Хромосомалык теориянын калыптасуы мен дамуы

сушалар жиынтығы үлпалардың дамуына ссбебіи тигізеді. Осы 
жоғарыда айтылған фактілерді жинактап, кейбір ірі бірліктер -
түкымкуалаушылықтың хромосо.малық теориясын А. Вейсмап 
түжырымдады.
Хромосо.малык теорияның қалыптасуына скінші дәлсл - не- 
міс ғалы.мы Т. Боверидін эксперименталдық зерттеулері (1862-1915).
Ғалым 1887-1905 ж. хромосоманың даралык принципін қа- 
лыптастырды. Әрбір түрлердегі хро.мосоманың саны, формасы 
түракты және эксперимент аркылы ядроның түкымқуалаушылық 
рөлін дәлелдеді.
Т. Боверидің айтуы бойынша, әрбір жеке хромосома дара- 
лардын дамуына арнаулы үлсс қосады, сонымен катар олардың 
санына байланысты жасушаның мөлшері тәуслді болады.
Сөйтіп, цитологтардың зерттеу жүмыстарының нәтижесін- 
де хромосомалык теорияның негізі калыпгасты (Т. Бовери және 
У.Сеттон (1902-1903)).
Зиготада және соматикалык жасушада хромосоманың саны- 
ның жартысы аналык үрықтан, басқасы аталық үрықтан қалып- 
тасады. Нәтижесінде сомалык жасушаның ядросында жүп үксас 
гомологтык хромосома аталык және аналык жасушадан гүрады. 
Саны жүп хро.мосоманың гаплоид санына тең.
Хромосома ағзалардың қүрылымдық және геннің даралык 
ерекшеліктерін сактайды. Мсйоз кезіндс гомологты хромосома- 
лар жүптасып, конъюгацияланады, одан кейін ажырап, әртүрлі 
үрық жасушасына түседі. Әрбір хромосома даралардыц дамуына 
белгілі рөл аткарады.
Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша бір хромосомада тү- 
кымқуалаушылык фактор бірлесіп түкымкуалайды. Мүны тірке- 
сіптүкымкуалауиіылық идеясы деп атады. Сондықтан окушылар- 
ды Г. Мсндельдің тәжірибесімен, А. Вейсманнын идеяларымен 
таныстырып, хромосомалык теория аркылы хромосоманың ка- 
сиетіндегі «паралеллизм» деген үғымды өз бетімен байкап тү- 
сінуіне ықпал етеді. Сонымен бірге Г. Мендельдің болжамына да 
мән берсді.
Т.Г. Морган (1866-1945) ген жайлы түсінікті пакты долелдсп, 
оның матетшлдшс.хаб.и£ахьш-кшэеетт-і.-
1.4. Хромосомдықтеориянмң калыптасуы мен дамуы... 
♦ 
17

Г. Морганның идеясы С. Всйсман. Г. Мендсльдің, Т. Бовсри 
мен У. Сеттонның идеяларымен байданысты скендігін окушы- 
ларға түсіндіру ксрск.
Гси хромосомада болады, бір хромосоманыц денгейінде бір 
топтың тіркестік топ саиы хромосоманың гаплоидты санына 
тең. Гендер хромосомада бір түзу сызык бойынша орналаскан. 
Мейозда болатыи кроссинговердің жиілігі гендердің аралык ка- 
шыктығына пропорционалды болады.
Мсктеп және жоғары оку орындарынын окулықтарында хро- 
мосомалық, гсндік теория тек атадыи кеткенмен, олардыц ара­
лык байланыстары мен ережелері накты көрсетілмейді. Нотиже- 
сінде окушылар заманауи генетика ғылымының фундаменталды 
кағидаларын түсіне алмайды. Сондыктан окушылардын білімін 
тереңдстіп дамыту үшін ғалымдар калыптастырған әдістерге 
сүйеніп, арнаулы тапсырмалар беру аркылы кемшіліктерін жою 
жолын іздестіру керек.
Генетиканың негізін түсіну үшін дерексіз мәліметтерден нак­
ты фактілергс бағдарлау аркылы тарихи түрғыдан карастыруды 
молекулалы генетикадан бастау керек. Оның ішінде Н. Кольцов 
(1928) калыптастырған түкымқуалаушы молекула коннепциясы- 
нан (1872-1940) бастаған жөн. Оған дсйін көптеген тәжірибелік 
түжырымдамалар болтаный білеміз («барлык тірі ағзалар ті- 
ріден», «әрбір клетка клеткадан». «әрбір ядро ядродан»), ал 
Н.К. Кольцов әрбір молекула - молекула деген жаңа принципті 
косты.
Ғалымдардың үсынысы бойынша хромосома - молекула не- 
мссе молекула жиынтығы. Олар редукцияға түсіп. оніп, жанарып. 
озінің кошірмесін күрастырады.
Осы болжамды колдаушы ретінде биохимиялык зерттеулср 
(нуклейн қышкылыныц, күрамы. пурин мен пириминдік негіз- 
дердіц казынасы) және рентген структуралык талдау, модельдеу, 
т.б. кейбір белок молекулаларының спиралды түрі ДНҚ-нын спи- 
ралды қүрылымынан түратындыгын аныктады. Сондыктан да rc- 
нетиканы зерттсу барысында ен тиімді жолы - геннің табиғатын 
классикалық идсялармен салыстырып. карастырғанда тана дерек- 
сіз үғымдарды, пакты мазмүнды фактілсрмен түсіндіруге болады.
18 
♦ 
t -тарау. Биология, іықбілім беру конііспниясы жайлы...

1.5. Экожүііенің даму зандылыктары. Эволюцияның... 
♦ 
19
Генмін табиғатының классикалык 
идеясы
Ген молекулалык генетика түрғысынан
Ген - морфолоі нялык объект,
хромосомаш.ш бір болігі
Ген - мутация өлше.мі, функция
олшемі, рекомбинация өлшемі
Ген - бөлінбейтін бірлік
Ген - өзінін кызметін автономды
жүргізеді, баска гендерден ок-
шауланган
Ген - түракты күрылым, ішкі 
фактілердін әсерінен өзгереді 
Ген - тек хромосомада орналаса- 
ды
Гсн - физика-химиялы объект, ДНҚ моле- 
куласынын болігі
Ген - функциялык өлшем майда болшек-
терге мутаішяға рскомбинацияға түссді
Ген - бө.іінсді, күры.іысы күрделі
Ген - өзара әсерлі бо.іады, онын нотижесі
хромосомада орналасуына тоуслді
Ген - мутация сырткы және ішкі фактор-
дың оссрінен бо.тады
Ген - хромосомалык геннсн баска да, хро- 
мосомадан тыс гендсрі бар (хлоропласт, 
митохондрия, плазмида)

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: