Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
51b105703156b768745b2653bd121476
| балғанша, жақсы қауымның жаманы бол десе не дейсің? – деп Бегешті
біраз аңыртып тоқтатып қалды (М.Әуезов. Абай жолы). Ел зиялылары арасындағы сөз қақтығысын анғартатын мұндай контексте қарапайым немесе тұрмыстық сөйлеу тілі аясында қолданылатын фразеологиялық тізбектен гөрі (өгіздің аяғы болғанша, бұзаудың басы бол) кітабилеу реңктегі сөз орамы орындырақ көрінеді. Сондықтан жазушы белгілі бір мақал-мәтелдердің моделін пайдалана отырып, сонымен мазмұндас, бірақ реңкі жағынан контекске кірігіп тұратын сөз орамдарын жасайды. Фразеологиялық сөз орамдарының көркем тіл кестесіне түсуі тек бергі кезде ғана пайда болған жоқ. Ауызша әдеби тіл дәстүрінде жасалған көркем үлгілерде фразеологиялық сөз орамының алуан түрін ұшыратуға болады: ауыр қылыш; ала білек оқ; қанды көбе; ала балта; он екі құрсау жез айыр; төменді бұзу; дұшпанның көзін қамау; жауды сықтау; байрақты алдыру; атқан оғын оздыру, дұшпанның тобын тоздыру; сындырау арқа, сырт жұрт, қом су т.б . Көркем сөздің көрнекті өкілдері – жырау, ақындар, топжарған шешендер фразеологизмдердің фольклорлық үлгілерін, жалпыхалықтық түрлерін кезінде молынан қолдана отырып, сол модельдер бойынша тұрақты тіркестер жасап, әдеби тілдің құрамы мен қорын байыта түсті 69 . 68 Әуезов М., 20 томдық шығармалар жинағы. 19-т., 425-б. 69 Белгілі бір мақал-мәтелдердің модельдері бойынша фразеологиялық тізбектер жасау жыраулар поэзиясында, шешендік сөз үлгілерінде жиі кездеседі: Пайдасыз болса, байдан без, Панасыз болса, сайдан без, Қайырымсыз болса, ханнан без, 90 Олар фразеологиялық сөз орамдарының құрамын ықшамдау, кеңейту, тіркес арасына сыналап сөз ендіру тәрізді өзгерістерді де қолданып отырды. Бірақ бұлардың бәрі негізінен алғанда жалпытілдік қолданысқа тән түрлендірулер болды. Әдеби тілдің лексика-фразеологиялық қоры мен құрамын байытып отыру әр кезде, әр дәуірде болып отыратын жағдай. Сонымен қатар әдеби тілдің әрбір дәуірінің, әрбір кезеңінің өзді-өзіне тән көркемдік нормалары болады. Мысалы, қазақ әдеби тілінің жазба дәуірге дейінгі кезеңдерінің көркем нормалары алуан түрлі болғандығын көрсете келіп, Р.Сыздықова өзінің «XVIII-ХIХ ғғ. қазақ әдеби тілінің тарихы» деген монографиясында көркемдік амал-тәсілдер мен көріктеуіш құралдардың басты-басты түрлерін жинақтап, көркем тіл нормаларының негізгі типтерін әдеби тіл дамуының кезеңдері (жыраулық, жыраулық-ақындық және ақындық) мен дәуірлері бойынша жүйелеп береді. Олар қысқаша айтқанда мыналар: параллелизмдер, образдардың символ түріне берілуі, реалистік сөз қолданыс, персонифкация, перифразалар т.б. Әр түрлі дайын үлгілердің штамп, клишелердің бұзылуы, сапалық өзгерістерге түсуі немесе жаңа түрлерінің пайда болуы, сөйтіп, көркем тәсіл ретінде дүниеге келуі алдымен суреткер заманына байланысты болады. «Заман сырын ұғуға тырысқан, заманамен ілесе отырған ақындар өз заманында туған жаңа ағымдарды атауға, жаңа образдарды сол заман түсінігіне сай түрде жасауға ұмтылады». «Заманмен ілесіп отыру дәстүрлі шарттылықты бұзу деген сөз, стандарт пен штамптарды ығыстырып, жаңа атаулар, жана фразеологизмдер, жаңа поэтикалық құралдар туғызуға жол ашу деген сөз. Демек, бұл стильге, оның әдеби түріне сапалық белгі беретін әрекет. Осы процесс XIX ғасырдың орта Өткелсіз болса, сайдан без, Асусыз болса, таудан без. Жер жұтуға тоймайды, От отынға тоймайды, Құлақ естуге тоймайды, Көз көруге тоймайды, Кісі ойға тоймайды, Бөрі қойға тоймайды. Мырзалық қонаққа пайда, малға қас, Батырлық жолдасқа пайда, жанға қас, Өтірік сөз о дағы пайда, иманға қас, Өткір пышақ қолға пайда, қынға қас. 91 тұсында батылырақ жүре бастағаны басталады» 70 . Міне, осы аталған кезеңнен бастап фразеологиялық сөз орамдарының көркем тіл кестесінде структуралық семантикалық, лексикалық, лексика-грамматикалық жақтан түрлендірулер мен стильдік реңктерін жаңғырта қолдану жазба әдеби тілдің көркем проза, көркемдік тәсілі ретінде қалыптасты, сөйтіп, көркем сөз шеберлерінің дербес тіл өрнегіне айналды. жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|