Р. Сыздык 6-том indd

3
АЛҒЫ СӨЗ
Осы кітаптың «Сөз құдіреті» деген атауының екі құрамы 
да астарлы: бұл жердегі «сөз» дегеніміз «тілдің ең кішкентай 
кірпіші» – «жеке сөз» деген мағынада емес, «тілдің қолданы-
сы», яғни «көркем әдебиеттегі тілдің көрінісі» деген ұғымда 
жұмсалып, ал «құдірет» сөзі «құпия, тылсым» деген таным-
да емес, адамға ететін әсер, «қолданыстағы тілдің көркемдік 
қуаты, күші» деген мәнде келіп тұр. Демек, сөз құдіретін таны-
ту дегеніміз – жазушы тілінің көркемдігін, сол көркемдікті 
жүзеге асырып тұрған тілдік құралдар мен тәсілдерді көрсету 
болып шығады. Бұған жазушының сөз қазынасын молынан, 
дәл пайдалануы немесе оларды көріктеу құралы ретінде 
жұмсауы я болмаса сөз қиыстыру (синтаксистік) амалдарын-
дағы шеберлігі, өзіндігі, жаңалығы дегендер де жатады. Проза-
шының тілін тануда көркем шығарманың тілдік композиция-
сын құрайтын тұтастықтарды: автор сөзі мен кейіпкер сөзі, қос 
үнді сөз дегендерді қарастыру – өте қажет тақырыптар болмақ.
Әрине, көркем сөздің жұмсалар тұсы әр алуан. Көркем 
әдебиетке поэзиялық туындылар да, прозаның шағын әңгімеден 
бастап роман-эпопеяларға дейінгі түрлері де, көркем көсемсөз 
де, драмалық шығармалар да жататыны белгілі. Бұлардың 
әрқайсысының тілін талдап-таныту, зерттеп-зерделеудің өз 
ерекшеліктері осы кітаптың 2-бөлімінде түстеп, түгенделеді.
Бұл еңбекте біз қазақ көркем сөзінің тек прозалық 
түрлерінің «сөз құдіретін» әңгіме арқауы етпекпіз және талда-
улар мен түйіндерімізді белгілі бір қалыпқа салынған, жүйелі 
түрдегі оқу бағдарламасы бойынша жүргізілген талдаулар 
түрінде емес, өзіміз қалаған тақырыптарды, өзіміз ден қойған 
шығармаларды ғана әңгімелейтін «еркін ізденістер» түрінде 
ұсынамыз.

4
Әрине, бұл талдауларымыз таза субъективті, бейберекет 
сипаттан аулақ. Егер мұнда көркем әдебиеттің тілдік-стильдік 
қырларын түгел қамтымай, бірқатарына ғана назар аударсақ не-
месе ана жазушылардың емес, мына жазушылардың туынды-
ларын талдау объектісі еткен болсақ, әңгіме бұлардың өзгелер-
ден шоқтығы биік не аласалығында емес, артық-кемдігінде 
емес, олардың қазақ прозасы тілінің көркемдік дәрежесін 
көрсету үшін осы ізденісте таңдаған тақырыптарымызды 
тарқатып әңгімелеуге сай түскен шығармалар мен олардың ав-
торлары екендігінде.
Атап айтқанда, талдауымыз бен танымымызды Мұхтар 
Әуезовтің 20-жылдардағы әңгіме-повестері тілінен бастадық. 
Бүгінде дүниежүзілік әдебиеттің қатарында тұрып, өзгелермен 
терезе теңестірген қазақ көркем прозасы тілінің диахрондық-
синхрондық даму өрісін, яғни бастауы мен бүгінгі барысын 
сөз етер болсақ, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Жүсіп-
бек Аймауытовтардың өткен ғасырдың алғашқы онжылдық-
тарындағы қалам тартыстарына соқпай өту мүмкін емес.
Қазақтың бүгінгі классикалық, яғни ең озық әдебиеттер 
деңгейіне көтерілген прозасының бастауында тұрған бұл 
алыптардың тілдік-көркемдік әлемін жеке-жеке, бір емес, 
бірнеше монографиялық жұмыс етіп зерттеу қажеттігі дау-
сыз. Ішінара зерттеліп те жүр, зерттелмек ниеттер де бар. Біз 
бұл кітапта осы көшбастаушылардың бірі – Мұхтар Әуезовтің 
алғашқы әңгімелерінің тілін тануға әрекеттендік.
Әрі қарай біздің зерттеу нысандарымызға (тақырыптары-
мызға) Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, 
Сейдахмет Бердіқұлов, Оралхан Бөкеев, Асқар Сүлейменов, 
Тахауи Ахтанов, Қабдеш Жұмаділов, Кәдірбек Сегізбайұлы 
сияқты бүгінде қалың жұртшылыққа, әлемдік көркем 
әдебиет дүниесіне жақсы танымал, қазақ көркем сөзінің қас 
шеберлерінің туындылары сай келді. Әрине, тек бұл жазушы-
лар емес, өзгелердің де көркем тіл кестесіндегі өз тігістерін, 
әсем айшықтарын, шеберлік үлгілерін жеке-жеке де, белгілі 
ғылыми тақырып өрісінде де кеңінен әңгімелеу қажеттігін 
де айтамыз. Әсіресе өзіміз шығармаларын оқып, тілдерінің 
көркемдік-стильдік тұстарына көңіл аударып, материалдар 

5
жиып жүрген белгілі қалам иелері – С.Шаймерденов, Ә.Нұр-
пейісов, Ә.Нұршайықов, С.Жүнісов, Қ.Ысқақов, Д.Досжанов, 
Д.Исабеков, М.Ысқақбаев, Б.Нұржекеев, С.Мұратбеков, Т.Нұр-
мағамбетов, М.Қабанбаев, Т.Жұртбаев сияқты сөз зергерлері-
нің тілін 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: