 
жауынгер саған сенетін болса, мұны батыл түрде айтуға әбден 
болады! 

Волоколамск тас жолы
180
9
Ұялар арасында зырылдап жүргенімде өзімді аздап таңы-
рқатқан бір көріністі әңгімелей кетейін. Жүгіріп келе жатсам, 
жер астынан ытқып шыққан әлдекім, еңкеңдеген бойда маған қа-
рай қарсы зуылдап келеді. Бұл не? Алғы шептегі мынадай сұра-
пыл оқ астында қай ақымақ (өзімді, әрине, бұл санатқа қосқан 
жоқпын) безілдеп жүр? Мәссаған, Толстунов қой... Ол жөнінде 
сізге әлі ештеңе айтпадым-ау деймін. 
Әлдеқалай, ұрыс қарсаңында ол маған келіп: «Полктің үгіт-на-
сихат жөніндегі нұсқаушысымын, біраз уақыт сіздің батальонда 
жұмыс істеймін» – деп мәлімдеген-ді. Шындығын айтайын, онда 
өзін аса жақтыра қоймағам. 
Толстуновтың батальонға қанша мерзімге келгені белгісіз-тін. 
Егер ашығын айтар болсақ, мойындауға тиістімін: мұны өз билі-
гіме жасалған біршама қысым ретінде қабылдадым. Устав бой-
ынша Толстуновтың батальонда ешбір құқы жоқ еді, өзі менің 
комиссарым да емес (о кезде батальондарда комиссарлар болмай-
тын), алайда... Танысқан сәтте ол маған: «Мені сіздің батальонға 
полк комиссары жіберді» – деді. Мен үндемедім. 
«Жарайды, – деп ойлағанмын, – барып, өзіңе тиісті міндетіңді 
атқара бер. Сенің әуселеңді шайқастарда көрерміз». 
Енді күтпеген жерден мынадай жағдайда кездестік. 
– Комбат! – деді Толстунов мені әрдайым осылай атайтын 
әдетінше. – Сен мұнда неғып жүрсің? Жат! 
– Өзің жат!
Жерге құлай-құдай кеттік. 
– Мұнда неғып жүрсің? 
– Өзің не істеп жүрсің? 
– Жұмыс бабымен жүрмін...
Оның қой көздері күлім-күлім етеді. Сайтан алғыр, менің өзі 
туралы ойымды қайдан біліп қойды екен? 
– Жұмыс бабымен дейсің бе? 
– Иә. Жауынгерлер келгеніңде қуанып қалмай ма. Ол: бұл 
осында жүр, демек, ешбір қорқыныш жоқ екен деп ойлайды... 
Жақын жерде гүрс етіп снаряд жарылды. Комбат пен үгіт-на-
сихат жөніндегі нұсқаушы бас қорғалап жата-жата кетістік. Ау 

181
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
толқыны серпіп жіберді. Толстунов басын көтерді – өзі бозарып 
кетіпті. 
– Міне, саған «қорқынышты емес»... – деді ол салмақты кей-
іппен. – Комбат, саған мұнда жүгіріп жүрудің қажеті жоқ. Бұл істі 
сенсіз-ақ атқарармыз... Ал жарайды... Таныс болайық... 
Орнынан тұрып, кете беріп маған қол бұлғады. Келесі мезет-
те екеуміз екі жаққа қарай зымырап бара жаттық. «Таныс болай-
ық»... Е-е, ол осындай жігіт екен-ау... Иә, шынында да, біздің 
алғашқы таныстығымыз осы жерде басталды. Мен өзара қалай-
ша «сенге» көшкенімізді аңдамай да қалыппын. 
Толстунов жаңа ғана келіп кеткен екі-үш окопқа соқтым. Ай-
тқанындай, мұндағы жауынгерлер жайбарақат, көңілді отыр. 
Біз, командирлер мен саяси жетекшілер немістердің «психи-
калық» бомбалауын осылайша тойтардық. Жауынгерлердің бір-
де-бірі әлі оқ шығара қоймаған, бұл шайқас осылай өтті. 
Расында да, далақтап жүгіре беруді доғарғаным дұрыс шығар? 
Өзен жағасындағы алғы шептен орманға қарай бұрылдым. Ну 
тоғай шетіне іліге бергенде төбе тұсымнан бризантты снаряд жа-
рылды. Жүріп келе жатқан бойда мұрттай түстім. Ауада жары-
латын мұндай снарядтардың жарықшақтары алдыға қарай ұша-
ды. Кәрі қарағай дүр сілкінді де, төңірекке қар ұшқындап, ағаш 
діңінде ақшыл дақ пайда болды. Жүрегім дүрс-дүрс етеді. 
Орман шетінде аттарға ие болып, өне бойы сыртымнан бақы-
лап жүрген адал серігім Синченко алдыма Торытөбелді көлденең 
тарта берді. 
Тезірек штабқа жетуім керек! 
Қазанның жиырма 
үші, кешқұрым
1
Штабта мені пулемет ротасының командирі Заев күтіп отыр 
екен. Шекесінен иегіне қарай қан сорғалап тұр. Өзі оны тыжыры-
нып, шықшыттылау бетіне түгел жағып, сүрткен болады. Алайда 
қан кебе бастаған жара жиегінен қайта бұлқынып шығады. 
– Не болған, Заев? 
– Кім білсін... Бірдеңе жырып кеткен сияқты... 

Волоколамск тас жолы
182
– Медпунктке бар. Рахимов, жаралыларды шіркеуден әкетті 
ме екен? 
– Әкетіп жатыр, жолдас комбат. Пункт тоғай арасындағы ор-
маншының үйіне орналасты. 
– Жақсы. Сен сонда бар, Заев... 
Ол:
– Бармаймын, – деп күңк ете түсті. Мен де: 
– Немене, сені мына түріңмен елді қорқытуға жіберем бе? 
Жауынгерлік кейпіңе кел. Жуынып, жарақатыңды таңдыр. Сонан 
кейін сөйлесеміз, – деп зекіңкіреп қалдым. – Синченко, лейте-
нант Заевқа екі кәтелөк су әкеліп бер. 
Зорлана жымиған Заев шығып кетті. Ақыры ол жарақатын 
таңдыра алмады. 
Мені полк командирі майор Юрасов телефонға шақырған. 
– Момышұлы, бұл сен бе? Жау Красная Гора маңында ал-
тыншы ротаға шабуыл жасады. Қазір блиндаждар шебіне жетті. 
Жәрдем бер. Сенің қолыңда, штаб маңайында қандай күш бар?
Екі соғысқа қатысқан майор Юрасов өте ұстамды, жүйкесі 
мықты адамдар қатарынан. Қазір «жәрдем бер» деген кезде де 
сол сабыр-салмақтан айныған жоқ. 
Красная Гора деревнясы Новлянское селосының оң жағында 
екі жарым шақырымдай жерде тұр. Менің қолымда не күш бар? – 
Штаб күзеті, бірнеше телефоншы мен шаруашылық взводы ғана. 
Осыны мәлімдедім. 
– Соларды тезірек алтыншы ротаға көмекке жібер. Есің-
де болсын: онда солтүстіктен лейтенант Исләмқұловтың взво-
ды кетіп барады. Ескерт, бір-бірімен атысып қалып жүрмесін. 
Тапсырманы орындаған бойда хабарла. 
Рахимовқа шаруашылық взводы мен штаб төңірегіндегі 
күштің бәрін әскери дабыл бойынша көтеруге бұйрық бердім 
де, блиндаждан шықтым. Орман ішінде ымырт жабыла бастап-
ты. Анандай жерде Заев жуынып жатыр. Оның ебедейсіздеу, бет 
сүйегі жалпақ, қабағы түксиіңкі түрі тазарыпты, бірақ жүзінен 
сорғалаған су әлі қызғылт... 
– Заев!
Ол жетіп келді. Оның сүртініп үлгермеген жүзінен тағы да қан 
ақты. Бетін тыжырып, тағы сипанады. Мен Заевты екінші рота 

183
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
командирі етіп тағайындамақшы едім, бірақ... Красная Гораға 
көмекті осы бастап барады. 
Блиндаждан телефоншы ытқып шықты: 
– Жолдас комбат, сізді телефонға шақырады. 
– Кім? 
– Полк командирі. Дереу келсін дейді.
Бұл жолы майор Юрасов асығып, аптығып тұр: 
– Момышұлы, сен бе? Жібермей-ақ қой! Кеш қалдық! Жау 
қорғанысты бұзып өтті. Бір топ мұнда, полк штабына қарай 
жылжып келеді. Мен шегініп барамын. Саны қанша екені бел-
гісіз екінші топ сенің бір бүйіріңе қарай бет түзеді. Шеп құр! 
Беріспе! Одан соң...
Дауыс кілт тоқтады, байланыс үзілді. Тына қалған мембранада 
– гуіл де, электр зарядтарының тырсылы да естілмейді. Тым-ты-
рыс...
Мен қажетсіз тұтқаны орнына қойдым да, өлі тыныштық қай-
тадан жүйкеме тие бастады. Мембрана ғана тынши қалған жоқ 
еді. Айнала төңіректің бәрі жым-жырт. Дұшпан да біздің аудан-
ды артиллериядан атқылауын доғарды. Бұл не? Шабуыл сәті ме? 
Жаяу әскердің екінші ротаның қорғаныс шебіне лап қою мезеті 
шығар? Жоқ, шепті бұзып үлгеріпті. 
2
Шебіміз бұзылды. Немістер бергі жағаға шығып та қойды, 
енді дендеп алға ұмтылады. Олар осында, бізге қарай, бірақ жол-
дың аузы окоптармен бекітіліп, сарбаздардың амбразураларға 
жармасып, қарсы алдынан оқ жаудыратын, біздің зеңбіректер 
мен пулеметтер бәрін әбден атып жаттыққан жақтан емес, өзге 
бүйірден өңмеңдеп келеді. 
Өкпе тұсымыз бен көк желкеден, қарсы алдынан ешбір кедер-
гі кездеспейтін ашық алаң арқылы келіп соқтықпақшы. 
Мен бір мезет жағадағы еңісті бойлай қазылған қараңғы ор-
лардағы жауынгерлерді елестеттім, – онда сырт жақтан төнетін 
атыс ойықтары жоқ. Жалма-жан сағатыма қараймын. 
Төртке он бес минут қалыпты. 
Ойыңды қас-қабақтан ұғатын сергек Рахимов алдыма картаны 
жая қойды. Оның сұраулы жүзіне қарап, үнсіз бас изедім. 
– Красная Гора аймағында ма? – деп сұрады ол. 

Волоколамск тас жолы
184
– Иә.
Картаға үңіліп, сағат тықылын, кетіп жатқан секундтар үнін 
естіп тұрып, енді жан-жаққа қаранып, ойлануды доғарып, де-
реу әрекетке кірісу қажеттігін сезінемін. Әйткенмен, барлық 
төзімімді жинап, өз-өзімді карта қасында сәл аялдауға мәжбүр 
еттім. О, егер сіз дәл сондағы бір ғана сәтті – маған, командирге 
шешім қабылдауға берілген бір ғана минутті суреттей алсаңыз 
ғой! 
Новлянскоені тастап шығамын ба? Майдан шебімен іргелес 
тұста шайқасып жатқан полк шебіне жүк көліктерімен даңғыр-
латып төтесінен алып баратындай қара жолдың бойында жатқан 
жауға өте қажет селоны бере салмақшымын ба? Өз-өзіңе «иә, 
бере сал!» деп жауап беру қандай қиын. Әйтпесем, батальонды 
сақтай алмаймын. Ал сақтасам ше... Онда көреміз жолдың кімге 
бұйыратынын... 
Картаға – иә, әзірше тек картаға ғана, даланы ендей, жақын-
дап қалған немістердің алдынан кесе-көлденеңдете жаңа сызық 
түсірілді. Рахимовқа өз шешімімді мәлімдеп, зеңбіректерді ор-
ман шетіне, жаңа қорғаныс шебіне ауыстыруды бұйырып, өзге 
де бірнеше тапсырма беріп, штаб жертөлесінен жүгіре шықтым. 
– Синченко! 
– Мен. 
– Атты әкел! Рахимовтың да атын бер! Заев мінеді! Заев, 
маған ілес!
Тағы да сол даламен, тек енді тынши қалған алқаппен екінші 
ротаны бетке алып жүйткіп келеміз. Аспан жартылай ашылыпты. 
Еңкейген күннің қызғылт сәулесі көзге ұрады. 
3
Бүгіліп алып, Торытөбелмен құйғытып келемін. Кенет бас 
жағымнан қып-қызыл жылтырауық сәуле ұшқындағанын аңдай-
мын. Бір сәт үзеңгіге аяқ тіреп, еңсе жаза айналаны шолғанымда, 
немістер көрінді. Олар біз атпен кесіп өткен алаңмен, шама-
мен, бір километрдей жерде тік тұрған күйлерінде қатар-қатар 
тізіліп алып, өңмеңдей түседі; алыстан қарағанда, араларындағы 
саңылау екі-үш қадамдай. Мен бұлардың шинелі де, каскалары 
да көк-жасыл түсті екенін білетін едім, ал қазір ақ қар бетінде 
сұлбалары қап-қара болып көрінді. Өздері автоматты жүріп келе 

185
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
жатқан бойда тарсылдатып, үрей сепкен мың-сан жарқылдауық 
оқ жаудырудан тынбайды. 
Астымдағы жануар барын салып, алдыға қарай өршелене за-
улады. 
Ротаның басқару пункті қасында тұрған Қалимолдин пуле-
метін арқасына асынып та алыпты. Байланысшылардың бірі 
өзенге қарай, батальон бүйірін бетке алып қиғаштай салып ба-
рады. Рахимов осында телефон соғып, міндетті мәлімдеп те үл-
герген екен. 
Бозжанов пулеметшілерді ұзатып салып, сыртта тұр. Қасында 
хабаршылар жүр – тәпелтек Муратов пен соғысқа дейін педаго-
гикалық техникум студенті болған ұзынтұра Белвицкий бар. Му-
ратов, тоңып тұрған адамдай, аяқтарын қағыстырып қояды.
Шауып жеткен бетте: 
– Бозжанов! Пулеметшілермен бірге барасың! – деп бұйыр-
дым. – Қойылған міндеттің қандай екенін білесің бе? 
– Өліспей беріспеу, – деді ол даусы күңгірлеп, – бірақ... 
– Өлме! Атыс ұясы аман сақталуы керек! Біз жаңадан шеп 
құрғанша берілмеңдер! 
– Құп болады, жолдас комбат. Атыс ұясы аман сақталуы ке-
рек! 
– Сай арасымен бар. Абдырама, саспа. Әбден жақындағанша 
күте тұр...
Мен ауыр ленталарын асынып алған пулеметшілер – Мурин, 
Добряков, Блохаға қарадым. 
– Тездет! Анау жауыздарды жер жастандырыңдар, жол-
дастар! Заев, ер соңымнен! Синченко, маған ілес!
Қасыма Муратов келді. 
– Ал біз не істейміз? – дейді ол жетімсіреген кескінмен. 
– Политрукпен барасыңдар! Бақылаушылар, телефоншылар 
– бәрі политруктің жанында болады!
Өзен мен село арасындағы дәлізбен Новлянскоенің сыртын-
дағы батальон қапталына қарай жүйтки жөнелдік. Онда хабаршы 
әлі жете қойған жоқ, бірақ шеттегі окоптардан сарбаздар шығып 
үлгеріпті, траншеяда қазтабандап отырған кейбірінің мойны 
қылтияды, өзгелері ұйлыға топтанып отыр. Бұл тұстан жота та-
сасында ойқастап келе жатқан немістер көрінбейді, дегенмен 

Волоколамск тас жолы
186
жұрттың бәрі автоматтар дырылдап, жылтылдап, ұшқыр оттар 
ұшқындаған жаққа үрпие қарайды. 
Батып бара жатқан алқызыл күннің жалқын шапағы қиғаштай 
шашырады. 
Взвод командирі, жас лейтенант Бурнашев атыс үні естілген 
жаққа қарай бірнеше қадам жүгіре шығып, аңтарыла селтиіп 
тұр. Ұрыс кезінде бұл бірден көрінеді. Бозарған саусақтарымен 
пистолетін қыса ұстапты, бірақ қолында дәрмен жоқ. Күтпеген 
жағдайда есі шыққан оның не істеп, не қоярын білмей, қатты 
абдырағаны байқалды. Мүмкін, ол бұл сәтте бір минуттей ғана 
сасқалақтаған болар, бірақ дәл осы үрейлі сын мезетінде жауын-
герлер командирінен айырылады. Бөлімшелер мен кіші коман-
дирлер де көзіме түспеді – әрине, олар осындағы бір жерлерде 
жүрген шығар, бірақ дымдары шықпайды, тәрізі, бұлар да қой-
дай ұйлыққан қара тобыр арасында тығылып отыр-ау. 
Өзім бір қарағаннан-ақ ажырататын әскери тәртіп, жауынгер-
лік негізді мынадай тұтқиыл жағдай бірден жасытып, жігерді 
құм қылғандай. Мен мұндайда взводтар ғана емес, тұтас бата-
льондардың қолма-қол опат болатынын түйсіндім. 
Әзірге ешкім қаша қойған жоқ, бірақ... әлдебір қызыләскер 
жылтылдап ұшқан оқтан көз айырмай, жаға бойымен ақырын 
ғана, жылыстап, кейін сырғи берді. Әзірше ақырын ғана... әзір-
ше бір өзі... Ал егер ол қаша жөнелсе, бәрі де топырлап соның 
соңынан лап қоя ма? 
Кенет біреу әмірлі қимылмен сонау жылыстап кетіп бара 
жатқан қызыләскерді көрсетті. Қызық... Мына жерде иелік жасап 
отырған кім болды екен? Мұншама нық сеніммен қол нұсқаған 
кім? Мен алыстан Толстуновтың сұлбасын таныдым да, жеңіл 
күрсіндім. Бұл жолы таяудағы ол туралы не ойлағаным еске түсіп 
жатпады, тек баста: «Оның осында жүргені қандай жақсы бол-
ды» деген ой жылт етті. 
Дәл сол кезде біреу ақырып жіберген: 
– Қайда барасың? Мен саған көрсетемін қашқанды! Табанда 
атып тастаймын, сүмелек! Командасыз бір қадам қимылдаушы 
болма!

187
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
Айқай салған рота парторгі, қызыләскер Бөкеев еді, – аласа 
бойлы, бізтұмсық қазақ. Ол винтовкасын көлденеңдете қасқая 
көтеріп тұр. 
Әр жердегі топ ішінен айқындала түскен ортадағы Толстуно-
втан бастап тағы да бірнеше сұлбаны танығанымда, арада ешбір 
дабырасыз, тәуекелге бел буған жандар бар екенін аңдадым. 
Бұлар комбаттың менің взводымның мақтанышы дейтіндей әдет-
тегі көзқарасы емес, дәл қазір, шын мәнінде, бөлімді ұстап, ұй-
ытқы болып тұрған осы адамдар еді. 
Күні бойғы әртүрлі әсерлерді безбендей келгенде, бәрін бір-
ден саралай қоймағаныммен, мынадай жағдайда партия деген 
күштің іске қосылғанын түсіндім. 
Шауып келіп: 
– Бурнашев! Бұл жердегі басқарушы кім, сен бе, басқа ма?! 
Сонша божырағаның не? Бөлімше командирлері қайда?! – айқай 
салдым. 
Бурнашев қызарып кетті. Ол өзінің қатты абдырағанына бола 
қысылған еді. Жалма-жан: 
– Бөлімше командирлері, маған келіңдер! – деп дауыстады. 
Аттан ырғып түсіп, өзімнің шешімімді дауыстап, нақпа-нақ 
мәлімдедім: «Селоны жауға тастап шығып, шеп құрамыз», – 
дедім. Одан соң: 
– Бірінші бөлімшенің командирі! Жауынгерлерді шығар! Әр-
кім нөмір саны бойынша өз орнын есте сақтасын! Бірінші бөлім-
шені мен бастап барамын! Екіншіні – Толстунов, үшінші бөлім-
шені Бурнашев бастайды! Заев рота басшылығын қабылдап ал. 
Келесі взводты алып шық. Одан соң бізге қосыласың. Көпірді 
жарып жібер! – деп бұйырдым. 
– Құп болады, жолдас комбат! 
– Толстунов өз бөлімшеңе бар! 
– Комбат, менің ойымша... 
– Ойлаудың қажеті жоқ... Менімен елу метрдей ара-қашықтық 
ұстап отыр. Қалып қойма! Топтанып жүрмеңдер. Бірінші бөлім-
ше, менің командамды тыңда! Маған еріңдер! Жүгір!
Бүгілген шынтақтарымды бүйірге қысып алып, аласалау төбе-
дегі әйнектері күн шұғыласына шағылыса қарауытқан үйлердің 
тұсымен езілген алқапқа түсіп, бар күшіммен орманға қарай жү-

Волоколамск тас жолы
188
гіре жөнелдім. Соңымнан аяқтарының дыбысы дүбірлеп, бөлім-
ше өкшелей ілесіп келеді. 
4
Орта жолда тағы да немістер көрінді. Охо, қар бетімен сорая 
адымдаған ұзын қара сұлбалар қалайша жақындап қалған! Осы-
дан бес-алты минут бұрын ғана біз ат үстінен көргендегі бұлар-
мен аралық жарты шақырымдай қысқара түсіпті. Жылдам жүреді 
екен: минутіне – жүз метр. Ал бізге әлі жүгіру керек... Орман 
шеті тура дүниенің шетіндей өте алыс. Алғашқы ағашқа дейін 
жарты километрдей жер бар. 
Мен жұлқына ышқынып, жылдамдықты үдеттім. 
Немістердің тізбегі бізді байқап қалды. Оқтың қызыл траек-
ториясы ауаны алды-артымыздан бірдей айқыш-ұйқыш тілгілеп, 
төбе тұсымыздан ысқыра зулап өтіп, табан астына жете сөніп жа-
тыр. 
Немістер жүрген бойда көздемей-ақ, бұрқырата атқылап ке-
леді. Артқы жақтағы біреу құлады. Құлаққа жан ұшыра ышқынған 
жіңішке үн жетті: 
– Жолдастар!
Мен артыма бұрыла қарап: 
– Еріңдер соңымнан! Кейінгілер көтеріп әкеледі! – деп ай-
қайладым.
Немістер де «ә, русь қашты!» деген қуғыншылық дағды бой-
ынша жүрісті жеделдетті. Бірақ, міне, орманға да іліктік – жүз-ақ 
қадам қалды. Кенет әбден қалжырап, өкпем өшкенін аңдадым. 
Жаңағы жанталаса жұлқынудың әсері сезілді. Ырсылдаған дем 
мен аяқ дүбірі жақындап келеді. Сарбаздарым да қуып жетті. То-
пырламаңдар деп бұйырып едім. Бірақ бәрібір шоғырланып алып-
ты. Иә, жаудың көз алдында сатырлаған оқ астындағы жаралы 
адамның құлақ тесетін жан дауысы естілген мұндай қуғын-сүр-
гін – оқу-жаттығу кезіндегі саптың орнын ауыстыруы емес. 
Мен кеудемді толтырып ауа жұттым. 
– Бөлімше, тоқта!
Түсінесіз бе? Осынау бір ғана мезетке, бір ғана командаға, 
жалғыз ғана «тоқта!» деген сөзге біздің өткен тарихымыздың 
бәрі – панфиловшылар батальонының тарихы сыйып кетті. Бұған 
қастерлі борышыңды сезіну, «қолыңды екі жаныңа ұста!» және 

189
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
әрдайым әдетке, яғни солдаттың екінші болмысына айналып, 
аяусыз айтылатын: «Орында! Сөзді доғар!» деген ұғымның бәрі 
кіреді, қорқақтың сап алдында атылуы, бірде немісті талқандап, 
үрейді жеңетін Середаға жасалған түнгі жорық та қамтылады. 
Ал жауынгерлер тоқтамай қойса, жанұшырып екпіндеген бет-
те орман ішіне қойып кетсе қайтеміз? Демек... демек, онда бұл 
– батальон командирі Бауыржан Момышұлы мына дүниеде бол-
майды деген сөз. Біздің армияның заңы солай – сарбаздардың 
абыройсыз қашқаны үшін абыройсыз командир жауап береді.
Алайда үйме-жүйме болып, екі иіннен демалған жауынгерлер 
менің жанымда тұрған еді! 
– Бөлімше командирі! 
– Мен! 
– Жат мұнда! Ат! Оң қанаттағы кім? 
– Мен! 
– Мұнда кел! Ат! Қасыңдағы кім? 
– Мен! 
– Мұнда кел! Жат! Ат! Араларыңды ашыңдар! Аралық – бес 
метр! Қайда жата қалдың? Әрі таман бар. Мұнда! Ат!
5
Мен қателік жіберіппін. Атпастан бұрын ыңғайлана жатып, 
әзірленіп, нысананы көздеп, аптықты сәл басып, осыдан соң ғана 
команда бойынша үстемелете атуға кірісу керек еді. 
Ал жауынгерлер болса жапа-тармағай, апыл-ғұпыл, қалай бол-
са солай тарсылдата жөнелген. Жарқырауық оқтарын жаудырып, 
тізбектеле ентелеген немістердің ешқайсы құламайды. 
Батар шақта алаулап, шақырая түскен күн сәулесі солардың 
бүйір тұсынан, қарсы алдынан қиғаштай шашырап тұр. Енді 
бұлардың сұлбасы бұрынғыдай қарайған өңін өзгертті. Жалқын 
шапақ түр-түсті мейлінше айқындай көрсетті. Көк-жасыл каска-
ның астынан ағараңдаған сақал-мұртсыз жүздері, кейбірінің күн-
ге шағылысқан көзәйнектері анық байқалды. Сонда бұлардың 
құламайтындары қалай? Неге? 
Едәуірден кейін ғана пайымдадым – немістер, анығын айтқан-
да, әлі алыстау, үш жүз-төрт жүз метрдей жерде келеді екен. Ал 
біз ет қызуымен көздеуіш жақтаушасын бірінші сызыққа, жүз ме-
трлікке қойып алып тарсылдата беріппіз. 

Волоколамск тас жолы
190
– Көздеуіш екі жарым! – деп айқайладым мен дауысымды 
атыс үнінен асырып. 
Біздің ізімізден алқапты ендей өтіп Толстуновтың бөлімшесі 
де жүгіре жетті. Новлянскоенің үйлерінің сыртынан үшіншісі де 
көрінді. 
Селодан шыққан жүк арбалары да жүйткітіп келеді. Айда-
ушылар да аттарына қамшыны баса түсті. 
Немістер тақала бастаған. Олардың тізбегінен біреуі, еке-
уі жығылды... Біздің де арамыздан әлдекім ауырсына ыңырсып 
қоя берген... Жау қатарының арғы шеті үй тасасынан көрінбейді. 
Дұшпан Новлянскоеге де кірді. Біз селоны бердік. 
Ал қалғандары өңмеңдей басады... Қазір оларға «жүгір!» де-
ген команда беріледі. Көз мөлшерімен екі аралықты өлшедім. 
Жапырып өтеді-ау! Ех, сіз сол сәттегі дегбірді кетіріп, жаныңды 
жейтін жексұрын түйсікті сезінсеңіз ғой: талқан қылады! Пуле-
мет! Қайдасыңдар, Бозжанов, Мурин, Блоха? Пулемет қайда, пу-
лемет?
Жанымдағы біреу жан даусы шыға шыңғырып жіберді: 
– Ой-и, өлдім, өлдім! Ой, ой!..
Ойбайлаған үн жүйкеге тиіп, жігер жасытады. Әркім дәл қазір 
осы ахуал менің де басыма түседі, маған да оқ тиіп, денем қанға 
боялады, мен де безектеп, ойбай-аттанға басамын-ау деп үрейле-
неді. «Әркім» дедім ғой... Иә, мен де... Иә, сонау сұмдық күңіре-
нуден жаным түршікті: дел-сал болып, діңкем құрып, денем кін-
діктен кеудеме қарай сұп-суық болып кетті. 
Одан шыңғырған дауыс шыққан жаққа қарадым. Әне, бір 
жағына қарай жантая жығылған жаралы жатыр, бас киімі жоқ; 
беті қызыл ала, әлем-жәлем; иектен аққан қан шинеліне сорғалап 
тұр. Көз шарасы шектен тыс үлкейіп, ақиып кеткен, тіпті зәрең 
ұшады. 
Ал анандай тұстан ештеңені көрмейін, естімейін дегендей, 
тұмсығын қарға тыға, екі қолымен төбесін бүркей құлаған біреу 
көрінеді. Бұл не – өліп қалған адам ба? Жоқ, қолдары дір-дір 
етеді... Қасында, қар үстінде полуавтоматы қарауытады. Бұл кім? 
Қарасам – қызыләскер Шилібаев, менің жерлесім. Қазақ! Сап-
сау, қорыққан екен сұмырай! Дегенмен, жаңа ғана өзімнің де не 
болса о болсын деп, басыммен қарға көміле кеткім келмеді ме! 

191
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
Ырғып барып, қасына жеттім: 
– Шилібаев!
Селк етіп, қардың астынан боп-боз болып кеткен бетін шығар-
ды. 
– Оңбаған! Ат!
Полуавтоматын жұлып алып, иығына тіреді де, асығыс түрде 
сатырлата атты. Мен: 
– Асықпай көзде. Жауды өлтіру керек, – дедім.
Ол маған бұрылды. Көзінен үрей белгісі өшпепті, бірақ 
бұрынғыдай емес, саябыр тапқан. Жай ғана күбір етті: 
– Атамын, ақсақал.
Ал немістер таяп келеді... Өз-өздеріне сенімді түрде, серейіп 
жүріп келе жатқан бойда автоматтарын тарсылдатып, аршындай 
басады – үздіксіз зулаған жарқырауық оқтары бұларды бейне бір 
үшкір ұшының шеті бізге жетіп тұрған ұзын істікпен қаруланып 
алғандай әсер туғызады. Мен немістердің бізді құлақты бітеп, 
көз аштырмай, ешкімге бас көтертпей, сабырмен көздей алмай-
тындай етіп, төпелей соғуға тырысатынын түсіндім. Бозжанов 
қайда жүр? Пулемет қайда? Неге үндемейді пулемет?
Ал жаралы адам со күйі зарлап жатыр. Мен оның қасына жү-
гіре жеттім. Бет-аузы қаннан көрінбейді, қолдары да қызылала 
қан. 
– Тыныштал! Дыбысыңды шығарма! 
– Ой... 
– Үндеме! Жаныңа батса шүберек тістеле, шинеліңді шайна, 
бірақ дымыңды шығармашы.
Сөйтіп адал солдатым тыншыды-ау.
Міне, ақыры... Ақыры пулемет те сарнап қоя берген... Ұзақ ке-
зекпен сатырлатты: та-та-та-та-а... Охо, Бозжановтың да жауды 
дәл іргеге дейін тақалтқаны-ай! Ол ең соңғы сәтке дейін тырс ет-
пей шыдады. Есесіне пулемет оғы кенет тура түптен қанжардай 
қадалып, қоғадай жапыруға кірісті.
Алғашқы оқ қатары неміс тізбегінің қақ ортасынан соққан. 
Ой, сондағы дұшпанның аласұрған сәтін көрсеңіз! Мен жаудың 
байбаламға салып, шырқырағанын өмірімде бірінші рет естідім. 
Кейін гитлерлік армияның көп ерекшеліктерінің бірі: қарба-
ласқан, сәтсіз жағдайларда оқ тиген немістердің көмек сұрап, 

Волоколамск тас жолы
192
ішектері үзілгендей сонша шыңғыратынына талай рет куә бол-
дық, – біздің сарбаздар ешқашан өйтпейді. 
Қалай дегенмен, алдымызда тісқаққан, тәртіпті әскер тұр еді. 
Әлдене деп қаңқылдап өз тілдерінде команда берілді де, біздің 
тұстан пулемет оғы дари қоймаған тізбек дереу жата-жата қалы-
сты. 
Ал енді кең тыныстауға әбден болады. 
Бір минут шамасында қасыма Толстунов еңбектеп жеткен. 
– Қалай ойлайсың, комбат, «ураға» басамыз ба?
Мен бас шайқадым. Жеңіл оқуға арналған әңгімелерде мұны 
жасау оп-оңай: «ура» десең болды – неміс тұра қашады. Соғы-
стағы жағдай мүлде басқаша. 
Әйткенмен, сол кеште «уралаған» дауыс бәрібір естілді. Жер 
жүзінде ғұмыр кешкен жалғыз менің батальоным ғана емес еді 
және ұрыстарды басқарып жүрген де бір мен емеспін-ді. «Ура» 
біз де, неміс те күтпеген тұстан шықты. 
6
Орман ішінен жер бауырлап жатқан немістерден бірталай әрі-
де жайыла жүгірген топ көзге шалынды. 
Батуға айналған күн шапағымен – біздің құлақшын, біздің 
шинельді киіп, біздің штыктарды көлденең ұстаған қызыләскер-
лерді көрдік. Олар аса көп те емес екен: қырық-елудей. Түсіндім: 
бұл – бұзып өткен жерге өзге пункттен жіберілген лейтенант Ис-
ләмқұловтың взводы еді. 
Қақ маңдай мен көк желкеден қатар соғудың қандай болаты-
нын көру «бақыты» енді бізге емес, немістерге бұйырыпты. Әйт-
кенмен, қапталды ыңғайлап, шепті қайта құру айласын олардың 
да жақсы білетіні түсінікті. Тізбектің бір шеті көтерілді; немістер 
атыса жүре, доға жасап, шегіншектей бастады. 
– Комбат! – деді Толстунов ышқына дауыстап.
Мен оған басымды изедім: 
– Иә! 
Одан соң:
– Тізбек бойынша хабарлаңдар: шабуылға дайындалсын! – 
деп айқайладым.
Бірақ өз дауысымды өзім де танымай қалғандаймын: біртүр-
лі күңгірт, қарлығыңқы. «Шабуылға дайындалыңдар!» деген сөз 

193
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
жауынгерден жауынгерге тарады және бұдан соң, әрине, әркімнің 
жүрегі суынып, дүрсілдей жөнелгені де анық. 
Орман жақтан бізге жәрдемдесуге шыққан сарбаздар қатары 
әлі жүгіріп келеді, сол тұстан «ура-а-а!» деген дауыс үзіп-талып 
жетеді, ал немістер шептерін асығыс түрде қайта құруға кіріскен. 
Біздің қарсымыздағы жау шебінің қатары едәуір сиреді, алай-
да бұлар мұнда екі жеңіл пулеметін қойып үлгерді, тәрізі, оны 
бұрын шабуылшы лектен ішкері түпте ұстап келе жатса керек. 
Бір пулеметтері атуды бастап та жіберген: төбеден ұшып, үрейді 
алған оқтың ысқырығы жиіледі. 
Ал біздің тізбектің атысы кілт тыйылды; жауынгерлер винтов-
каларын қыса ұстаған күйі әскер қатарына шақырылған күннен 
бастап әркімге соғыстағы ең қорқынышты болып көрінетін ме-
зетті – шабуылға шығуға берілетін команданы күтіп жатыр. 
Мені атыстың ықтиярсыз тоқтай қалғаны таңырқатты: жоқ, 
бұлай болуға тиіс емес! Әйткенмен, қателікті түзеп жататындай 
уақыт та жоқ. Жаудың абдыраған кезін пайдаланып тезірек әре-
кетке көшу керек. 
Мен айқай салдым: 
– Бурнашев!
Лейтенант Бурнашев – таяуда өзен жағасында өзінің дағдарып 
қалғаны үшін ұялып, қып-қызыл болып кеткен взвод командирі, 
қазір менен елу метрдей жерде тізбек арасында жатыр. Ол дауы-
сымды естігенін байқатып, қолын көтерді де, қайта түсірді. 
– Бурнашев, баста!
Бір секунд өтті. Сіз, әрине, Қызыл Армияның жаппай ерлігі 
жөнінде талай оқып та, естіп те жүрсіз. Мұның бәрі ақиқат, шын 
сөз. Алайда жол бастайтын көсем болмаса, арадан бірінші шыға-
тын серке болмаса жаппай ерлік жасалмайды. Біреу алғашқы бо-
лып тұрып, алдыға түсіп, қалғандарды еліктіріп әкетпесе, жұрт-
ты шабуылға көтеру оңай іс емес, ешкім орнынан қозғалмайды. 
Бурнашев ұшып түрегелді. Күн ұясына қонатын сәттегі ала-
бұртқан аспан аясында оның бүкірейе бүгіліп, алға ұмсынған 
сұлбасы көрінді. Алдында иығына жетеқабыл деңгейде үшкір 
штыгі қарауытады – ол әлдекімнің винтовкасын алған секілді. 
Аузы да қимылдай берді. Сол сәтте менің ғана емес, Отанның өз 

Волоколамск тас жолы
194
ұлына берген бұйрығын орындап, орнынан атып тұрған Бурна-
шев кең даланы жаңғырықтыра басына көтеріп: 
– Отан үшін! Алға! – деп айқай салды. 
Бұған дейін шабуыл суреттерін газеттерден талай оқығанмын. 
Сол мақалалардың бәрінде жауынгерлер ылғи осындай ұран 
арқылы көтеріледі. Бірақ газет мәтінінде мұның бәрі кейде өте 
жеңіл сияқтанатын еді, сондықтан ба, мен: біздің кезегіміз келіп, 
штыкке жармасатын сәт туғанда, жағдай дәл сол газеттегідей 
бола қоймас-ау; және көмейден өзгеше ашу-ызамен «ұр-р!» не-
месе жай ғана «а-а-а-а!..» дегендей алапат екпінді үн шығатын 
болар деп ойлайтынмын. Алайда осынау аса сындарлы, үрейлі 
шақта адамды жер жастандыратын мың-сан оққа кеуде тоса, алға 
ұмтылған Бурнашев дәл сол ұранға басты: 
– Отан үшін! Алға!
Кенет оның үні үзіліп кетті; Бурнашев жұлқына серпіле беріп, 
аяқ астына керіп қойған сымға сүрінгендей, жалп ете түсті. Ол 
дереу қайта атып тұрып, әрі қарай жүйтки жөнелердей, сөйтіп 
бүкіл ел соған еріп, штыгын алға соза, жауға ұмтылардай көрініп 
еді. 
Бірақ ол екі қолы жайылып етпеттеген бойда жата берді, ор-
нынан қозғалмады. Жұрттың бәрі алғашқы қадамнан-ақ мұрттай 
түсіп, қар үстіне құлаш жая құлаған лейтенантқа қарап, әлденені 
күтіп жатыр. 
Тағат тауысқан секунд та өтті. Тізбек орнынан көтерілген жоқ. 
Бір кезде тағы біреу атып тұрды да, даусын пулемет тар-
сылынан да асыра, аспан астын жаңғырықтыра дәл сол сөзді, сол 
ұранды қайталады. 
Үні өз бойынан шыққандай емес, керемет ащы екен, дегенмен 
бәрі сөйлеу мәнерінен, аласа ғана арықша келген денесінен қы-
зыләскер Бөкеевті таныды. 
Алайда бұл да алға ұмтыла беріп қалпақтай ұшқан. Оқ, тәрізі, 
кеудеден немесе бастан тиген сияқты, ол да лейтенант Бурнашев 
секілді төменнен шалғымен орғандай, жалп ете қалды. 
Денем шиыршық атып, қардың бетін шеңгелдей тырналай-
мын. Тағы бір секунд жылжыды. Тізбектің көтерілетін түрі жоқ. 
Енді бізді қос пулеметтен атқылай бастаған еді; алакөбеңде 
оқпаннан үздіксіз ұшқан оқ ұзыннан-ұзақ созыла, жарқ-жұрқ 

195
Қазанның жиырма үші, кешқұрым
етеді; от сәулесінен жарым-жартылай қалқа тасасында тізерлей 
отырып алып, немістердің қайта шеп құруына жағдай туғызып, 
бізге бас салып шайқаса кетуге мүмкіндік бермек түгілі, бас кө-
тертпей оқ жаудырған пулеметшілер сұлбасы да көрініп қалады. 
Жауды ту сыртынан келіп соғудың ыңғайын тапқан біздің 
жолдастарымыз – қырық-елу қызыләскер немістерге тақалып 
та келеді, бірақ дұшпан ол қапталдан да шеп құрып үлгеріп, оқ 
атуға кіріскен; ал біз болсақ сол азғантай ғана жаужүрек бауыр-
ларымыздың басын ажалға тігіп, мына жақта бұрынғыша тырп 
ете алмай әлі жатырмыз. 
Біздің әрқайсымыз, дәл менше, тастай бекініп, ырғып шығып, 
тұра ұмтылуға даяр-ақ сияқтымыз, бірақ ешкім әзірше қозғала 
қойған жоқ. 
Бұл не сұмдық? Сонда осылай бауырларымызды от ортасына 
тастап, зәре-құтымыз қашып, жата бермекшіміз бе? Арамыздан 
үшінші мәрте бір ышқынып, ротаны бастап шығатын ешкімнің 
табылмағаны қалай? 
Кенет бүкіл жұрттың назары өзіме ауғанын аңдадым, шетте 
жатсам да, шайқастың орталық нүктесіндей көріп, аға командир-
ге, комбатқа үздіге көз тіккенін сезіндім, бәрі: комбат не дер екен, 
енді не істейді деп үміттене қарайды. Қимылымның ессіздік 
екенін анық білсем де, қалайда елді еліктіретін өнеге көрсетейін 
деп, орнымнан жұлқына көтерілдім. 
Бірақ мені сол бойда иықтан шап берген Толстунов күштеп, 
қарға бір-ақ тықсырды. Орысшалап боқтап та жіберген.
– Жынданба! Доғар, комбат! Мен...
Оның дөрекілеу біткен ер кескінді жүзі бірден өзгеріп, өңі қа-
тайып, сұстана қалыпты. Ол шапшаң қозғалып атып тұру үшін 
артқа қарай серпілді, осы кезде оның қолынан мен шап беріп 
ұстай алдым. 
Жоқ, енді Толстуновтан да айырылып қалғым келмейді. 
Есімді жиып, қайтадан комбат қалпыма келдім. Алдындағы түй-
сік тіптен күшейе түскендей еді: бәрі бір кісідей көз қиығымен 
мені бағып жатқандары сөзсіз. Сарбаздар, әрине, комбаттың бір 
жұлқынып тұрмай қалғанын, политруктің де ышқынғанмен, ор-
нынан көтеріле қоймағанын байқады. Әрдайым ұрыс кезіндегі 
командирге тән түйсігім менің аяғына дейін атқарылмаған әре-

Волоколамск тас жолы
196
кетімнің солдатты қынжылтқанын сездірді. Егер комбат тал-
пынғанымен, орнынан тұрмаса, қозғалу қауіпті деп есептелгені. 
Командир шайқас кезіндегі өзінің әрбір сөзі, қимылы, бет құ-
былысы әрдайым назарда тұратынын, жаппай әсер ететінін білу-
ге тиісті; ұрысты басқару оқ атуды немесе солдаттардың қозға-
луын басқару ғана емес, сонымен қатар психиканы да меңгеру 
екенін білуге тиісті. 
Мен өз-өзіме келдім. Әлбетте, қолма-қол ұрысқа бастау ком-
баттың ісі емес. Оқыған-тоқығанымыздың бәрін, Панфиловтың: 
«Жаяу әскердің кеудесін оққа төсеп соғысуға болмайды... Сол-
датты сақта. Әрекет арқылы, оқ ату арқылы сақта...» деген өси-
етін есіме түсірдім. 
Мұның бәрін сізге ұзақ, тәптіштей әңгімелеп отырғаныммен, 
анда, алаңда, бұл небәрі бірнеше секунд ішінде өткен жағдайлар 
еді. Сол секундтарда басқалар секілді мен де соғысуды үйрендім, 
жаудан да үлгі алдым. 
Содан: 
– Пулеметшілерді көздеп жиілете атыңдар! Қол пулеметтері, 
ұзақ кезекпен пулеметшілерді атқылаңдар! Оларды жерге жапсы-
рып тастаңдар! – деп айқай салдым. 
Жауынгерлер түсінді. Енді біздің оқтар атқылап жатқан немі-
стердің төбесінен ысқырды. Біздің бір қол пулеметі жақын жерде 
тұр еді. Мен Бурнашевке «Баста!» деп команда бергеннен кей-
ін ол да үнсіз қалған-ды. Бір сарбаз оған жалма-жан жаңа мага-
зин салып жатты. Сол жерге Толстунов та еңбектеп бара қалған. 
Жауынгерлер жанталаса атуға кірісті. Міне, әлгі пулемет те істі 
бастады. 
Аха, неміс пулеметшілері жата қалды, бұғып, қалқа артына 
жасырынды. Аха, біз де о жақтағы әлдекімді атып түсірдік. Бір 
пулеметтің үні өшіп, ұзын, үшкір алау жалмаңдауды доғарды. 
Әлде, мүмкін, лента ауыстырып жатыр ма екен? Жоқ, оқ астында 
ондай істі атқару оңайға соқпас... Ал... Мен команда беретін сәт-
ті ұстай алдым да... үлгермедім. Тізбек төбесінен Толстуновтың 
күркіреген даусы естілген: 
– Коммунарлар!
Бұл шақыру тек коммунистерге ғана емес – барлығына ар-
налған еді. Біз: Толстуновтың пулеметті көтерген бойда ұшып 

197
Біз мұндамыз!
тұрып, қарудың дүмін кеудесіне тіреген күйі жүгіре айқайлап, 
оқ жаудырып бара жатқанын көрдік. Үшінші мәрте кең даланы 
басқа көтерген сұрапыл, алапат ұран шарықтады: 
– Отан үшін! Ура-а-а!
Толстуновтың үнін қосарласа шыққан өзге дауыстар көміп 
кетті. Жауынгерлер атып-атып тұрған. Ызаланып, сұрланып 
алған сарбаздар құлақ тұндыратын айқаймен, жауға қарай лап 
қойып, Толстуновты басып озды. 
Мен жоғары көтерілген, ерекше ойығы бар, қол пулеметінің 
ересен зор шүйдесін байқап үлгердім, – барлық оқты атып болған 
Толстунов қаруды ыстық ұңғысынан ұстап, шоқпар арқалаған-
дай, төбе жағына шайқалақтатып тұр екен. Немістер бізбен қо-
ян-қолтық ұрысудан да, штыкпен шайқасудан да тайсақтап, әске-
ри саптары лезде ығы-жығы болып, тұра безді. 
Жауды өкшелей қуып, қолға іліккенін өлтіріп, біздің екін-
ші рота мен осынау сәтті қарсы шабуылды сырт жағынан тиіп 
бастаған лейтенант Исләмқұловтың взводы тұс-тұстан Новлян-
скоеге келіп кірдік. 
Біз мұндамыз!
1
Жауынгерлердің соңын ала селоға мен де жеттім. Атыс, ала-
сапыран жүгіріс. Қызыләскерлер елдімекенді қашып үлгере ал-
май қалған немістерден тазартты. Полуавтомат ұстаған арықша 
Әбіл Шилібаев мені байқамай қасымнан жүгіріп өтті. Шинелінің 
етегін белдігіне түріп алыпты, ағытылған құлақшыны қорқып, 
алаңда шапқылап жүрген күшіктің құлағындай болып елбең-ел-
бең етеді. 
Ентіге басқан Шилібаев өзіндей қазақ жолдасының жанына 
жетіп барып, сонадай жерді саусағымен нұсқап көрсетіп: 
– Ана жақта немістер бар... Атып жатыр, сайтан... Жүр, ба-
райық, – деді.
Олар өзара сөйлесті де, қосарласа жүгіре жөнелді. Еліріп, 
қызынып алған Әбіл полуавтоматын ыңғайлай ұстап, төтелей 

Волоколамск тас жолы
198
тартты. Ал жолдасы, тәрізі, бір бүйірден баруды ойласа керек, 
қиғаштай айналды. 
Кенет біреуі кілт тоқтай қалған. Әбіл серігіне қарай бұрылып: 
– Әй, Манарбек, немісше не деуші еді әлгіні? «Хульт» дей ме, 
немене дейді? – деп айқайлады. 
Мен күліп жібердім. Бұдан бірнеше күн бұрын батальонға әр-
кім: тоқта, беріл, соңымнан ер, т.б. оншақты неміс сөзін үйренсін 
деген бұйрық берілген-ді. Бірақ нәтижесін тексеруге қол тиме-
ген. 
Жолдасы да аялдады. Екеуі қазақша тілдескен: 
– Қалай дедің? 
– «Хульт» дей ме, не деуші еді? 
– Иә, дұрыс!
Сөйтіп достар шапқылай жөнелді. Мен соңдарынан дауыстап, 
қателігін түзедім: 
– Шилібаев, олай емес! «Хальт!» деу керек.
Артына бұрылған Әбіл комбатты көрді де, құлақшыны дел-
беңдеп, дедектеп берді. Мен тағы күлдім. 
Жүріп келе жатып күлкімді тыя алсамшы, бір жағынан, тоқта-
май, ішегімнің қатқанына таңырқап та қоямын. Шайқастың 
алқымнан алып, жүйкені ширықтырған қыспағынан осылайша 
арылғандаймын. 
Бұл кім болды екен? Менің атымды ешкім атамаушы еді. 
Күлімсіреп, қарсы келе жатқан Мұқамбетқұл Исләмқұловты 
көрдім. Мен де соған қарай тұра ұмтылдым. Ол қолын шекесіне 
апарды: 
– Жолдас аға лейтенант! Ұрыс жағдайы бойынша өз взводым-
мен сіздің қарауыңызға келдім. Взводтың шығыны: бір адам мерт 
болды, төртеуі жаралы. Взвод командирі лейтенант Исләмқұлов.
Мен онымен қос қолдап амандасып, едәуір үнсіз тұрдым. Еке-
уміз бір-бірімізді көптен, Алматыда жүрген кезден білетін едік. 
Онда Мұқамбетқұл Исләмқұлов журналис-тін, «Социалистік Қа-
зақстан» газетінің қызметкері. Қазір өзім соғысқа дейін аса біле 
қоймаған оның жымиған, тартымды қараторы жүзіне, сұңғақ 
бойлы келбетіне аялай, сүйсіне қарадым. 

199
Біз мұндамыз!
Ол мұндағы сын сағатында нағыз жауынгерлік қабілетін – ба-
тылдығы мен әбжілдігін көрсетті. Жаудың ту сыртынан жасырын 
барып, оңтайлы сәтін күтіп, тарпа бас салу оңай шаруа емес. 
Мен оған: 
– Взводыңды тәртіпке келтір. Одан кейін маған штабқа кел. 
Сонда әңгімелесейік, – дедім.
Ұрыс тыншыды. Аман қалған немістер өзеннің тастай суын 
бірі белуардан, бірі кеңірдектен кешіп, арғы жағаға өтті. Өзен-
нен алыстау жүрген өзгелері жанұшырып, Красная Гораға қарай 
зытты. О жақта біздің сарбаздар қашқандарды түре қуып барады; 
ымыртта жарқыраған от ұшқыны көрініп қалады: жаудың құтыла 
алмаған бірлі-жарымы жанталаса қарсылық көрсетеді. 
2
Кенет немістердің тұтастай бірқатар тобы өткен өзеннің арғы 
бетінен әуеге белгі ракеталары атылды. Оның жарығы жағалауға 
түсе қойған жоқ, тек қарауытқан су бетінен түрлі-түсті оттардың 
жылтылдаған әлсіз сәулесі жүгіріп өтті. 
Екі жасыл, қызғылт сары, ақ одан соң тағы да екі жасыл. Сәл 
үзіліс жасап алып ымырт қараңғылығын қайтадан қызыл-жасыл 
түске бояп, әлгі мәнермен тағы да алты ракета жарылды. 
Немістердің осы арқылы әлденені мәлімдеп жатқаны анық. 
Тек нені? Бастан өткен жағдайларын хабарлағандары ма? Әлде 
көмек сұрағаны ма, болмаса жаңа шабуылдың нышаны ма?
Тұс-тұстан жауап белгілері берілді. 
Отты батпырауықтармен тілгіленген көкжиекті шолып тұр-
мын. Охо! Сайтан алғыр, жау қай тұсқа өтіп кеткен! Біз арыстан-
ның қақ аранында тұр екенбіз. 
Жаңағыдай белгілерді өзеннің арғы бетіндегі Цветки, Жи-
таха сияқты өзге деревнялар да берді; біздің окоптардың қар-
сысындағы екі километрге созылған жердің бір бөлігін қайта 
құрылу кезінде жауынгерлеріміз тастап кеткен-ді, – онда ашық 
шеп үңірейіп жатыр. Руза өзенінің жоғары тұсына қарай, бергі 
жағадағы Красная Горадан да ракеталар атылды. Күндіз біздің 
штабымыз тұрған біршама қиғаш, сонау ішкерілеу түптегі Но-
вошуриноның төбесінде де отшашулар жарқырады; одан бізді 
жағалай қоршаған Емельяново, Лазарево көгінде де осы көрініс 
қайталанды... Бұдан соң қараңғы іңір сәл мүлгіп, кешкі аспан бір 

Волоколамск тас жолы
200
сәт тынши қалған: оттар жарқылдауды доғарды. Дегенмен үзіліс 
арасы тарлау-ау. Красная Гораға сырт жағымды беріп, аңтары-
ла қарап тұрдым. Сипуново селосының көгінде де ракеталар 
атылған секілді. Бұл не? О жақта капитан Шиловтың батальоны 
тұр емес пе, иә, оның тылы сонда. 
Оттар ұшқындарын шашыратып, біртіндеп күңгірттеніп ба-
рып, сөнді. Төңіректі лезде қараңғылық басты. 
Жоқ, бұл Сипуново емес. Өткен уақытты, ішкері қарай енте-
леп өту қарқынын есептегенде, жау онда жете қойған жоқ. Немі-
стер мұнда да тағы бір құйтырқысын іске асырған сияқты. Бізді 
күнібұрын тылға тасталған әлдебір ракеташылар қорқытып жүр. 
Дегенмен қазір қалай болғанда да, штабқа жетіп, сол жерден ка-
питан Шиловпен хабарласып, іздеу салдырып, оның тылында 
атылған жұмбақ ракеталардың сырын ашуым керек. Маған қа-
ратпай, әрекетке көшіп, команда берсеңші, Рахимов! Сипунов ір-
гесіндегі «сиқырдың» мәнін тезірек анықтасаңшы! 
Жанымыз онсыз да қысылып барады. Новлянскоеде тоғыса-
тын жолдар түгел дерліктей жау қолында қалды. Егер ол тұс-
тұстан жүк машиналарымен әкеліп жаяу әскерін төксе немесе 
жүгіріп жаяу жетсе, мына жердің бәрінің астан-кестені шығады. 
Бізді сырттан келіп соғады да, далада шабуыл қызығымен шашы-
рап жүрген менің жауынгерлерімді ештеңе де құтқара алмайды. 
Заевты тапқызып алдым да, оған селодан ротаны шығарып, біз 
шабуылға көтерілген жерден кесе-көлденең шеп құрып, бекінуді 
бұйырдым. Бұдан соң штабты бетке алдым. 
Орман шетінен сәл түпке қарай батальон штабы орналасқан, 
беріректегі ағаш тасасында сегіз зеңбірегім тұр. 
Бұларды осында ауыстыруды бұйырғанмын. Қарауытқан 
ұңғылары Новошуринодан шығатын жолға қаратылған. Мен ко-
мандирді шақырттым. 
– Жолды тексердің бе? 
– Иә, жолдас комбат. 
– Немістер көріне қалса, Новлянскоеге қарай жібере бер.
– Жібере бер дейсіз бе? 
– Иә. Селоны көріп тұрсың ба?
Алдымыздағы жеті жүз метрдей шамада үй сұлбалары қара-
уытып, кең көше жатыр. Бір-бірімен даурыға сөйлесіп, өздерінің 

201
Біз мұндамыз!
бөлімшелерін, взводтарын іздеген жауынгерлер сол жерден кетіп 
жатыр. 
– Көріп тұрмын. 
– Көшені бойлата көзде. Жау кірсін. Сол кезде картечьпен 
ұрамыз. 
– Құп болады, жолдас комбат.
Көкжиектен тағы да ракеталар көтерілді. Алғашқысы Ново-
шурино төбесінен атылды, одан оған күллі төңірек жауап қатқан. 
Тағы да алуан түсті оттар орманнан бірталай шалғайдағы Сипу-
ново аспанын жарқыратты. 
Бұл не ғажап? Қой, тезірек штабқа жетейін!
3
Штаб блиндажына кіргенімде, бәрі орындарынан көтерілді. 
Араларында Исләмқұлов та бар екен.
Бірақ шамнан алысырақ, бұрыш жақ тұста жерге тесіле қа-
раған біреу айналадағы дүниеден қаперсіз кісіше қимылсыз оты-
ра берді. Басына кигені біздікіндей құлақшын емес, қызыл күрең 
жиекті көкшіл фуражка.
– Капитан Шилов? Сіз бе?
Ол үстел шетіне сүйеніп орнынан тұрды да, қолын шекесіне 
апарды.
Оның әлденеден күйзеліп, қиналып тұрғанын ә дегеннен-ақ 
аңғардым. Не болды екен? Жаралы ма? Мұнда неғып жүр? 
– Капитан сізге не болған?
Үн қатпайды. Мен: 
– Сізге не болған? Батальон қайда деп? – деп қайта сұрадым. 
– Батальон... – Ерні кемсеңдеп кетті. Шилов жұтынып барып, 
сөзін зорға айтты: 
– Батальон күйреді. 
Ол менің сұрағымды күтіп, состиып тұр. Көзіне қарасам... 
Үстелге сүйенген күйі маған тесіліп, қадала қалыпты. 
Бұдан енді не сұраймын? «Батальон күйреді»... Ал сен ше? Ал 
сен ше, батальон командирі – зытып бердің бе? Жоқ, қазір мұн-
дай сұрақ қойып жатудың өзі артық. 
«Батальон күйреді»... Шилов менің блиндажымда, менің шта-
бымда тұр... Демек, жау сол жақ қанаттан да бұзып өткен болып 
тұр ғой... 

Волоколамск тас жолы
202
Шилов орнына отырды да, қайтадан жерге шұқшиды. 
– Баяндауға рұқсат етіңіз, – деді Рахимов.
– Баяндаңыз.
4
Рахимов картаны жайды. Одан, топографиялық пункттерді 
көрсетіп, баяндауға кірісті. Ойланбастан, оның әрдайым мұқият 
ұштаулы тұратын қарындашының ізін бағып тұрмын. Ол бірқа-
лыпты қоңыр дауыспен сәтсіздіктің қай сағат, қай минутте болға-
нын айтты. 
Орын алған жәйтті онша түсінбей де, жөнді ести де алмай тұр-
мын. Құлағыма сонау алыстан күңгірлеген үн жететіндей: «Жау 
артиллериялық дайындықсыз-ақ тұтқиылдан капитан Шиловтың 
батальонына бас салды. Мұнан соң Сипуново селосының ір-
гесінде шепті бұзып өтіп...»
Бұдан кейінгі жағдай маған белгілі еді. Жаңа ғана өткен 
көрініс көз алдыма келді. Сарбаздар окоптан шықты... Қайсыбірі 
өз ұяшықтарының аузында жеке-жеке тұр, өзгелері екі-үштен 
топтаса қалған... Бәрі автоматтар тарсылдап, тізбектеліп, қы-
зғылт оттар ұшқындаған жаққа қарайды. Зәре қалмаған. Қайда 
тығылып жан сақтайды? Алды-арттың бәрі неміс... Жалтақтап, 
ес жидым дегенше... батальонның да талқаны шықты...
Рахимов сөзін жалғастырды. Кешке қарай батальонның екі 
жақ қапталынан бұзып өткен неміс колонналары әлі өзара кез-
десе де қоймаған сияқты. Біздің тылға жіберілген салт атты бар-
лаушыларымызға бірнеше рет оқ атылыпты. Ал кейбір деревня-
ларда аттыларға ешкім кездеспепті: немістер басқа жақтан өткен. 
Осындай орындар мен бос аралықтар арқылы сытылып шығуға 
болады. Рахимов осыны карта бетінде көрсетті. 
Москваға апаратын жолдарды бөгей жүргізілген бұрынғы 
қорғаныс шебінің сызығы өшірілген. Жылтыраған қарындаш ізі 
өшіргішпен кетіріліпті, карта бетінен оның көмескі орны ғана 
көрінеді. 
Батальонның картаға жаңадан түсірілген шебі тағаша иілген. 
Ол доғаның екі ұшы бос кеңістікке тіреулі. Әйткенмен, оны бос 
жер деуге де аса келіңкіремейді. Онда көршілер бар. Оң жақтағы 
көрші де неміс; сол жақтағы көрші де неміс; арттағы қорғаусыз 

203
Біз мұндамыз!
қалған тылға екі пулемет қойғызып, күзет жіберіпті, сыртта да 
неміс. 
Рахимовтың долбарынша, немістер қараңғы түсе қимылды 
тоқтатқан. Олардың ұрыс мәнері бізге аян еді: түнде ұйықтап, 
күндіз соғысады. Таң атқанша қайтадан қозғала қоюы екіталай. 
Бұл – біздің әскерге апаратын тар ауыз ертеңге дейін бос жатады 
деген сөз. 
Рахимов мән-жайды баппен, білгірлікпен, нақпа-нақ мәлім-
деді. Оның ойды дәлме-дәл жеткізетін әдетін ұнатушы едім. 
Хабары жоқ жәйтті де нақты айтады, білмейтін нәрсесін бірден 
білмеймін дейді. Ол екі жерден бұзып өткен жаудың күшінен ха-
барсыз екен; полк штабының да қайда екенін айта алмады, не 
қолға түскенін, не өлі-тірісін, біздің бөлімдердің қайда шегін-
генін де білмейді, бірақ өз адамдарымызға апаратын саңылауды 
анықтапты. 
Қажетті бұйрық-жарлықты менсіз-ақ беріп үлгерген. Оқ-дәрі, 
азық-түлік, инженерлік керек-жарақ, медпункт – бәрі арбаларға 
тиелген, аттар жегулі. 
Өзі сын-сағатта жедел қимылдап, ақылға сала қояды: жағдай-
ды ешбір күйгелектенбей, сабыр-салмақпен баяндайды. 
Мен үндемедім.
5
Аузымнан «иә, жүрейік» деген бір ғана сөз шықса, буы-
нып-түйініп отырған батальон қозғалып, ажал аузынан сытылып 
кетер едік. Бірақ мен үнсіз қалдым. 
Мені түсінерсіз. Екі сағат бұрын менімен полк командирі май-
ор Юрасов сөйлескен. Оның асыға, аптыға айтқан: «Момышұлы, 
сен бе? Жібермей-ақ қой! Кеш қалдық! Жау қорғанысты бұзып 
өтті. Бір топ мұнда, полк штабына қарай жылжып келеді. Мен 
шегініп барамын. Саны қанша екені белгісіз екінші топ сенің бір 
бүйіріңе қарай бет түзеді. Шеп құр! Беріспе! Одан соң...» деген 
сөзі, үзік-үзік ойы жадымда қалды. Бұдан кейін дауыс тістеуікпен 
кескендей шорт үзіліп кетті. 
«Одан соң...». Иә, одан соң не істеймін? Шегіну керек пе? 
Мойындаудың өзі ұят, бірақ бір мезет сайтанның азғыруына 
түскенім өтірік емес. Мен: «Сен айтылған сөзді толықтай бол-