Монография \ 3 «санат» а л м п и 1
жүктеу/скачать 12,37 Mb. Pdf көрінісі
|
kabdolov zeinolla soz oneri
| eMip
шындыгы 6ip немесе 6ipep ьщшам эпизод мелшерщде, адам тагдыры 6ip немесе 6ipep жинакзл oKHfa келем1нде гана корсетшедь Окдгага кдтысатын кдЬармандар санаулы, олардьщ басынан ететш кубылыс- тардьщ 6api емес, кейб1р узйсгер1 гана суреттелетш болган- дыкхан, мундай шыгарманьщ келем1 де шагын, ыхдгам. Адам MiHe3i мунда кебше кэлыптаскдн, дайын кдлпьшда KopiHCfli. Кейшкер ем1ршщ кеп бураланы — шыгарма сыртында — баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлык, материал — нагыз кджегп деталь дар мен штрихтар гана. Шыгарманьщ сюжеттж аркяуы узак, же лип, арналы даму устщде емес, кыскз кдйырылган келте суреттер туршде тсзбектеледо; композициясы да — жинакы, yitipiMfli, Ширак, Шагьш эпикалык шыгармалар эдебиет тарихыньщ эр кезещнде эр сипатта болтан. Мэселен, ежелп кене дуниедеп бул текгес керкем туынды — миф, одан кейшп эр тустардагы улгшер1 — ацыз, epmezi, мысал, новелла т.б. Миф — табигат к,упияларын, адам не кргам вмгртщ сан алуан сырын щ<ял гажайып окцгага айналдыра бешелейтт фантастикалык, баян. Бул байыргы халыктардыд бэршде бар, 6ipaK, т у т а туган теркии кене Греция (Троя, Фивы циклдер1); кейш римляндарга ауыскдн. Ежелп Грецияда туган кеп-кеп шагын эпостьщ 6ip мыса- лы ретшде Антей туралы мифт1 еске TycipyiMi3re болады: кене дуниенщ керемет кдЪарманы. Антейдщ кулш куш- куаты езш дуниеге экелген Жер-анада екен. Антейдщ аягы жер басып турса-ак; болтаны, оны em6ip жау ала алмайтьш болтан. 0йткеш оньщ тал бойындагы барлык кдсиет Жерде — езш тапкдн анада. Соны бшген Геркулес Антейдщ аягы айыптан тайьш Жерден ажырауын багып журед1 де, 6ip жолы кыл ел1 кетершген сэтте оган ещи кдйтып жер бастырмай, алыпты эуеде туншыктырып елпредк.. Бул секций мифтер кене дуние керкем эдебиетгнде кеп жэне эр алуан; 6api 6ipirin, элемге эйгш грек мифологиясын курайды. Муны эдебиет теориясында мифологиялык эпос деп атайды. Мифологиялык, эпос — жалпы эпос атаулыныц басы. Бул эпостьщ идеялыкгтакырыптык, непз1 — адам баласыньщ табигат пен когам туралы гылым тумай тургандагы сонау алгашкы кауымга тэн идеологиялык синкретизм тусында етек алган ацкду 9pi ацгырт угым нанымдары. Демек, 297 мифологиялык эпосты адамдардьщ басын тумандай туткдн б1рыцгай дши сешмдер гана тугызады деуге т п т де болмайды. Мифологиялык, эпос — халыкгьщ букш кдуым болып цанаттандырган киялынан туган кымбат кдзына. Ондагы непзп мотив жеке бастьщ куша пришил емес, кешшрек ep6ireH батырлар жырьшдагыдай, жалпы журт тагдыры болуы да сондыктан. Сайып келгенде, шагьш келемд1 эпикалык. тур ретшде сипаттасак, миф — ацыз. Кейшкерлер1 — кудайлар, батырлар, эр алуан сикырлы кереметтер. Эркдйсысы адам тац калгандай тартымды, соншалык, кызык сюжетке курылады. Керкемдйс бояуы канык, идеясы айкын, аса эсерл1, сол ce6emi мифтж ацыздар — мазмунындагы кептеген Kici нанплсыз ацгырт Иэм албырт жайларга кэрамастан кезшде айта калгандай эстетикалык жене тэрбиелж рел аткдрган эдеби туындылар. Миф — “адам баласынын; сэбилт туралы” (Маркс) ше-ж1ре; ендеше, оньщ бодер ушш таным тарапындагы мэш дс улкен. Эпостыц кене турлершщ 6ipi — ацыз. Бул да миф секицц stipe куяп аралас фантастикапык, хикая. EipaK, мифтсн езгешелЫ — ацыздыц непзш де шындыккд жанасымды, кебше Tirrri емйрде болтан, халык жадьшда сакталган окшау окиталар жатады. Эр халыктыц тарихындагы элдеб!р абзал адамдар — аса кернекп кдйратксрлер хакында да талай ацыздар тутан. Кдзак ауыз эдебиетшде Асан Кдйгы туралы ацыз бар. “ Бул — тарихта болтан адам. BipaK йрлЬс еткен заманы Жэшбек ханньщ тусы дегеш болмаса, дэл ым ед1, кдй ортадан шыгап efli, кдндайлык, енбек, ерекет етш, кдндай 0 Mip кеийп едь Ол жайьшыц ешкдйсысынан дэл дерек жок,”*. Bip ескеретш нэрсе — Асан жайлы ацыздар eici удайы; 6ipi — халыккд жат, онда Асан Жэшбек ханныц жанындагы кертартпа сэуетей халшде кершед1 де, eidHuiici — хальщгык ацыз, онда Асан жалпы журт ушш “кой устше бозторгай жумырткялайтын” жайлы коныс, купы мекен 1здеп журтен ел кдмкоры кейпшде квршед1. Сощъгсы — кызык ацыз, б1зге кереп де осы ацыз. Бул ацыз — шагын эпикалык турдщ кдзак эдебиетшдеп тэп-тэу1р, нускдлы туындысы да, Асан — кэд1мпдей керкем шыгарманыц Keiurncepi. Осындай ацыздар эр халыкта бар. Мэселен, орыс халкыныц “суы — сут, жагасы — бал каймак,” езен туралы ацыздары — елп сарындас эдем1 эпос. * М.Вуезов. Эр жылдар ойлары. Алматы, 1959, 245-бет. 298 |