Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

9
және табиғи сараптаулар) қарастыры-
латын әдістемелер кешені қолданы-
лады. Сонымен қатар, қазіргі кезде 
А.п. іс-әрекетті талдаудың алгоритм-
дік әдістемесі, психологиялық модель-
деу және т.б. әдістемелері дамуда.
АВТОМАТИзМ
(грек. 
automatus – 
қаз. 
өз бетінше әрекет етуші, өздігі- 
нен қозғалатын
)
 – 
психологияда сана-
ның (бақылауынсыз) тікелей қатысуын-
сыз іске асатын әрекет. А. «алғашқы»
туыла берілетін шартсыз-рефлектор-
лық бағдарлама негізінде, және «екін-
ші» өмір тіршілігінің барысында қа-
лыптасады.
А. адамның өміріндегі қажеті, мүдде-
сі мен күш-жігерінің белсенділігіне 
сәйкес туып, дамып отырады. А. көбі-
не әдет пен дағдыға тән. Қимыл-әрекет-
ті автоматтандыру адамның жүйке, 
бұлшық ет қызметін жеңілдетеді, күш-
жігерін үнемдеп, шаршап-шалдығуын 
бәсеңдетеді.
Шартты рефлекс байланыстарының 
(динамикалық стереотип) тұрақты жү-
йесінің пайда болуы автоматизмнің 
физиологиялық негізіне айналады. 
Сөйтіп, екінші сигналды жүйенің бір-
қатар байланыстарының орнын бірін-
ші сигналды жүйе байланыстары ием-
денеді. Қалыпты жағдайда А. саналы 
түрде реттелетін әрекеттің компонен-
ті болып табылады. А.-нің бөлектенуі 
патологияға меңзейді. Олар мотор-
лық, тілдік және интеллектуалдық ав-
томатизмдерге бөлінеді.
А. жалпы психологияда да (дағды-
лардың қалыптасуын зерттеуде), сон-
дай-ақ қолданбалы психологияда да
(медициналық, инженерлік) зертте-
леді. Мыс., ол жестикуляцияда, жүрісте,
соматопиялық қалыптардың пайда бо-
луында көрініс табады. Генетикалық 
туа біткен факторлармен себептене-
тін шартсыз-рефлекторлық бағдарла-
малардың іске асуы болып табыла-
тын «алғашқы ретті» А. және адам-
ның ортада тіршілік іс-әрекеті нәти-
жесінде қалыптасатын «екінші ретті»
А. ажыратылады. «Екінші ретті» А.
нәтижесінде жағдайлар, эпизодтар,
жағдаяттар мен саналы бағдарлауды 
қажет ететін операция-әрекеттер ие-
рархиясы арасында байланыс тұрғы-
зылады. Осылайша, болмыста, жағ-
даятта және әрекеттерді орындаудың 
өзінде бағдарлау қажеттілігінің өзі 
элиминацияланады.
Мыс., мәнді оқиғалардың пайда бо-
луы немесе белгілі бір жағдаяттарда 
сигналды-стимулдық қасиеттердің 
пайда болуы тура сол сәтте адамда опе-
рациялардың бүкіл ретін жібереді. 
Алайда қандай да бір қате жіберілген
күнде немесе бөгеттердің пайда бо-
луына деавтоматизация (операция-
ның өздігінен орындалмауы) жүзеге 
асады. А
. 
адамның өміріндегі қажет-
тілігі, мүддесі және күш-жігерінің бел-
сенділігіне сәйкес туып, дамып оты-
рады. А. көбінесе әдеттер мен дағды-
ға тән. Қимыл-әрекетті автоматтанды-
ру адамның жүйке, бұлшық ет қызме-
тін жеңілдетеді, күш-жігерін үнем-
деп, шаршап-шалдығуын бәсеңдетеді.
Шартты рефлекс байланыстарының 
тұрақты жүйесінің пайда болуы (ди-
намикалық стереотип) А. физиоло-
гиялық негізіне айналады. Әдетте, мо-
торлық, вербалдық және интеллектуал-
дық А. деп бөліп көрсетеді. Бірақ, со-
нымен қатар, сезімдік-эмотивті А. бө-
ліп шығаруға болады. Олар коммуни-
кация, қарым-қатынас жағдайында 
(әсіресе, әйел мен еркектің кездесуі 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: