Ж. Д. Рапишева, Е. Е. ТҮйте, Ж. У. Есинбаева қазақ тілінің стилистикасы

40 
қатар, өз қолтаңбасын да қалдырады. Бұл қолтаңба жекелеген 
сөздердің қолданысынан немесе сөз саптаудан көрінеді. 
Сондықтан стильдік категориялардың сапасы, мазмұны авторға 
тәуелді өзгеріп, жаңаша реңк алуы да мүмкін. 
Стилистикада ең күрделі мәселелердің қатарына стильдік 
белгілерді анықтау жатады. Әсіресе жеке стиль түріне тән 
ерекшеліктерді 
анықтау, 
оларды 
экстралингвистикалық 
факторлармен байланыстырып, тілдік бірліктермен берілуін 
айқындау көп қиындықтар туғызады. Бір стильде бірнеше стиль 
белгілері кездесіп жатады. 
Стильдік белгілер функционалдық стиль түрін тілдік 
тұрғыдан толық сипаттап шығуға мүмкіндік береді. Зерттеу 
жұмыстарында «стильдік қызмет», «стильдік мән» деген 
терминдер жиі қолданылады. «Стильдік қызмет» деп белгілі тіл 
бірлігінің эмоционалды-экспрессивтік бояуды қалыптастыруы, 
ал «стильдік мән» деп көп жағдайда сөздің синтаксистік шартты 
мағынасы алынады. Бұл анықтамалар жоғарыда аталған стильдік 
белгілерді ескеріп те, ескермей де жасалуы мүмкін. «Стильдік 
мән», «Стильдік қызмет» тіл бірлігінің мақсатты қолданысынан 
туындап, мәтін құрастыруға, белгілі бір коммуникативті 
мақсатты жеткізуге қызмет етеді.
Дискурс теориясының концептуалды-терминологиялық 
құрамына «дискурс және оның типтері», «мәтін және оның 
типтері», «жанр» ұғымдары енеді. Сонымен қатар мұнда «мәтін 
типі», 
«сөйлеу 
жанры» 
терминдері 
синоним 
ретінде 
қолданылып, дискурстың бір-бірінен айырмашылығы бар 
объектілердің (мәтін типтері, жанрлар) жиынтығы екені 
дәлелденді.
«Жанр» ұғымы мәтіннің әртүрлі типтері мен дискурсты 
функционалдық-стилистикалық тұрғыдан зерттеу нәтижесінде 
жаңа сипатқа ие бола бастады. «Жанрға» анықтама берудің 
қиындығы, бір жағынан, бұл терминнің осы уақытқа дейін 
әдебиеттануда қолданылғанымен байланысты болса, екінші 
жағынан, лингвистикаға осыдан 20 жыл бұрын жаңа «жанр» 
ұғымының енуімен (мұнда бұл термин «мәтін типі» ұғымымен 
тығыз байланысты) байланысты болды.
Кез келген жаңа бағыттағыдай мұнда да «жанрды» 
зерттеушілерге 
мәтінді 
формальды 
зерттеген 
дәстүрлі 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

41 
лингвистер қарсы тұрды. Мұндай қарсылық «стильдер» немесе 
«регистрлердің» «жанр» ұғымына енетін аспектілерден 
тұратынымен түсіндірілді. Сонымен қоса жеке мәтінге және оны 
«түзушілер» мен «қолданушыларға», мәтінді қолданатын қоғам 
рөліне, осы мәтіннің коммуникативтік мақсатына жетуге деген 
қызығушылық «жанрға» арналған зерттеу жұмыстарын көбейтті.
Әрбір функционалдық стиль өзінің жанрларының жүйесі 
арқылы жүзеге асады. Жанр функционалдық стильдің жалпы 
белгілерінің қатарында бола тұра, белгілі бір ақпаратты беруде 
жекелік белгілерге де ие болады. Жанр ұғымы әртекті 
құбылысқа жататындықтан, жанрлық түрлерге бөлінуге жақын 
тұрады.
В.Л.Наердің көрсетуінше, функционалдық стильдер – жанр 
деңгейінде 
болатын 
дифференциациялы 
инвариантты 
жүйелер.Ол: «... алайда стиль ішіндегі жазбаша немесе ауызша 
түрде көрінетін кез келген дифференциация оларға тән ортақ 
қызметті (стиль қызметін) сақтап қала алады» дегенді айтады
[22, 8].
 
Шетел тіл білімінде «жанр» ұғымын Дж.Свейлс, 
М.Халлидей, Дж.Мартин және т.б. зерттеген. Алғашқы кездері 
«жанр» және «регистр» («стиль») бірге қарастырылса, кейіннен 
бұл екі терминнің бір еместігін дәлелдейтін жұмыстар жазыла 
бастады. Дж.Мартин жанрлардың регистр арқылы, ал 
регистрлердің тіл арқылы бөлініп шығатынын айтқан. Ғалым 
жанрдың регистр негізінде жатқан жүйе екендігін екі себеппен 
түсіндіреді: «Бірінші себеп: жанр регистрдің field (мәтіннің 
тәжірибелік аясы), tenor (интерактанттардың әлеуметтік қарым-
қатынасы) және mode (презентация арнасы) сияқты өлшемдері 
арқылы айқындалады. Екінші себеп: жанр вербалды құралдар 
арқылы әлеуметтік мәселелерді жеткізу жүйесі ретінде дискурс 
құрылымын талдауға себепші болады».
 
Шетел авторларының 
еңбектерінен шығатын қорытынды:
1.
Жанр аяқталған мәтін деңгейінде қарастырылады; 
2.
Жанр 
нақты 
анықталған 
мақсаттары 
бар 
коммуникативтік оқиғамен тығыз байланысты; 
3.
Жанрдың өзінің нақты құрылымы болады; 
4.
Жанр 
«стиль» 
мен 
«регистр» 
ұғымдарынан 
ерекшеленеді. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

42 
Осыдан келіп «регистр» мен «функционалдық стиль» 
ұғымдарының арасында параллель өткізуге болатынын көреміз.
Қазіргі қазақ тіл ғылымында өріс алып отырған жаңа 
ғылыми бағыттарға сәйкес тың тұрғыдан зерттеуді талап ететін 
мәселелердің бірі – қазақ әдеби тілі функционалдық 
стильдерінің ішкі жүйесі, ішкі подстильдік тармақтарға 
топтастырылуы. 
Қазақ лингвистикасында қоғамның әлеуметтік қажеттілігіне 
қарай қарым-қатынас жасау функциясы, хабарлау, ақпаратты 
жеткізу функциясы және әсер ету функциясы бойынша тілдік 
құралдардың стильдік тармақтарға бөлінуіне В.Виноградовтың
тілші ғалымдарға жақсы таныс «При выделении таких 
важнейших общественных функций языка, как общение, 
сообщение и воздействие, могли бы быть в общем плане 
структуры языка разграничены такие стили: обиходно-бытовой 
стиль (функция общения); обиходно-деловой, официально-
документальный 
и 
научный 
(функция 
сообщения); 
публицистический и художественно-беллетрический (функция 
воздействия)» [8, 12] деген анықтамасы негіз болғандығы 
белгілі.
Қазақ тілші ғалымдары В.Виноградовтың және басқа да 
стилистиканы зерттеген орыс ғалымдары айтқан пікірлердің 
ізімен жүріп, стильдік тармақтардың атауларын да, түрлерін де 
дәстүрлі қалыпта сақтап қалды. Дәстүрлі түрде қалыптасқан 
жіктемелердің ішінде нақты түрде аталатыны ғылыми стиль 
және оның ішінде подстилі ретінде аталатыны ғылыми-көпшілік 
стиль болса, бұларды талдап зерттеу мәселесі де, олардың 
жағдайы да орыс тіл білімінен алынған көзқарас деңгейінде 
қалып қойды. Нақты айтқанда, қазіргі кезде функционалдық 
стильдер қатарында ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль 
деген ұғымдар бар, ал олардың басты белгілері классикалық 
қағидаларда қалып қойды. Ғылыми-көпшілік стиль туралы 
айтылғанда, оның нақты тілдік-стильдік белгілерін анықтап алу 
қажет болғанда, біздің табатынымыз – академик Р.Сыздықтың
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы ғылыми әдебиеттің алғаш 
қалыптаса бастаған кезіндегі нұсқалардың тілі жөнінде айтқан 
түйіндері ғана. Шындығына келгенде, қазіргі кезде, ғылыми-
көпшілік мазмұнда жазылатын ғылыми мәтіннің көлемі көп. Ал 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

43 
олардың қандай тілдік ерекшелігі бар екендігі әлі де анықталмай 
отыр. 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: