Монография центр уйгуровед 13112019. indd

302
Қазақ жəне ұйғыр халықтарының бесік жырларының тақырыпта
-
ры бір. Екеуінде де баласын бесікке бөлеп отырып айтқан ананың сөзі 
жырланады. Екеуінде де мейірімділік бар. Екі ана да балаларынан 
жақсылық күтеді. Екеуінде де баласын түрлі тəтті сөздермен еркелету 
бар. Бұл – екі халықтың бесік жыры жанрындағы үндестігі.
Ағылшын балалар əдебиетінде де баланы ұйықтатар алдында 
айтылатын өлеңдер бар. Олардың қазақ жəне ұйғыр бесік жырынан 
ерекшелігі мұнда көбіне табиғат құбылыстары сипатталады. Күннің 
қызарып батқаны, айдың күнмен қоштасқаны айтылады. Бар тіршілік 
балақайға жақсы ұйқы тілеп, түннің қайырлы болғанына ниет етеді.
Кесте 1 - Қазақ, ұйғыр жəне ағылшын бесік жыры өлеңдері 
Қазақ тілінде
Ұйғыр тілінде
A Lullaby, Sweet Dreams
Бесік жыры
Төбемдегі аспаным,
Маңдайдағы жұлдызым.
Дəйім жырлар 
дастаным,
Күңгірт тартпас 
күндізім!
Әлди-əлди, бөбегім,
Әлдилесін өлеңім.
Ерсі емес, қой, еркешім,
Ұйықтасаң да қаншама.
Күш жинап ал, 
бөпешім,
Ер жеткенде шаршама?!
Әлди-əлди, бөбегім,
Әлдилесін өлеңім
1
.
Ана əллийи
Ухлиғин қозам,
Алғин демиңни,
Анаң меһриван,
Йəйду ғемиңни.
Әр йетип əтə
Жигит болғайсəн.
Әй, қозам сəнма,
Вəтəн қорғайсəн.
Ухлиғин ботам,
Йениңда анаң.
Бəхтияр ухла,
Чөчүмəй балам.
2
.
Sweet dreams my darling, the 
day is done.
The moon is here to say 
goodnight to the sun.
Gather your blankets and 
climb into bed.
Close your eyes and lay down 
your head.
Rest for now with peaceful 
dreams,
Of twinkling stars and shining 
moon beams.
Sweet dreams my darling, 
sweet dreams my love,
Sweet dreams my precious 
gift from above 
3
.
1
Мырза Әли Қ. Таңдамалы жинақтар. - Алматы: «Балалар əдебиеті» бас
-
пасы, 2006. - Т. 1. - 364 б.
2
Бəхтия И. Һаят даванлири «Жазушы» нəшрияти. - Алмута, 1982. – 287 c.
3
// http://www.familyfriendpoems.com/poem/sweet-dreams-a-lullaby 
Ал, Қ. Мырзалиевтің бесік жыры баланы тек еркелету, ұйықтату 
емес, ол өз өлеңдеріне үлкен идеялық салмақ салады. Оның лирикалық 
кейіпкері тербетіп отырған баласына ұлттық тəлім-тəрбие беруші. Ол 

303
халық өмірінің, оның тарихи терең қойнауларына барлау жасап, ха
-
лықтың өткені мен бүгінін салыстыра, беттестіре жырлайды. Бұл Қ. 
Мырзалиевтің өзіндік ерекшелігі болып табылады. Мəселен, бұл тура
-
лы Б.Қ. Қапасова «Қазақ əдебиетіндегі балалар лирикасы (60-90 ж.ж.)» 
атты диссертациялық зерттеуінде былай дейді. «Ұлттық салт-жоралар 
дəстүрінің байыбын барлап отырып, ақын бүкіл бір халықтың өз ішін
-
дегі қайшылықтар сырына да терең бойлай алған. «Сүрінгенді күлкі 
етпе», «Жыласаң да досыңа, жау алдында бүлк етпе», «Қаралы елдің 
таңы бол, жаралы елдің жаны бол» деп бесік жырынан бастап өмір қада
-
мын аттаған жас адамға ізгілік өлшемдерін санап бата беретін ата дəстүр 
барымта мен бақталастың тұсында басқаша көрінеді. Намыс бүйірі қы
-
зған кезде жақының да жауыңмен бірдей, əсіресе, қазақтың тамаша ұлт
-
тық ойынының бірі – көкпар тарту шарттарын түсіндіруден басталатын 
жыр жолы көкірекке жігер құйып, оқушыны баурап алады»
1
. 
М. Әлімбаев өлеңдерінде де ұлттық дəстүр, тəрбие мəселелері 
үнемі көтеріліп отырады. Сонау қытымыр кезеңнің өзінде ақын 
халқымызға тəн қонақжайлық, бауырмалдық, үлкенге құрмет, кіші
-
ге ізет көрсету сынды асыл қасиеттерді əрқашан дəріптеп, ұлттық 
қайнар бұлаққа тағзым ете, жас ұрпаққа үлгі ретінде танытып оты
-
рған. Бұл сөз жоқ, ақын батылдылығы мен ұлтжандылығының айқын 
дəлелі. М. Әлімбаевтың балаларға арналған өлеңдері, міне, осылай 
айрықша танымдық, көркемдік-эстетикалық, тəрбиелік мəнімен ерек
-
шеленеді. Әртүрлі мамандық иелерінің кəсіптерімен таныстыра оты
-
рып, ақын, жас жеткіншектерді еңбекке шақырып, белгілі бір кəсіпті 
таңдауға түрткі, себепкер болады. Ал, Қадыр Мырзалиев тақырып
-
тар бойынша көп өлеңдер шығарған, мысалы тек жануарларға арнап 
«Шаруаның шағын ауласы», «Қол бермеймін аңшыларға», «Түлік», 
«Жануарлар жайлауы», «Хайуанаттар хикаясы», «Зообақ» циклдері 
бойынша жүздеген өлең жазған, одан сырт балалардың танымын 
арттыруға көмектесетін, олар біле бермейтін алыс шет елде ғұмыр 
кешетін жаңа жануарларды таныстыруда көп еңбек сіңірген, мыса
-
лы: «Пингвин», «Африка кобрасы», «Лама-жылама», «Австралияға 
барғанда» т.б. өлеңдерінен көре аламыз. Балалар поэзиясында таным
-
дық-білімдік мазмұнды өлеңдер қатарына мектеп пəні бағдарламасын 
арқау еткен туындыларды жатқызамыз. 
«Кішкене əліппе», «Намыс», «Зия», «Қоңырау», «Тазалық сақта», 
«Біз лагерьге барамыз», «Глобус алдында» өлеңдері оқу-білім, сабақ 
1
Бəхтия И. Һаят даванлири «Жазушы» нəшрияти. - Алмута, 1982. – 287 c.

304
тақырыбында жазылған. Ақынның өлеңдері бала жасының ерекшелігі
-
не қарай тақырыбы жағынан да күрделене түседі. Мектеп жасында ар
-
ман тербеп жүрген сəбилерге «Мен космонавт боламын», «Ұшты қиял 
мені алып…», «Парашютистер əні», «Монтер» өлең-тақпақтарының 
мамандық таңдауда берері мол. Тақырыптар төңірегінде зерттеу жүргіз
-
сек, бала үшін ең керекті ойыншық болып, олармен бар уақытын бірге 
өткізеді, олар осы бүлдіршіннің жанұясы, достары, өмір сынақтарына 
тəжірибе беретін осы ойыншықтар баланың дүниетанымының қалып
-
тасуына, адамдар, қоғам арасында қарым-қатынас жасауда алғашқы 
тəжірибе орны болып саналады, олай болса мысалдарды қарастырсақ: 
Кесте 2 − Қазақ жəне ұйғыр поэзиясындағы «Қуыршақ» тақыры
-
бындағы өлеңдер
1
Сабитова П. Чатақчи. − Астана, 2004. – 61 с.
2
Бəхтия И. Балилар əдəбиятиға жиддий диққəт бөлəйли // Коммунизм 
туғи. − 1963, апрель, 29. 
Қуыршақ
Қочиғим
Қуыршаққа күнде
Май беремін.
Қуыршаққа күнде
Шай беремін.
Ішіп-жеуді білмейді ол-
Жай беремін.
Бəтеңкесін тазалап,
Көремін бейнет.
Кіршіксіз, қандай ақ
Лента мен көйлек!
«Рақмет!» -демейді,
Бірақ ол сөйлеп.
Мен оны күлдірем,
Мен оны билетем.
Оқуды, сызуды-
Бəрін де үйретем
1
.
«Қочиғим бар мениң бир,
Көйнəклири ипəктин.
Путидики попушни,
Өзəм тикип кийгəздим.
Маңа қəвəт яқиду,
Лентилири қизил, ақ.
Бирла йери яқмайду,
Сөзлəлмəйду у бирақ...»
2
.
Екі өлеңде де кішкентай қыз бала қуыршағымен ойнап жатыр, 
Ж. Смақов өлеңінде қуыршағын таза ұстап, оған шай, тамақ беріп, 
тіпті оқу мен сызуды үйретеді, алайда оған рахмет деп қуыршақтың 
үн қатпасы баланы күрсіндіреді, ал П. Сабитова шығармасында тіпті 
көйлегін де өзі тігіп кигізеді, тек қуыршағының тіл қатпайтындығы 
бала үшін қиыншылық тудырады, яғни бала үлкендерден нені үйрен
-
се, қуыршағына да соны үйретеді. 

305
Қазақ баласы үшін де, ұйғыр баласы үшін де қуыршақтың үн қат
-
пауы проблема етіп көрсетілген. Яғни балалар поэзиясында белгілі 
бір тақырыптардан ұқсас проблематика да туындайды екен. Тіпті осы 
жерден ақындар шығармашылығындағы үндестікті байқаймыз. 
Бала тіліне түсініксіз, оқуға да, жаттауға да ауыр тиетін, мазмұны, 
идеясы тарапынан балалар əдебиетіне жат өлеңдер қаншама, алайда П. 
Сабитова өлеңдері балалардың сол шығармалардағы, сөз, сөйлем таңда
-
уында жеңілдігі, түсініп жаттауға да ыңғайлығымен ерекшеленеді.
«Қуыршақ туралы бұл өлеңде автор, өз атынан баяндамай, бала 
тілімен жазған, пікірдің өзін балаға жеткізумен қатар «Қап, неге сөй
-
лей алмайды екен менің қуыршағым» деген бала арманын байқауға 
болады. Яғни, бұл өлеңде бала психологиясы бар»
1
.
Ал, М. Әлімбаев болса, барлық ойыншықтарын бірге алып оларға
үлкен адам, иесі ретінде ақылын айтып, насихатберуде. Ойыншықта
-
рына таза, ұқыпты болуға, өзара кикілжің туғызбай, тату өмір сүруге, 
мектепке бару т.б. нəрселерді түсіндіреді. Өлеңдер бəрі балаға түсінік
-
ті тілде жазылған, қолданылған сөздер де жеңіл, оқырман қабылдауы 
үшін өте жақсы, ұтқыр жазылған. 
Осы жерде халықтық сарындағы туындыларды бірге алып қара
-
стырып көрсек:
Кесте 4 − Қазақ жəне ұйғыр поэзиясындағы халықтық сарындағы 
өлеңдер
Не үшін?
«Вəтəн һəққидə»
-Екі көзің не үшін керек?
-Жақсыларды көру үшін!
-Екі қолың не үшін керек?
-Елге көмек беру үшін!
-Құлақ деген не үшін керек?
- Ақыл-кеңес тыңдау үшін!
-Жүрек деген не үшін керек?
Жауларымнан қыңбау үшін!
-Тіл мен жағың не үшін керек?
-Ақиқатты айту үшін!
-Ал аяғың?...
- Шетте жүрсем,
Туған жерге қайту үшін!
2
.
-Ейтқин, қол, пут, немə үчүн яралдиң?
-Вəтинимни қоғдаш үчүн яралдим.
-Ейт қизил тил, хизмитиңни ейт, қени?
-Вəтинимниң қиммитини ейтқили.
-Сəнчу, көзлəр, сəн немигə ярайсəн?
Вəтинимниң гөзəллигин қараймəн.
-Сəн немигə яралғансəн, сəн жүрəк?
Шу вəтəнни сөйүш үчүн мəн керəк!
3
.
1
Мырза Ә.Қ. Таңдамалы жинақтар. − Алматы: «Балалар əдебиеті» баспа
-
сы, 2006. − Т. 1. − 364 б.
2
Бахтия И. Өмүр шундақ өтиду. − Алмута, 1981. – 165 б.
3
Мырзалиев Қ. Күміс қоңырау (Өлеңдер, мысалдар, жұмбақтар ...). − Ал
-
маты: Жазушы, 1970. – 376 б.

306
Екі өлең де балалардың, туған жер, Отан ұғымдарын кең түсініп, 
отансүйгіштігін арттыруға септігін тигізуде, Қ. Мырзалиев бүлдір
-
шінмен диалог құрып, сұрақтарына бала тілімен, бала түсінігінде жа
-
уап алып, əрбір адам үшін отан, туған жер маңыздылығын айтумен 
бірге, əрбір дене мүшесінің өзіндік қызметі бар екенін оқырманына 
бала жауаптары арқылы жеткізеді. Ал ұйғыр ақыны отанға деген 
ыстық-ықылас, сүйіспеншілігін білдіруде тек жай сөздермен жет
-
кізумен шектеліп қалмай, адам ғұмыры үшін маңызды дене мүше
-
лерімен байланыстырады, яғни, 
Отанның əдемілігін көрмей, тілдің көмегімен басқаларға жеткіз
-
бей, қол-аяқтың көмегімен қорғамай, ең бастысы оны жүректен
шыққан, шынайы махаббатпен сүймей тұрып, біз Отанның қадірін
біле алмаймыз. 
Балалар поэзиясының кейіпкерлері туралы айтар болсақ, ол ал
-
дымен бала образы, ол бала тəртіпті, үлгілі де, сотқар болуы мүмкін, 
ал келесі мысалдарда осы бала образын ақындар қалай сипаттайты
-
нын талдап көрелік:
Кесте 5- Қазақ жəне ұйғыр поэзиясында бала образының берілуі
1
Әлімбаев М. Балдаурен: Өлеңдер, дастандар. Балалар əдебиетінің алтын 
қоры» сериясы. – Алматы: Раритет, 2008. − 256 б.
2
Бəхтия И. Һаят даванлири «Жазушы» нəшрияти. − Алмута, 1982. – 287 c.
Қазақ тілінде
Ұйғыр тілінде
Шықсам да
Батырлығым ұстады,
Шықтым терек басына.
Сонау орта тұстағы
Жеттім ұя қасына.
Тұнық аспан төбемде,
Тəрізді бір айна алды.
Қарап едім төменге,
Басым қатты айналды.
Мейлі, қалай ұқсаң да,
Мұнымды ерлік демеспін
Шығуын бір шықсам да,
Түсе алатын емеспін
1
.
«Батур» бала
Дəслəп ямғур йеғиведи,
Жүгрəп чиқтим талаға.
Мени «батур» девиди,
Өзəм қалдим балаға.
Патқақларға еғинап,
«Батурлуқни» көрсəттим.
Батурлуқ шу чеғи дəп,
Тизимғичə су кəчтим.
Уғу мəйли, тəс болди,
Ағрип қалдим бир һəптə.
Батурлуғум раст болди,
Баралмидим мəктəпкə.
Өз-өзəмдин соридим:
«Батурлуғум əшу?»-дəп.
Тапти жавап сориғим.
Ахмақ болдум көрəңлəп
2
.

307
Қ. Мырзалиев туындысындағы бала образы терек басына шығып 
алып, төменге түсе алмай қиналса, И. Бахтия кейіпкері басқаларға 
өзінің ерлігін көрсетемін деп жаңбырдан кейін суға түсіп, су кешіп 
сосын бір апта ауырғанын айтады, яғни «əлін білмеген əлек» демекші 
шамаңа қарай əрекет еткенің дұрыс деген кеңес береді. 
Екі ақын да батырлық тақырыбын балалық юмормен ұштастырып 
көрсетеді. Екі ақынның үндестігі тақырыпты ашудан көрінеді. 
Ал келесі – тазалық тақырыбы, қай ел, қандай балалар ақыны бол
-
масын шығармашылығында орын алары сөзсіз тақырып. М. Әлімбаев, 
И. Бахтия жəне Ш. Силверстейн өлеңдерінде бүлдіршіннің тазалықты 
сақтамауы əртүрлі қырынан көрініс тапқан, мысалы М. Әлімбаев «Ай мен 
Ая» өлеңінде Ай қалай таза екендігін, Ая сияқты жерге аунамайтындығы 
туралы қысқа да нұсқа баяндаса; И. Бахтияның «Зия билəн сия» өлеңін
-
де Зия деген бала бояуды алып, киім-кешек, беті-қолын бүкіл жерін бо
-
яуға былғайды, алайда осы бояудан жалыққан ол басқа жұмыстың басын 
ұстағаны баяндалады; ал «Messy Room» «Шашылған бөлме» өлеңінде 
бөлме ішінде шашылған заттар (свитер жерде, шарф пен шаңғының біреуі 
теледидар астында, исі шыққан носкилер болса қабырғада жабысқандығы 
т.б. заттардың бөлме ішінде шашылғандығы) осындай бөлме əрқайсымы
-
зға таныс жағдай екендігі суреттелінеді. Үш шығармада ақындар жай əзіл-
қалжың стилі арқылы өмірдегі жағдайды көз алдымызға алып келеді.
Халық ауыз əдебиеті, оның ішінде əлпештеу фольклорының бар
-
лық жанрлық белгілері Ж. Смақовтың шығармашылығында көптеп 
кездесіп отырды. Әсіресе, ол балалар ақыны болғандықтан соңғы кел
-
тірілген уату-алдарқату жырларының элементтерін жиі пайдаланған. 
Жақан Смақов алғашқылардың бірі болып, өз туындыларында 
орыс тілінің əсерімен кіре бастаған «папа», «кəмпит» секілді сөз
-
дерді қолдана бастаған.
Баланың талап-талғамын өсіруде, ой-өрісін кеңейтуде Мұзафар 
Әлімбаевтың əр тақырыпқа жазған жырлары көрнекті орын алады. 
«Балдырған» журналын көп жылдан басқарып, балалар поэзиясын 
өркендетуге елеулі үлес қосып келе жатқан ақын жырларында балды
-
рғандар өмірі, олардың əрекет-тірлігі нанымды суреттеледі. Ол өлең
-
дерін нақты суретке, детальға, бала мінезінің аңғалдығына, тілінің 
тəттілігіне, тапқырлығына құрады. 
М. Әлімбаевтың бірлікті, достықты үйрететін бір өлеңінде мынан
-
дай жолдар бар:
Жалғыз саусақ тіпті де
Ұстай алмас жіпті де.

308
Екі саусақ бірікті,
Ине қолға ілікті.
Үш саусағым орамды,
Жүгіртеді қаламды,
Өнерлі екен он саусақ,
Қала салсақ, жол салсақ
1
.
Осы идеяның жалғасы келесі өлеңде беріледі.
Бірді бірге қосқанда,
Екеу болады.
Жалғызсырап, жасқанбай,
Бекем болады.
Екі қолды қосқанда,
Құшақ емес пе?
Екі қанат аспандап,
Ұшады емес пе?
Автордың балалар поэзиясында да бірсыпыра диалог-өлеңдері 
бар. Алпысыншы жылы жазылған «Жалқаудың жауабы»:
-Апа, есікті жаба салшы,
Ілгегін де іле салшы.
Жалқау əрең ыңыранды:
-Жел соқпай ма,
Сол жаппай ма?!
Үйдің ішін суық алды.
Мəселен, алпысыншы жылдардың ортасында жарияланған 
«Кімнің баласысың» өлеңінде:
- Тұз, тұз!
Сен кімнің тұзысың?
- Даламның!
- Қыз, қыз!
Сен кімнің қызысың?
- Мамамның!
- Гүл, гүл!
Сен кімнің гүлісің?
- Отанның!
- Ұл, ұл!
Сен кімнің ұлысың?
- Папамның!
1
Смаков Ж. Балапан / құраст. Смақова М.Ж. – Алматы: Білім, 2011. − 
238 б.

309
Өлеңді ықшамдаудың, сөз үнемдеудің оңды тəсілі дерлік. Диало
-
гқа құрылған мұндай өлеңдер бұған дейін басқа ақындарға атымен 
ұшыраспағанын ескерте кетелік.
Қазақ əдебиетіндегі балалар лирикасын зерттеген Б. Қапасова М. 
Әлімбаев шығармаларының жеңіл де ойнамалы буындардан тұраты
-
нын айтып, онда фантастикалық мотивтер де кездесетінін ескертеді. М. 
Әлімбаев өз шығармашылығында авторлық ұстанымды ашу үшін көр
-
кемдік құралдарын, көріністерді ассоциативті тұрғыда біріктіру тəсілін, 
кейіпкерлердің ерекше əрекеттерін сипаттауда дыбыс ерекшеліктерін 
тиімді пайдаланады. Қадыр Мырзалиев шығармашылығының айқын 
ерекшеліктерінің бірі – интеллектуалды философиялық поэзия. Ақын 
қандай тақырыпты алса да оған жан бітіріп, ойнатып жібереді
1
.
Қазақ балалар поэзиясының классигіне айналған ардагер қаламгер 
балалар поэзиясын тақырып жағынан ғана емес, сонымен қатар жанр 
жағынан да түрлендірді. Фольклорлық туындыларды қызыға жинап, 
солардан еркін сусындаған ақын балалар фольклорының жанрларын 
авторлық поэзияда кеңінен қолдана білді. Ақынның жаңылтпашта
-
ры, санамақтары, жұмбақтары, өтірік өлеңдері, ертегілері мен мы
-
салдары соның айқын дəлелі. М. Әлімбаев ауыз əдебиетімен қатар, 
өзінен бұрынғы шетел жəне қазақ қаламгерлерінің туындыларымен, 
сондай-ақ, олардың шеберлік белестерімен таныса келе, тəлім алады. 
Белгілі педагогтардың пікірлері де əрқашан ақын назарында болды. 
Осындай ізденістердің нəтижесінде ақын балалар поэзиясының клас
-
сигі болумен қатар, оның зерттеушісіне айналды. Логогриф, мета
-
грамма, шарада, қарама-қарсы мəндегі сөздер, омоним сөздер, адасқақ 
əріптер – ақын ізденістерінің нəтижесі екендігі айқын. Бұл жанрлар 
бала танымын, ой-өрісін, логикасын дамытуға айрықша үлес қосады
2
.
«За годы своего развития уйгурская детская поэзия достигла опреде
-
ленных успехов. Преодолевая дидактизм, схематизм, натурализм поэзии 
30-х годов она шла по пути расширения тематики, освоения новых жан
-
ров, акцентируя внимание на таких специфических особенностях дет
-
ской литературы как занимательность, познавательная воспитательная 
значимость. Наряду с жанрами обращений, маршев, призывов, стихот
-
ворных рассказов, пейзажной лирики в эти годы развиваются жанр сти
-
хотворной сказки, различные виды авторской игровой поэзии: каламбур 
(туяқлар), скороговорки, загадки и.т.д». В 50-60-е годы прослеживается 
попытка конкретизации героев детских произведений. Авторы И. Гай
-
1
Қапасова Б.Қ. Қазақ əдебиетіндегі балалар лирикасы (60-90 ж.ж.): фи
-
лол. ғыл. канд. … дис. – Астана, 2000. – 116 б.
2
Бахтия И. Көчəт тиктим, өстүрдүм. − Алмута, 1989. – Б. 79.

310
итов, З. Қахаров, М. Бакиев, П. Сабитова большое внимание уделяют 
нравственному облику героя, его связям с окружающим миром. Путем 
художественных обобщений они стремятся воспитать в читателях нрав
-
ственную чистоту, трудолюбие, патриотические и гражданские чувства
1
.
Ұйғыр əдебиетін өзінің терең философиялық ой, лирикалық сезім, 
сан алуан өлеңдермен байытқан жəне де оның жаңа баспалдаққа
көтерілуіне себепкер болған талантты ақындарымыздың бірі – Илья
Бахтия. Оның шығармашылығындағы жаңалығы – ол бірінші болып
ұйғыр əдебиетін парсы-тəжік жəне араб кірмелерінен азат етіп, тек 
түркі халықтарына тəн қанатты сөздер, афоризмдер, ұлттық ерек
-
шеліктерді қолданғанында. Ақын өлеңдерінің тақырыбы сан алуан. 
Оның шығармашылығының негізгі мазмұнын тыныштық, еңбек, 
Отан, махаббат жəне достық, жастар тəрбиесі тақырыбымен қатар 
күнделікті өмірде кездесетін жағымсыз жайттар қамтиды. И. Бах
-
тия өлеңдерінде сонау түркілік поэзия дəстүрінде бар образдар арқылы 
тақырыпты ашу кездеседі. Мəселен, қазақ ақындары секілді И. Бахтия 
үшін де Отан – Ана болып суреттеледі. Әрбір адам үшін Отан Ана өте
қымбат, əдемі жəне сүйікті. Алайда, Отанға деген сүйіспеншілік тек
оны жақсы көру, сүюмен шектелмейді. Осы ой Илья Бахтияның «Ақ 
кəптəр» («Ақ көгершін»), «Пайдисини билəмсəн?» («Пайдасын білесің 
бе?») «Қуяш нури» («Күн сəулесі») атты жинақтарында айқын көрінеді. 
Екі мен бес жас аралығында балалар өте білімқұмар, əуесқұмар 
болады, дəл сол кезде олар жүздеген, тіпті мыңдаған «Не үшін?» де
-
ген сұрақтарды қояды.
Ақын табиғат тақырыбына сан алуан өлеңдерді тудырған, онда та
-
биғат пен адам арасындағы үйлесімділік, тау, ауыл, ағаш, арық, ағын 
су, бұлақ т.б. табиғат əлемі өкілдерін қарапайым жəне шынайы сурет
-
теуі ақын шеберлігін көрсетсе керек. И. Бахтия өлеңдерінің ерекшелігі, 
оны оқыған оқырман өзінің табиғатпен үндестігін байланысын сезеді, 
сол себепті əр біріміз табиғатты аялап, сақтауымыз керек. Автор өлең
-
дерінің белгілі болуы – оның шынайылығы мен өміршеңділігінде. 
Мамандық таңдау тақырыбы бойынша қазақ ұйғыр ақындары түрлі 
кəсіп иелерінің жақсы жақтарын сипаттап, балалардың болашақта өз
-
деріне лайықты мамандық игеруге көмектесе, ал ағылшын ақындары 
ол кəсіпті игеруге шақырмай, дəл ол кəсіп туралы баян етеді, ешқан
-
дай оптимистік сарында үндеу-насихат жүргізу əрекеті жүрмейді.
Балалар əдебиетінің жанашыры Қ. Ергөбеков: «М. Әлімбаев поэ
-
зиясының тақырыбы аса бай, əрі соның көбі қазақ оқырмандары үшін 
1
Ахметова Х.A. Становление и развитие уйгурской детской литературы 
(советский период): дис. … канд. филол. наук. − Алма-Ата, 1992. – 125 с.

311
тың. Мəселен, спорт жөніндегі циклдық өлеңдер, стюардесса, мон
-
тер, корректор, сылақшы т.б. көптеген өлең тың тақырыпты болумен 
қоса, танымдық мəні зор»
1
− дейді.
Тек М. Әлімбаев шығармашылығы ғана емес, жалпы қазақ жəне 
ұйғыр балалар поэзиясындағы тақырыптар сан алуандығымен ерек
-
шеленеді. Айталық, бір ғана «жанұя» тақырыбы соншалық кең мо
-
тивтер тізімімен ашылады. Әдетте, қазақ жəне ұйғыр балалар əдеби
-
етінде «жанұя» тақырыбын ашатын мотивтер өте көп, ол əке-шеше, 
аже-ата, аға-тəте, іні-сіңілі, жегжат-жолдас, əпке-жезде, көрші-қолаң, 
ағайын-туыс барлығы кіреді. Осы тақырыптардың ауқымынан-ақ ха
-
лықтардың ұлттық болмысы көрініп тұрады. 
Ал ағылшындар үшін бұл тізбек ондай ұзын емес, негізінан ата-а
-
на, аға-іні, тəтесі-сіңлісі ғана кіреді, егер дəстүрлі жанұялар баяндалса, 
онда ата-əже образында кездестіре аламыз. «A Family Fingerplay» өлеңі 
санамақ жанрында беріліп, жанұя мүшелерінің атқарар қызметі, орны 
бойынша бармақтармен салыстырылады, осы жайда ескеретін жайт 
бүлдіршіннің қабылдауындағы салыстыру екендігін ұмытпағанымыз 
жөн. Мысалы: ана − бұл сұқ саусақ, ол бəрін сүйеді, барлығымызға бір
-
дей жаны ашиды, (“This is the mother /Who loves everyone”); əке – ор
-
таңғы бармақ, ол өте көңілді (“And this is the father / Who is lots of fun”); 
тəте – шылдыр шүмек, ол барлығына көмектеседі жəне ойнату мен бірге 
ойнауды біледі (“This is my sister /She helps and she plays”) жəне кішкене 
бөбек – бүлдіршін болады, ол күн сайын өсетіні туралы айтылады (“And 
this is the baby /He’s growing each day”). Ағылшын менталитетіне байла
-
нысты ата-əже бөлек тұрады, немерелер оларға қонаққа барып отырады. 
I went into my grandmother’s garden,
And there I found a farthing.
Осы өлеңнің тапқырлығы оның фольклор дəстүрі бойынша жеңіл, 
қарапайым сөздермен, санамақ жанрымен «жанұя» тақырыбын
ұштастыра білуінде.
Осы жерде тағы қосарымыз, ағылшын қоғамы тəуелсіз, өз алдына 
индивидуалды болып, ешкімге бағынышты болғысы келмейді.
Үш əдебиеттегі ақын-жазушылар табиғат, жануарлар, жанұя тақы
-
рыбын көтеруде үндестік танытқанымен, аталған халықтардың тұр
-
мыс-тіршілігіне, ұлттық танымына байланысты осы тақырыптар
-
дың көтерілу жиілігі де əртүрлі. Мəселен, қазақ балалар əдебиетінде 
жануарлар тақырыбы, төрт түлік малға қатысты өлеңдер көп болса, 
ағылшындарда орман жануарлары туралы өлеңдер бірінші орында, 
ал ұйғыр əдебиетінде жанұя тақырыбы көп таралғаны статистикалық 
талдауларға сүйене отырып негізделді.
1
Ыбырайымов Б. Қазіргі қазақ балалар повесінің көркем ерекшеліктері: 
филол. ғыл. канд. … дис. – Алматы: М.О. Әуезов атынд. əдебиет жəне өнер 
инст., 1990. – 163 б.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: