Р. Сыздык 6-том indd

204
быстарымен берілген ассонансты-аллитерациялы құрылымдар 
хан сөзіне пафосты үн беріп тұр. Сарбаздарына, әскеріне 
ризашылығын осылайша білдірмегі – бір жағынан, шындыққа 
саятын («бір өзінде қырық кісінің ақылы бар» хандар қай сөзді 
қай жерде қалайша айту керектігін жақсы білуге тиіс!), екінші 
жағынан, жазу шы қаламының шеберлік пәрменін танытатын 
фактілер. Дегенмен, қайталап айталық, жазушы Қ.Жұмаділов 
бұл шығармасында тұтас лирикалық үн сақтауға тырыспаған, 
билерді, жақсы мен жайсаңдарды барлық сәтте, барлығын 
бірдей, тіпті бірінен бірін асырып, суырыла сөйлетіп қоймайды, 
бір қарағанда, олар ситуация (оқиға, кезең) иелері ретінде 
көрінеді де сол сәттегі қимыл-қарекетіне, ой-пайымына сәйкес 
кәнігі тілмен сөйлеп жатады. Бірақ қара дүрсін емес, жиында, 
талқыда айтатын сөздері күнделікті отбасы, ошақ қасындағы 
ауызекі айтыла беретін дағдысы да емес: жібі (логикасы мен 
тілдік көрінісі) түзу, ойы айқын ана тілі.
«Дарабоз» романының тілі мен жазушы мәнері туралы бұл 
әңгімеміздің желісінде, әрине, авторлық баяндаудың стилі 
де «байқалып тұр». Автордың баяндау тілі дегенімізге оның 
сөзқолданыс, сөз таңдау мәнері, сөз қиыстыру (синтаксистік 
амалдары) жүйесі, жалпы үні (тоны) жататыны белгілі. Әдетте 
белгілі бір жаңа шығарма туралы жарияланып жататын рецен-
зияларда: «Бұл шығарманың тілі жатық, көркем», – деп қысқа 
қайырылған жалпы баға жиі айтылады және ол «мырзалық» 
ғылым-таным үшін дәнеңе бермейді. 
Қалайша жатық?
(жал-
пы «жатық тіл» деген не?), 
несімен, қандай белгілерімен
жатық (жатық дегенді жағымды сипат деп ұғамыз ғой)? 
Қалайша, нендей
тілдік түзімімен көркем (тілдің көркемдігі 
қалай, неден танылады)? Міне, көркем шығарма тілін сөз ет-
кенде, осындай сауалдар тұрады.
«Дарабоздағы» барша оқиғалары мен адамдары, олардың 
ішкі-сыртқы портреттері мен іс-әрекеттері, қоршаған 
әлеуметтік ортасы мен табиғат көрінісі оқырманға түсінікті 
тілмен суреттелген. Ал түсініктілікті мағынасы күңгірт не-
месе тіпті беймағлұм сөздер мен сөз орамдарының аздығы 
(немесе тіпті жоқтығы), сөйлемдердің аса күрделі болмай, 
жеңіл оқылатындығы, оны сөйлемнің көбінесе ықшам, аз 
сөзді болып құрылуы қамтамасыз етеді. Жазушының бұл 
туындысындағы авторлық тілі – осындай. Баяндау мәнерінің 

205
тілі жеңіл, синтаксистік құрылысы да ауыр емес, жинақы, 
ықшам болып келуіне шығарма тақырыбы, яғни оқиғаларды 
(көбінесе ұрыс-соғыс картинасын) баяндау себепкер болған. 
Әрине, бұл айтқанымыз «Дарабоз» романының мәтінінде 
ұзақтау құрылған сөйлемдер, көп компонентті құрмаластар 
жоқ деген сөз емес. Тіпті жай сөйлемдердің өзі де көп сөзді, 
ұзақтау болып келуі – әбден заңды. Онсыз көркем шығарма, 
оның роман сияқты «кеуделі» жанрының тілі киносценарийдің 
мәтіні болып кетер еді.
Күрделі синтаксис, яғни мәтіннің көп бағыныңқылы сабақ-
тас сөйлемдермен немесе көп компонентті салалас сөйлем-
дермен келуі көбінесе психологиялық жай-күйді суреттеуде,
лирикалық немесе философиялық толғаныстарда орын алады.
Табиғатты суреттейтін мәтін үзіктері де көбіне-көп жеңілде-
тілген құрылыммен келеді 
(Түн. Аспан ашық. Жұлдыздар 
жарқырайды. Айнала жым-жырт... 
деген сияқты). Табиғат
суреттері мұнда да бар (көп емес), бірақ мәтіндік ұйымдас-
тырылуы (құрылысы) жағынан шығарманың өзге тұстарынан 
айырылып, көзге ұрып тұрмайды: авторлық баяндаудың табиғи 
жалғасы болып оқылады.
Автор тіліне назар аударғанда, жеке сөздердің қолданы-
сындағы кейбір ерекшеліктерді көруге болады. Мыса лы, 
«әдеби нормадан тыс қолданыстар бар ма?», «олардың ішінде 
диалектизмдер қандай орын алған?», «жазушының кейбір 
сөздердің мағынасын жаңсақ түсінген сәттері байқала ма?» де-
ген сауалдар туындайды.
Кез келген жазушының роман, повесть сияқты көлемді 
дүниелерінің тілінде бүгінгі қалың оқырманға бейтаныс жеке 
сөздер мен тіркесімді қолданыстар кездеседі. Олар көзге 
ұрмайтындай өте аз, некен-саяқ болуы да мүмкін, кейде әдейі 
(әңгіме кейіпкерлер тілі емес, авторлық баян дау тілі тура-
лы, әйтпесе кейіпкерлер тілінде стильдік мақсатта бейәдеби 
бірліктердің келуі заңды екені мәлім) қолданылған болуы 
да ықтимал («қазақ тілінің бірде-бір сөзі сыртта қалмасын» 
дейтін ұстанымға баратын қалам иелері жоқ емес), енді 
біреулері ұқыпсыздықтан, кейде әдеби норма дегенге мән бер-
мей кететіндік те дақ түсіреді.
Қ.Жұмаділовтің шығармасында да авторлық баяндауда 
нормадан тыс сөздер мен морфологиялық тұлғалар кемде-кем 

206
ұшырасады. Қазақстаннан шет аймақта, Шыңжаңда туып-
өскен, мектепте сол жерде білім алған, қысқасы, тіл жағынан 
«өзгешелеу» ауызданған қаламгер деп қарап, оның тілінен біраз 
бейтаныс қолданыстарды кездестіреміз деп ойласақ та, жазу-
шы бүгінгі әдеби тіліміздің лексика-грамматикалық нормасы-
нан ауытқымайды. Бұл, мүмкін, Қабдештің әу бастан, әсіресе 
соңғы 40-50 жыл бойына көп оқып, үйренгені, шығармашылық 
тәрбие алғаны Қазақстан сөз зергерлері болғандығынан шығар, 
сондай-ақ көркем сөздің тілдік дәстүрі дегенді жақсы біліп, 
өзіне қатаң талап қоя білгендігі әсер еткендігі даусыз.
Дегенмен Қабдеш Жұмаділовтің әңгіме етіп отырған көлем-
ді шығармасында бұл күнде қалың көпшілікке бейтаныстау 
сөздер жоқ емес,– бар, көп емес, – аз. Олардың бірқатары – кон-
текске қарай мағынасын түсінуге болатын, бірақ морфология-
лық тұлғасы өзгеше сөздер. Мысалы, «Егер елге қайтып келіп, 
қаруыңды тапсырсаң, өткен істі 
қуыстырмаймыз
(1-кітап. 
89-бет) дегендегі соңғы сөз «қумаймыз, қудаламаймыз» де-
ген мағына беріп тұр, түбірі – 
қу-
етістігі, бірақ оның 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: