Био.югия.іык теория.іарды және

теория барлық мәтіиінде шашырацкы берілген. Тіршіліктің пай- 
да болуы жайлы теория - антропогенез, ноосфера концепциясы 
анық корсетілмеген.
Биологияныц өзінше жеке ғылыми пон бодып калыпгасуында 
жасушалык теория - жасуша жайлы ілімнің іргетасын күраушы, 
яғни цитология гылымыныц туындауы осы тсориядан бастау 
ал-
ған.
Жасушалык тсориянын бастауы жоне олсмиің бейнесін бей- 
нелеу жайлы әртүрлі козқарас болған. Жасуша теориясынын да­
му тарихына коз жіберсск, мектеп биодогиясы курсында олі де 
толык орын ала алмай келсді. Алғашкы ксзде, яғни XVII және 
XVIII ғасырларда идеялар, осіресе философиялык идеялар күры- 
лымдық, атомдық, корпускулярлык, дискреттік сипатта болды. 
Оның ішінен П. Гассенди (1592-1655) ілімін айтуға болады. Ал 
олардың әдісі - дискретті болшектерді түсіндіру метафизикалык 
және механикалык түрғыдан корсетіледі. Олар сырткы механика- 
лык күштіц әсерінен козғалыска түседі деді. Жасуша тсориясы- 
ның калыптасуына үлесін коскан немістін философы Г.В. Лейб- 
ницаны (1646-1716) атап өтуге болады. Оның айтуы бойынша, 
монада (гр. - единица, жалғыз, жеке) - жекс озін-озі козғайтын 
касиеті бар срекшс күш. Олар бір-бірімен байланысқа түседі, 
әркайсысы жеке-жеке сипатталғанымен. жалпы біртүтастыкта 
болады. Монада идеясы жасуша теориясы объектісінін дерексіз 
түсінігінің жалпы контурын белгілсп, одан орі карай аныкталып. 
натурфилософиялык децгейде, яғни табигат жайлы күбылыстар- 
ды оймсн тануды ұсынды.
Микроскопиялык зерітеулердіц нәтнжесінде жасушаның сыр- 
лары ашыла бастады. Оған дейін жасушаны коніршік, түтік, тал- 
шык жоне т.б. атаулармен атагап болатын. Эрине, Г.В. Лейбни- 
цаның философиялык идеясы немістін натурфилософы Л. Оксан 
ның (1779-1851) жасуша жайлы конценииясынын калыптасуына 
әсерін тигізді. Бүл түжырымдама биологиялык элементарлык жүйе- 
ніц мәнін жоне тіршіліктіц найда болуы жайлы проблемалар- 
дыц аралык байланысын ашыи біртүтастыкка әкелді. Тарихи ас- 
пектідсн логикалык аспектіге ауысу үшін заманауи жасушалык 
теорияның срежелерін, кағидаларын гүсіндіру керек.
14 
♦ 
1-тарау. Биологиялык бі.іі.м беру концепшіясы жайлы...

Жасуша дегеніміз:
- жасуша қарапайым тірі жүйе: күрылысы, тіршілігі, кобсюі 
жоие прокариоттар мем эукариоттардын жске даму ііегі- 
зінде болады;
- жекс даму барысында жасушалардың түзілуі. Жаңа жасу­
ша тек бүрын пайда бодған жасушалардан бөліиу аркылы 
пайда болады;
- жасуша және организм;
- жасушалар жеке-дара ағза да болуы мүмкін, барлык тірші- 
лік үдерісі толык жүзеге асырылады (прокариоттар, про- 
тистср). Копжасушалы организмдер жасушадан және онын 
өнімдерінен түрады.
Жасушаныц ңызметі.
Жасушада іске асырылатын қайталану- 
шы кері үдерістер:
а) зат алмасу - химиялык реакция;
ә) заттар келіп және сыртка болініп отырады, тітіргендіргіш- 
тік жоне козғыштык;
б) кайталанбайтын үдеріс, даму және боліну.
Жасуша өте сртеде пайда болып, үзак эволюциялық жолдан 
өтгі, ядросыздан (прокариот) ядролыға дейін (эукариот) - бір жа- 
сушалы. колонолиялды және копжасушалы. Сондыктан жасуша 
жайлы осы фактілер, заманауи әлемнің бейиесін көрсетуші.
Жасушада болатыи барлык үдерістер, бір жағынан, жасуша 
теориясымсн, екінші жағынан, баска пәндермен физика, химия, 
технология, кибернетикадан алынған фактілермен, үшінші жағы- 
нан, эволюциялык идеялары мен генетика аркылы бірігіп, ноти- 
жесінде себеп-салдар, жүйелілік және тарихи бірлік принципін 
камтамасыз етеді.
Бірак мектептегі биология курсында циотологиялык матс- 
риалдар динамикалық өзгермелі, статистикалык түракты, биохи- 
миялык, морфологиялык, физиологиялык, цитогенетикалык, он- 
тогенездік үдерістердіц жиынтығы сияқты көрсетіледі.
Жасуша теориясы - циотология, систематика, физиология жо­
не эмбриология пәндерінің негізін калаушы, оқу материалдарын 
кіріктіруші, долслдеуші, түсінік беруші екендігіне күмән жоқ.
1.3. Вмо.юпіялық теория.іарды жопе шектес концеицияларды... «* 
15

Жасуша теориясынын қағидаларын нақты түсіндіру бірнсшс 
бағытта жүргізілуі тиіс:
-
токсоиомияшқ:
«прокариоттар мен эукариотгардын жасу- 
шаларыиың ор түрлілігінің моделін» дайындауда;
-
морфология:/ық:
жасуша күрылымының жеке моделіпен әр- 
түрлі үлпалардың, жасушалардын көптүрлілі сипатталады:
-
физиологияіық жәие биохимиялық
: ағзаның жалпы функ- 
ционалдық қасиетіне жеке-жекс беліктерін карастыру:
-
генетикалық:
гсндік акпараггы тасымалдаушы жалпы идея- 
дан «ген» деген үғымга түсінік;
-
эмбриология!ық:
оте кішкенс жасушадан көп жасушалы 
организм түзілуі;
-
эволюциятц:
бір клеткалыдан коп клеткалы тіршілік фор- 
масының қалыптасуын түсіндіру.

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: