323
де белгілі бір сөздің анықтауыштық қызметі тек қана позиция
арқылы жүзеге асатыны мәлім. Сондықтан әдеттегі (проза-
дағы) нормада анықтауыш тек қана анықтайтын сөзінен бұ-
рын орналасады және екі араға өзі тектес өзге анықтауыштар
болмаса, басқа мүшелерді енгізбейді. Анықтауыштың осы қа-
сиетіне поэзия синтаксисі де қорғана
қарайды. Өлеңде анық-
тауыштың инверсиялануы әлдеқайда кем ұшырайды. Деген-
мен орын алады. Анықтауышты қалыпты орнынан жылжы-
тып инверсиялау арқылы ақын көбінесе оны ритмика жағынан
оқшаулап, екпін түсіретін тәрізді:
Сұр бұлт//түсі суық//қаптайды аспан (І,71), –
дегенде күзгі бұлттың түсі суықтығы баса айтылуы үшін мұны
білдіретін элементтер
(түсі суық
деген анықтауыш) ритмика-
сы жағынан оқшауланып тұр. Ол оқшаулық инверсия арқылы
жүзеге асырылған.
Сіз – қырғауыл
жезқанат
(I, 104).
Түрлі дауды
жүз тарау
(I, 78), –
тәрізді жолдарда да инверсияланған анықтауыштар ритмика-
интонация жағынан айқын бөлініп тұр. Анықтауыштардың
ұйқас талабына сай инверсиялануы да, біздіңше, жоқ емес,
бірақ өте сирек және көбінесе қосымшалы сөзден болғандары
тармақ соңына шығарылады:
Тойған есек шөпті оттап
маңайдағы,
Жолықты бір бұлбұлға
тоғайдағы
(II, 127).
Қарасам, қаңғыртар жұрт
бұл заманғы
(II, 103).
Анықтауыш пен анықталғыш сөздің арасына өзге мүше-
лердің келтірілуі де инверсияға жатады. Абай өлеңдерінде бұл
едәуір жиі ұшырайды:
Жасынан білер
ескі
шалдың
мінін,
Аптық жерін, ақылға кеш енгенін (II, 103).
Бұл жерде
ескі
деген анықтауыш
шал
сөзіне қатысты емес
(қазақ тіліне
ескі шал
деген тіркестің тән еместігін Абай-
дай сөз шебері жақсы білсе керек),
мін
сөзіне қатысты (бұл
– Лермонтовтың «Богаты мы, едва из колыбели,
Достарыңызбен бөлісу: