Г. К. Сатыбалдиева а в т о р л а р

рылайлы. Осығаи байланысты тірі ағзалар ішкі ортасыіиа рстті- 
лік калыптастырып, тек осы аркылы коршағаи ортада реттілікті 
томсндстеді.
40 
♦ 
1-тарау. Биологиялыкбілім беру концеициясы жаіілы...
j dSyddSyd
eft ~ і г
Эмбриогенез
2-сызба. Тіршілік ксзсңдеріндегі меншікті жылуды онліру 
немесе энтропия (жылыканлыларда)
Эмбрионалды даму ксзінде ыдырау үдерісіне байланысты эн­
тропия онімінін меншікті үлесі өседі. Сондықтан Пригожим тсоре- 
масы бүл жерлс колданылмайды. Керісінше, түракты үдерісінің 
туылғаннан кезендегі өсуі Пригорин тсориясына сүйенетін бол- 
сак, энтропияныц меншікті онімі томсндейді, дене массасыныи 
түракты стационарлык күйі күбылмалы (2-сызба). Ал копжыл- 
дык осімдіктерде бөлшектсну және өсу омір бойы болгандыктан, 
баскаша болалы.
Тірі ағзалардын өмір сүруі тек тсріс энтропияныц ессбінен 
ғана жүрмейді, оц энергияның осерінен дс болады. Ішкі энергия- 
нын жоғалуы. сырткы ортата байланысты немесе жылу шыгару 
кезіндегі энергияныц орнын толыктырып отыралы. Энергиянын 
сақталу зацыиа сәйкес тірі агзанын барлык кызметі, ягни энер­
гия пайдаланушы сырттан келген энергия көзіне байланысты іске 
асырылады. Ол үдерістін скі түрі бар. Віреуі 
автотрофты агіи-
ларда,
ягни өсімдік патшалыгында жоне прокариоттарда (бакте­
рия, кокжасыл балдырлар). Олардағы органикалық заттардың гү- 
зілуі бейорганикалык заттар аркылы іске асырылады. Жасыл өсім-

діктср үшін энергия көзі күн сэулесінін жарығы (фотосинтез), 
ал баскалар үшін иеорганикалық заттардыц тогығуы (хемосинтез).
Гетеретрофты агзсиар
(барлық жан-жануарлар, саныраукү- 
лактар. коптеген бактернялар). Оларға тән энергия козі - оріа- 
никалык заттар. Олар органнкалык заттарды бейорганикалык 
заттардан түзе алмайды. Коптегсн гетсротрофты осімдіктердіц 
дамуына жалғыз гана органикалык косылыс - глюкоза, ал азот 
козі - N H / немесе NO,'. Жануарларға керек азот органикалык 
түрде (амин кышкылы белок) болады. Жануарларға оте керекті 
орын алмастыруга болмайтын заттар да болады, оларды жануар- 
лар мен адамдар татамныц күрамынан алады. Мысалы. омыртқа- 
лылар үшін, жондіктер үшін. бір жүмыр күртка жоне бір инфузо- 
рияға ксрскті 10 аминкышкылдары болады, олар: валин, лейцин, 
изолейцнн, лизин, гистидин, аргенин, фенилаланин, триптофан, 
треонин, метиенин. Жондіктердегі орны ауыстырылмайтыны -
стерол, егеу күйрыктарда - жоғары каныкпаган кышкылдар (ли- 
нолевая, линоленовая. арахидоновая).
Жер бетіндегі тіршілік үшін энергия козі - күн соулесініц 
энергиясы. Күн сәулесінің алгашкы козі атомдық ядроның қо- 
сылуынан туъіндайды. 15 млн °С температурада әрбір секунд са- 
ЙЫН 
сутсгі ядросынан 3*10" кг озгсріп отырады. Әрбір төрт про­
тон гелидін бір ядросын және екі позитронын түзеді (4,'Н - 2JHe 
+ 2,°е). Осы жағдайда энергия болінеді. Әрбір секунд сайын күн 
соулесінен 3-910:бДж энергия шагылысады. Энштейн тецдеуіне 
сәикес ол мынандай формула аркылы бслгіленеді: Е=гпс:. Осы 
жағдай массасынын жоғалуына 4.109 кг тең.
Күн соулесінеи шыккан жалпы энергиянын (3,9.10:<’Дж/с, см
жоғары) тек азғана мөлшері жср бетіне жетіп (1/2. 19.10s). ал ат-
мосферанын жогаргы кабатында шағылысын, жолында 25 % сі-
йіріліп, жер бетіне 45 % жетеді. Жа.лпы жер бетіне келіп түсе-
тін энергия - 0,80.10г Дж/с. Осы энергияның 45 %-ы 380 және 
74П
им спектр аралығында тиісті өсімдіктердің фотосинтез 
ҮДерісіне жүмсалса, фотосннтетикалык белсенді шагылысу энер­
гиясы - 0,36.10 ‘'Дж/с.
Жерге жоне Жер бетінен жүрегін энергия ағысы ( НҒДж*е ').
1.8. Tipi апіадагы акпараттык жүііенін кызмстіне сипаттама 
♦ 
41

42 
♦ 
1-тарау. Биология.чык білі.м беру концепцнясы жайлы...
Күн сәулссі радиация 178
30%
Тура шағылысы 53
47%
\
\
_^ 
J
' \
Тура жылуга айиалу 84 "
23° о 
4j
..Булану, конвекция 
W ^.V
Лт.мосфералык жа\ын 4 
Судажәне
Щг
мүзда 
4
- /
о.
2
% - 
- - - 
т м ш Ш Г
0,05% жел.толкын. _ 
• .... .
ж.б. 0.36
—
- 
л ЛА, 
Өсімдікте 
Щ
Фотосинтез 0,09 И ш * ^ 
-:ЖШШ
1 
жан\арлар
к°Рлан-у
Іілру
65
Пандалы
’ 
Sy
. , ’ 
_ . .
жанармайла
___
Ш
__
Б акы лау сүракі ары :
]. Биологиядан білім беруді жетілдіру. дамыту үшін кажетгі ен басты ны 
сандар.
2. Детер.менизм дегсніміз не?
3. Жасуша теориясынын (біріктіру) ыкпалдандырушылык рөлі кандай?
4. Гаплотип дегеніміз не?
5. Біртүтас ағза дсгеніміз не?
6. Автотрофты жоне гстеротрофты ағзалардыи арасьшдагы анаболизм жә 
нс катаболизм арасындағы озара карым-катынасты түеіндірініз.
7. Үлпаларынын сусыздануы, яғни криптобиоз.
8. Тірі ағзалар аіиык гстсрогендік жүйе дегенді калай түсінесіз?

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: