Ж. Д. Рапишева, Е. Е. ТҮйте, Ж. У. Есинбаева қазақ тілінің стилистикасы

44 
публицистикалық сөз, лекция, баяндаманың тілі, радио, 
теледидар арқылы берілетін хабарлардың тілі жатады. Сөйлеу 
тілінде бір жағынан, мазмұнына байланысты жазбаша ғылыми 
стильдің элементтері орын алады, екінші жағынан, пікір 
тыңдаушысымен жүзбе-жүз ауызекі айтылатын болғандықтан, 
сөйлеу тілі стилінің тіліне тән лексика, синтаксистік тәсілдер 
басым жұмсалады. Осы жайлар сөйлеу тілі стиліндегі лекция, 
баяндама тілін, публицистикалық сөзді ауызекі тіл деп 
біртұтас стильдік топ ретінде қарауға негіз болады. Сөйлеу 
тілі ортақ сипаты бар бір тұтас стиль болғандықтан, 
лингвистикалық ғылым әр уақыт оны арнаулы зерттеу нысаны 
ретінде қарап жүр.
Сөйлеу тілі стиліндегі бірқатар ғылыми еңбектер әдеби 
тілге қарама-қарсы қойып, оны нормаға түспеген диалектілік 
аядағы сөйлеу құралы деп санайды. Сөйлеу тілі мен әдеби 
тілдің қатынасы тарихи жағынан аса күрделі. Бұл тұрғыдан 
қарағанда, ауызекі сөйлеу тілі – тілдің бастапқы қалпы. Оның 
әуел баста диалектілік көрінісі басым болғаны да рас. Бірақ 
жазба әдеби тілдің қалыптасуымен қатар белгілі кезеңде 
әдеби тілдің ауызекі түрі де жарыса пайда болады.
Ауызекі сөйлеу стилін зерттеушілер оны бірнеше түрге 
бөледі: 
1) дидарластық сөз (әңгімелесу, сұхбаттасу); 
2) полемикалық (дауласу) сөз; 
3) көпшілікке арналған сөз (баяндама, лекция).
Дидарластық сөз стилі екі немесе бірнеше, сондай-ақ одан 
да көп адамдардың бас қосқан сұхбатында қолданылады. 
Сондықтан мұндай сөзге қатысатын кісілер әңгіме қызықты, 
әсерлі болу үшін алдын ала дайындалып келеді. Дидарластық 
әңгіме диалог түрінде де жүреді. 
Даулы сөз пікір таластырушы немесе мүдделері қарсы 
кісілердің арасында болады. Даулы сөзде қарсы жақтың сөзінде 
полемикалық қатысты білдіретін тұлғалар пайдаланылады, 
риторикалық сұраулы сөйлемдер жұмсалады, өз пікірін дәлелді 
ететін аргументтер келтіріледі. Қарсы жақтың мысын басатын 
мысқыл сөздер де қолданылады. Даулы мәселені шешуге 
әркімнің дайындалып барғаны жөн. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

45 
Ауызекі сөйлеу тілі адамдардың бір-бірімен күнделікті 
қарым-қатынасында пайдаланылады. Ауызекі сөйлеу тілі 
стилінің басқа стильдік тармақтардан бірнеше өзіндік ерекшелігі 
бар: 1) негізгі мақсаты хабар беру, хабар алу, пікір білдіру, пікір 
алмасу, 2) сөйлесуде қамтылатын тақырыптар әр түрлі болып 
келеді, 3) сөйлемнің модальдық түрлерінің (хабарлы, сұраулы, 
лепті, бұйрықты) барлығы қолданылады, 4) экспрессивті 
(әсерлі), эмоциональды (сезімдік), образды (бейнелі) және 
нейтралды (бейтарап) сөйлеу элементтерінің барлығы дерлік 
қамтылады, 5) лексикасында диалект, тұрпайы және варваризм 
сөздер де аралас болуы мүмкін.
Сөйлеу тілінің лексикасы тұрмыстық қарапайым, дөрекі, 
тұрпайы сөздерден ғана емес, күнделікті қарым-қатынаста әдеби 
(кітаби) сөздер де жиі қолданылады. Олардың қолданылу 
дәрежесі сұхбаттасушы адамдардың ой-өрісінің кеңдігіне 
байланысты. Мәдениеті жоғары, инабатты, парасатты адамдар 
ауызекі сөйлегенде әдеби тілдің нормалық белгілерін сақтап, 
тұрпайы, дөрекі, қарапайым сөздерді араластырмай, өз ойын 
мәдениетті түрде жеткізіп отыруға тырысады, дағдыланады. 
Ауызша әдеби тіл өзара сөйлескенде, дәріс оқығанда, интервью 
бергенде, теледидардан сөйлегенде қолданылады. Бірақ ауызша 
әдеби тіл оның кітаби (жазба) түрімен бірдей емес. Ауызша 
әдеби сөйлеуде өз ойының тыңдаушыға түсінікті болу жағына 
көңіл бөліп, сөйлемдерді тым күрделендірмей, ұғымды
жеткізуге тырысады, арнаулы терминдер, абстракт сөздер аз 
қолданылады. Сонымен бірге ауызша сөйлегенде сөздердің орын 
тәртібі жазба тілдегідей қатаң сақталмайды. Сөйлем толық 
айтылмай қысқарып, ықшамдалып, толымсыз түрде айтылуы 
жиі кездеседі. 
Сөйлеу лексикасының өзіндік ерекшелігі бар. Сөйлеу 
тілінің лексикасы – адамның күнделікті қарым-қатынасы 
кезінде, емін-еркін әңгіме үстінде, алдын-ала ойланып 
сұрыпталмай, сөйлеу үстінде әңгіменің желісіне қарай туып 
отыратын сөздер. Олар іштей мынандай топтарға бөлінеді:
1) тұрмыстық қарапайым лексика, 2) варваризмдер, 3) әдеби-
сөйлеу лексикасы.
1. Қарапайым сөздер де халықтың сөйлеу тілінің байлығы 
боп есептелінеді, әдеби тілді байытудың бір көзі болып 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

46 
саналады. Қарапайым сөздерді көркем туындыларда жазушылар 
тек стильдік мақсатпен ғана қолданып қоймайды, сонымен қатар 
әдеби тілді байыту, дамыту мақсатын да көздейді.
Қарапайым сөздер – сөйлеу тілінде сөздің мазмұнын 
тұрпайыландыра, айналдыра түсу мақсатымен қолданылатын 
тілдік құралдар. Бұлар жалпылама лексикаға қарағанда 
эмоционалды-экспрессивті 
бояуының 
күштілігімен 
ерекшеленеді. Сөздерді ауыспалы мағынада қолдану қарапайым 
сөйлеу тіліне тән қасиеттердің бірі.
Қарапайым сөздер лексикасына қарапайым, тұрпайы, 
дөрекі, анайы сөздер (какофемизмдер), варваризмдер, жаргон 
сөздер 
мен 
кейбір 
диалектизмдер, 
тұрпайы 
мәнді 
фразеологизмдер, т.б. кіреді.
Қарапайым сөздердің мынандай ерекшеліктері бар:
1. Стильдік мәні бір нәрсені төмендету, кеміту, бағасын 
түсірерліктей болады;
2. Диалектизмдер сияқты территориялық жағынан 
шектелген емес, жалпыхалыққа түсінікті, таныс сөздер;
3. Әдеби тілде қолдануға болмайтын жат сөздер.
Варваризмдер – тілге етене болып сіңбеген, соншалықты 
зәрулігі жоқ бөтен тілдің сөздері. Варваризмдерді қолданудың 
әртүрлі жолдары бар: 1) Кейде бір халықтың шынайы өмірін, 
тұрмыс салтын суреттеп көрсетпек болғанда, сол елдің ұлттық 
ерекшелігін 
бейнелеу 
мақсатымен 
варваризм 
саналы 
қолданылады.
2) Тыңдаушыға ерекше әсер етіп, күлдіру үшін халық 
ақындары да варваризмді ұтымды пайдаланған. Өзге тілдердегі 
сөздерді сөзбе-сөз аударуға қиын тиген жағдайда, варваризмдер 
сол қалпында ешбір өзгертілмей алынады.
3) Варваризмдер кейде қоғамдағы жағымсыз типтерді 
халыққа мазақ етіп келемеждеу үшін де қолданылады. Тіл 
шұбарлаушыларды жазушылар келемеждеу үшін варваризмді 
жиі қолданады.
5) Варваризмдерді жазушылар қоғамдағы жағымсыз 
типтерді халыққа мазақ етіп келемеждеу үшін қолданады.
Сөйлеу тілі (стилі) түрлі қарым-қатынас актісімен іске 
асады. Тіл иелерінің өзара сөйлесу актісімен байланыс жасауы 
қарым-қатынас актісі болып табылады. Осы акт барысында 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

47 
тіл иеленушілер қарым-қатынасқа түсіп мағлұмат, ақпарат 
алмастырады. Сөйлеу арқылы қарым-қатынасқа түсу үнемі 
ақпарат алуға немесе беруге негізделеді дейді зерттеушілер. 
Қарым-қатынас актісінің құрылымы келесідей: адресант → 
контакт → референт → код → адресат. Адресант белгілі бір 
кодты пайдалана отырып белгілі бір референтті адресатпен 
байланысқа түседі. Адресант ақпарат беруші адресат ақпарат 
алушы. 
Бұлармен 
қоса 
қарым-қатынас 
актісінде 
прагматикалық пресуппозиция немесе презумпция ұғымы бар. 
Пресуппозиция латын термині «pre» – алдында, алдын ала 
және «suppositio» – тұспалдау. Оны ақпарат беруші мен 
ақпарат алушының белгілі бір ақпарат туралы алдын ала өз 
білімінің болуы деп түсіндіруге болады дейді зерттеушілер.
М.Пеше 
«адресат-хабарлама-адресат» 
түріндегі 
«ақпараттық» модельді қарастырғанда, оның құрылымын 
былайша жіктеуді ұсынады: адресант, адресат, референт 
(хабарлама контексі), адресант пен адресатқа ортақ тілдік код, 
адресанттан адресатқа бағытталған тілдік жүйелілікке әкеледі. 
Ақпарат теориясы шеңберінде осы құрылымдық модельді 
ұсына отырып, зерттеуші «ақпаратты» жеткізу туралы 
хабарламаны немесе адресант пен адресат арасындағы 
«семантикалық әсерді» білдіру үшін дискурс терминін 
қолдануды жөн көреді [23, 98].

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: