Экожүйенің даму заңдьілыктары

оссрлсрінін нәтижесіиде калыптасады. Фенотмптің де коптегсн 
каснеттері түкым куалайды. Мысалы, тсрінін күнге күйіп караюы 
(загар) түкым куадамайды. себебі оным пайда болуы күн соуле- 
сініп әсерінсн. Бірак ксйбір адамдарда «күнге күю» онай пайда 
болады. Бүл күбылыс түқым куалаушылык қасиеті бар скемдігін 
көрсстеді.
Өзгергіштік: генетикалық әртүрлілік.
Фенотііптсрдіц популяциядагы әртүрлілігіндегі басты фак­
тор - генотнптердін айыр.машылығында. ЭСТ-да зволюииямын 
өзгсруі бірмсше жылдар бойы мопуляциядаты гендік күры.тым- 
ныц озгсруі дсп аныкталады. Бір аллелдің озгеру жпілігі бас­
ка формата өзгеріп отырады. Ал эволюцияным козгаушы күші 
аллелдердін бір нсмесс баска жакка озгеру жиілігіпің әссрінен 
туыидайды. Жана аллел толык өзгсріп немесе популяпиядаи 
жоталады. Агзадаты озгсргіштік мутаииядан, гсндсрдін агы- 
нынан. гендік матсриалдыц рекомбипациясынан түрады. Әр- 
түрлі түрлсрдің гсндерімдсгі алмасудын ногижесінде өзгергіш- 
тік күшейсді. Мысалы, бактерияларда тендер горизонгалды (кол- 
беу. 
колденсц) 
таралуы. 
өсімдіктсрдсгі гибридизация 
(будандас- 
гыру).
Мутация - ДНҚ реттіліктеріндегі өзгеріс. Кездейсок мута- 
цмялар барлык агзалардын геномында болып түрады. Осы мута­
ция тенетикалык озгеріс туындатады.
Радиация, вмрустар. транспозондар. мутагсидік заттар. ДНҚ 
репликациясы ксзіндегі кателіктер нсмесе мсйоз кезіидегі мута- 
циянын гсннін өнімініц өзгеруіне кедсрті жасауы мүмкін. Мы­
салы. дрозофилгс откізілген тожірибе корсеткендей. етер мута­
ция бслокты өзгсргсе, онда 70 % зиянды эсер етеді, ал калганы 
бейтарап немесе нашар. Змянды мутацнялардың жасушадагы әсе- 
рін азайту ДНҚ реиарациясы аркылы болады.
Мутация хромосоманыи кои бөлігін камтиды. Мысалы. дуп­
ликация кезінде геномда геннін қосымша көшірмесі жаца ген 
пайда болуына неі ізгі материал болады. Бүл - ең манызды үдеріс, 
ойгкені жаца ген түкымдас ішінде ата-тетінен бастап дамнды. 
Мысалы, адамныц көзіндсгі жарық сезгіш қүрылымнын калып- 
тасуына торт ген катысады: үшеуі заттың гүсін аныктаушы, ал
20 
♦ 
І-тарау. Биолопіялык білім игру концсициясы жаіілы...

1.5. Экожүйеніц ламу заидылыктары. Эво.іюцняныц... 
♦ 
21
бірсуі карацғы ксзлс көруге катысушы. Барлық тендер - бір ата- 
тектен таралтан гендер.
Ген кошірмесі мутацпяга түскеннен кейін дупликацияныц нә- 
тнжесінен ата-тектік геннен жанасы пайда болып. ол жана функ­
ция аткарады. Бүл үдеріс тек дупликашіядан кейін женіл жүреді, 
себсбі жүйснің коптігінен күшейеді. Жүптан бір ген жана функ- 
цияға ие болып, ал басқалары негізгі қызметін агкаруды жалғас- 
тыра бсрсді.
Муташіяның баска типтсрі жаңа генді кодталынбайтын ДНҚ 
аркылы жасауы мүмкін. Жаңа ген рекомбинация есебінен шыгуы 
мүмкін. Нотижесінде жана күрылымды жана функциялаушы гсн 
пайда болады.
Хромосома децгейіндегі мутация адамда жоғары өзгсріс- 
ке жетуі мүмкін. Ол жагдайда делекцня, инверсия хромосома- 
ныц үлксн белігінде жүріп, хромосоманың бір бөлігі басқасына 
транслокацияланады.
Хромосомалардыц бірігіп кетуі де мүмкін (робертсоновская 
транслокация). Мысалы, эволюция барысында хома туыстыгын- 
да екі хромосома косылын, адамда екінші хромосома пайда бол- 
ды. Баска маймылдарда мүндай косылыс болмады, хромосома- 
лары болек-болек күйінде калды.
Эволюиияда хромосоманың күрылысындағы өзгеріс басты 
рөл аткарады. Осыган байланысты жаца популяшіяның тууы 
жылдамдап, жаца түрлср пайда болады, нәтижесінде генетика- 
лык ортүрлілік жогарылайды.
Геномный мобильді элементі, транспозондар - эволюция 
үшін мацызды фактор. Мысалы, адам геномында миллнонға жа- 
кын Alu - повтор кошірмссі - экспресс гендерді реттеуші. Мо- 
бильдегендер баска гендердін орнын ауыстырып, түр өзгеріске 
түсуі немесе геп жойылып кетуі мүмкін.
Рекомбинация (гендердіиорын ауыстырылуы). Жыныссыз ко- 
беюші ағзаларда бір дара гсні екінші дара генімсн араласпайды. 
Ал жынысты жолмен көбсйетін ағзалардын үрпагында ата-анала- 
Рыныц хромосомаларын кездейсок жағдайда алады, яғни гомоло- 
гиялык рекомбинация үдерісі кезіиде екі гомологтык хромосома 
бөліктсрі алмасып отырады. Рекомбинация кезінде аллель жиілі-

гі өзгермейді, бірақ жаңа комбинация пайда болады. Сондықтан 
жынысты жолмен кобеюдің нотижесінде түқымқуалаушылык өз- 
гергіштік жоғарылай, эволюция каркыиы жедсл жүреді. Бірак та 
кейбір жынысты жолмен кобсюші жануарлар үшіи кейбір жағ- 
дайларда жыныссыз көбеюдің дс пайдалы жактары болуы мүм- 
кін. Осының нотижесінде скі аллельдің жиынтығы геномда дивср- 
генцияланып, жаңа функцияға ис болады.
Рекомбинация кейбір жағдайда аллельге тәуелсіз ДНҚ-да- 
ғы бір-бірінс жақын орналасканына карамай үрпакқа таралуы 
кездеседі. Бірак рекомбинация денгейі томен, шамамен үрпақ 
хромоеомасының екі рекомбинациясында болады. Нәтижесінде 
хромосомадағы жакын орналасқан гендер тіркссіп түқымкуала- 
нады. Осындай үрдіс бойынша екі аллельдің бір хромосомада 
орналасуын гендердің тепе-теңсіздік тіркесуі деп атайды. Бірне- 
ше аллельдің бірігіп түқымуалаушылык касиетін 
гатотип
деп 
атайды.
Егер бір аллель гаплотипте едәуір артықшылық етсе, табиғи 
сүрыптаудың нотижесінде популяция жиілігі - баска аллельдер 
осы гаплотипте дс жоғарылайды. Осындай күбылысты «автос- 
топты қозғалыс» деп атайды.
Егер аллельдер рекомбинация ксзінде ажырай алмаған жағ- 
дайда сүткоректілердің хромосомасында, яғни атадан балаға оз- 
герісеіз берілетін, зиянды мутациялардын қорлануына әкеледі.
Жынысты көбею кезіндегі аллельдердің комбинациялануы- 
нын өзгеруінен зиянды мутациялар жойылып. пайдалылары сак- 
тал ады.
Жыныстык жолмен көбеюдіц шыгу тегі, онын себептсрі әлі де 
болса анықталынбаған, сондыктан да эволюциялық биологияда 
белсенді зертгеулер жасалып келеді. Жаңа болжамдар туындап 
жатыр, оған мысал - «Қара әйел гипотезасы».
«Гендердің агыпы». Бүл - популяциядағы аллельді ген- 
дердіңауысуы.Бүл үдеріспопуляциядагыдаралардыңмиірацияла- 
нуы аркылы іске асырылуы мүмкін. Тозаң немесе өсімдіктердің 
түқым трансферті. Гендердің толкындарының жылдамдығы ағза- 
ныңқозғалысжылдамдығынабайланысты.Бірақ гендердінагыны- 
ның әссрі олі де болса дүрыс анықталынбаған. Сондай болса ка-
22 
♦ 
1-тарау. Био.іогнялык білім беру концспциясы жайлы...

зіргі кезде екі көзкарас бар. Бірінші көзқарас бойынша гендсрдіц 
ағынының осері ірі популяциялык жүйсде едәуір эсер етуі мүмкін; 
гемогенделініп түр түзілуге қарсы эсер езуші деп ссептеледі. Екін- 
шісі тендер агыныныц жылдамдығы тек локатды популяцияга ғаиа 
осер етеді.
Эволюция механизмі. Табиғи сүрыпталу арқылы жүретін эво- 
люциялық үдсрістіц нәтижесінде мутация түракталып, ағзаныц 
бейімделгіштігі жоғарылайды. Яғни басты фактор - табиғи сү- 
рыптаушылық.
Табипі сүрыптаудың ец басты концепциялык үғымы - ағза- 
лардыц бейімделгіштігі. Бүл үдеріс - ағзалардың тіршілік кабі- 
леттілігі және кобею касиеттсрі. Бірак бейімдеушіліктің басты 
анықтаушысы үриақтың жалпы санының белгісі емес, дәл осын- 
дай генотиптегі үрпақгардың санына байланысты.
Егер жақсы, тез кобейетін ағзалардың үрпағы әлсіз көбсйетін 
болса, гендік үлесі жоне оған сәйкес бейімдеушілік қабілеті дс 
төмен болады.
Егер кандай да бір аллелі бар ағзаиың бейімделгіштік қасиеті 
жоғарылаиса, осы гендсгі басқа аллельдерге қарағанда, осы ал- 
лельдін үлесі популяцияда арта бастайды.
Бслгілі диапазон арасында (мысалы, ағзаның колемі, пішіні) 
табиғи сүрыпталу үш типке бөлінеді:
1. Бағытталған сүрыптау - үзак уакыт бойы белгілсрінің орта- 
ша мәнінің өзгеруі, мысалы, денесінің көлемінің өзгеруі.
2. Дирупривті сүрыптату - белгілерінің шегкі мәнін оныц ор- 
таша мәніне карсы сүрыптау. Мысалы, үлкен және кішкене мөл- 
шердегі.
3. Түрақтандырушы сүрыптау - белгінің шеткі белгілері, дис- 
персиялық белгілердің кішірейуіпе әкелетін әртүрлілік төмен- 
Дейді.
Гендер дрсйфі - ағзатардың тіршілік етуінің дамуы мен ко- 
беюінің кездсйсок үдеріс кезінде аллельді гендердіц үрпактан үр- 
паққа карай өзгеруі.
Егер сүрыптаудың осері салыстырмалы түрде әлсіз неме- 
се жоқ болса, аллельдің жиілігі жоғары немесе томен (адасып) 
'гаралады.
1.5. Э кожу йен in даму зацдылықтары. Эволюцияныц... 
♦ 
23

2
A
♦
Егер аллель популяцияға түракталса, дрейф тоқталады. Сой- 
Tin, кездейсок үдерістердің нәтижесіиен кейбір аллельдер нопу- 
ляциядан элиминацияға түседі. Яғпи ығыстырып шығарады.
Эволюцмяның нәтижесі. Ағзаның барлық тіршілік кызметіне 
эсер етеді.
Адаптация (мінез-күлык, морфологиялык. физиологиялык) -
табиғи сүрыптаудың нэтижесі. Бейімделу ағзаиың бейімдеушілік 
қабілетін жоғарылатады. Болашакта эволюшіялык үдеріс жаца 
түрлсрдің шығуына әкеледі.
Эволюцияпы кейде макроэволюция жоне микроэволюция деп 
екі түрде карайды.
Макроэволюция - бүл түр және одап жоғарғы деңгейде бола- 
тын эволюция.
Микроэволюция - түр деңгейінің төмен жүрстіи эволюциясы, 
мысалы, иопуляцияныи бейімделуі.
Жалпы, макроэволюция үзак уакыттағы микроэволюцияныц 
нәтижесі деп қарастырылады. Екеуінің арасыида аса бір ерскше- 
лік жок. Ерекшелігі - тек тиісті уакыт.

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: