152
пайда болды. Олар сол кезеңде түрлі ұғымдар мен құбылыстарды
ана тілінде беру мақсатында туындаған аудармашы ізденістерінің
нәтижесі еді. Сол кезде жасалған морфологиялық тұлғалардың
бірқатары, мысалы,
-мыш,
(
айтылмыш мәселелер
– айтылған
мәселелер),
-а шақ
(
жазылып тұрашақ
– жазылып тұратын),
-дүр
(
тиісдүр
– тиісті) тұлғалары қазақ тілінің табиғатына жат
болғандықтан, тілімізге сіңісті болмай уақыт өте келе қолданыстан
шығып қалды. Сол кезеңде пайда болған морфологиялық
тұлғалардың бірі тұйық етістіктің
-у
жұрнағы мен жатыс септіктің
-да, -де
жалғауын қосу арқылы осы шақтағы белгілі бір процестің
созылыңқылық күйін, яғни әрекеттің әлі де жүріп жатқандығын
білдіретін -
уда
форманты. Бірақ бұған қарап іс-әрекеттің қазір
болып жатқанын, әлі де болатынын білдіретін сөз қазақ тілінде
Октябрь революциясына дейін болмаған екен деген ұғым тумауы
керек. Ондай әрекет 1920 жылдарға дейін бұл сияқты формада емес,
отыр, тұр, жатыр, жүр
көмекші етістіктері арқылы берілетін.
Мысалы,
өтіп жатыр, болып жатыр, жазып жүр, көбейіп тұр,
пайдаланып отыр
т.б.
Тілші-ғалым Т.Қордабаев тілімізде
-уда
тұлғасының пайда
болуы, қалыптасуы туралы: «Бұл форма синтаксистік жаңа
рольге ие болумен бірге, тұрақты шақтық көрсеткіш болып
та қалыптасып отыр. Мұның шақтық мәні – болған үстіне
үстемелеп болып жатқан қарқынды іс-әрекетті білдіру. Біздің
байқауымызша, сөз болып отырған форманың жаңа функциясын
туғызған алғашқы қажеттіліктің өзі совет адамдарының дамыған
үстіне дамып отыратын өршіл қарқынды еңбегін, өскелең өмірін
көрсету мүддесі сияқты», - деп жазады [63, 52-б.]. Ғалым атап
көрсеткендей бұл тұлғаның Совет дәуіріндегі баспасөз бетінде
өте жиі қолданылғандығына төмендегі мысалдар арқылы көз
жеткізуге болады. «Социалистік Қазақстан» газетінің 1964
жылғы 15 майдағы нөмірінің бірінші бетінде бұл форма 6 рет
қолданылыпты. Мысалы,
Диқандар мен механизаторлар бар
қиындықтарды жеңе отырып, көктемгі дала жұмыстарын
күн сайын
Достарыңызбен бөлісу: