киләсәк . о аларға бүләк, күстәнәстәр е алдан Ҡ ҙ ҙ ә ерләйәсәкбе

кәрәк
була
. Ательела
тектерәм,
ти. Нисек
тектеререн
ү е
ҙ
әйтә
. Уны о а а
ҙ ҡҡ
һу майым
ҙ
,
иртәгә үк 
барам
, ти. ...
-
ыр
аффиксының тарихына килгәндә ул шулай: баш орт телсе-ғалимдарының
ҡ
хе мәттәре буйынса 1948 йылға — профессор Н.К. Дмитриев билдәләгәнгә тиклем
ҙ
киләсәк
заман сифат ылымды
ҡ
ике аффикс — -
аса , -аһы
ҡ
белдерә булып сыға, сөнки ошо йылдарға
тиклем педучилищелар, мәктәптәр ә у ытылған баш орт теле дәреслектәрендә 
ҙ
ҡ
ҡ
-
ыр
формаһы
киләсәк заман сифат ылым
ҡ
күрһәткесе булып һаналмай. [Әхмәр, 1941, 102; Фәритов,
Ғүмәров, 1949, 219-220]. Ошо хәл тураһында Н. К. Дмитриев түбәндәгеләр е я а: “Мәктәп
ҙ
ҙ
дәреслектәрендә бирелгән схеманың икенсе ур етешһе леге булып унда сифат ылымдың
ҙ
ҙ
ҡ
айһы бер формаларының урын алмауы тора. Ундай ар и әбенә ошолар инә: “Сифат
ҡ
ҙ
ҫ
ылымдың ниге гә
ҡ
ҙ
-
ыр/-ер, -ор/-өр
(тартын ылар ан һуң) һәм
ҡ
ҙ
-р
(һу ын ылар ан һуң)
ҙ
ҡ
ҙ
аффиксы ушылыу ан яһалған киләсәк заман формаһы.
ҡ
ҙ
Мә әлән:
ҫ
бар-ыр
(тот, который
пойдет), 
әй-тер
(тот, который скажет), 
тот-ор
(тот, который схватит), 
йырла-р
(тот, который
будеть петь)”. [Дмитриев, 2007, 126, 159; 2008, 177, 223].
1948 йылдан 1966 йылға тиклем -
ыр
аффиксы 
беренсе киләсәк заман
, ә -
аса
ҡ
— 
икенсе
киләсәк заман
тип атала. 1966 йылда ВУЗ студенттары өсөн ба тырған хе мәтендә Ж.Ғ.
ҫ
ҙ
Кейекбаев -
ыр
аффиксын билдәһе (шаһитһы ) -
ҙ
ҙ
аса
ҡ
аффиксын билдәле (шаһитлы) тип
билдәләй. Баш орт тел ғилемендә шул замандан алып әлегә тиклем ошо араш йәшәй.
ҡ
ҡ
[Кейекбаев, 1966, 99; Зәйнуллин 2002, 139; Ишбаев, 2012, 373; В. Ш. Псәнчин,
Ю. В. Псәнчин, 2001, 139; Абдуллина, 2009, 12]. 
Әммә баш орт телен уның һәр бер өнөнөң, һү енең мәғәнәһенә бик ны иғтибар биреп,
ҡ
ҙ
ҡ
күңел һалып ентекләп тикшереү был аффикстар ың мәғәнәһе билдәле/билдәһе гә генә
ҙ
ҙ
айтып алмағанын күрһәтә. Иң беренсе шуны 
ҡ
ҡ
билдәләйбе : 
ҙ
-р
 
аффиксы баш орттар ың бер-
ҡ
ҙ
береһе менән бик матур итеп аралаш анын, мөғәләмә иткәнен күрһәткән форма. Уның
ҡ
ниге ендә ни елер эшләргә, үтәргә ышандырып әйткән, йөкләмә һыма мәғәнә алған вәғә ә
ҙ
ҙ
ҡ
ҙ
төшөнсәһе лә, теләгән берәй эш-хәлдең булырына ышаныс, өмөт һалыу а, бер-берең менән
ҙ
килешеп эшләү, үтенес мәғәнәһе менән йомош ушыу һ.б. һалынған. Шулай итеп,
ҡ
-р
аффиксы белдергән мәғәнәләр араһында, ғалимдар билдәләгәнсә, билдәһе булғанды
ҙ
белдергәне ю . 
ҡ
-р
аффиксы. белдергән мәғәнәләр: .
а) өмөт мәғәнәһе, өмөт итеү:
Фай алы эш бөгөн булмаһа ла, бер ва ыт кү гә 
ҙ
ҡ
ҙ
күренер
һәм а ыл эйәләре тарафынан 
ҡ
баһаланыр
(Ризаитдин Фәхретдинов); 
Ватан һа сыһы
ҡ
Ағайым — батыр,
Ти ән хе мәтен
ҙҙ
ҙ
Тултырып 
айтыр.
ҡ
(Ғ. Рамазанов);
б)
вәғә ә итеү (биреү), һү биреү: 
ҙ
ҙ
Әсәйем, кү нурым, 
ҙ
Көт мине, 
айтырмын
ҡ
. (“Әсәйемә хат” йыр ); 
в)
кәңәш ороп, ниндәй ер арарға килеү, һығымта яһау:
ҡ
ҙ
ҡ
 
Бе ә тама а 
ҙҙ
ҡҡ
ашарбы
ҙ
,
баянда тағы берәй көй уйнарға 
өйрәнербе
ҙ
ә унан һуң һе гә
ҙ
ҙ
 
барырбы .
ҙ
 
(З. Биишева); 
г)
кемгәлер, нимәгәлер хас ү енсәлекте, һәр ва ыт булып торған
ҙ
ҡ
хәл-ва иғалар ы, 
ҡ
ҙ
билдәле хә и әтте 
ҡ ҡ
белдерә
:
Ғилем күңел кү ен 
ҙ
асыр
, на анлы
ҙ
ҡ
араңғылығын 
ҡ
бөтөрөр
.
(Р.Фәхретдин); 
атын кеше генә, Асылма сер,Тылсым булып 
Ҡ
ҫ
алыр
ҡ
 
асылында
. (М.Кәрим.); мә әлдәр: 
ҡ
Ни сәсһәң, шуны 
урыр
һың; Өс таған 
тайма
ҫ
; 
А ылһы
ҡ
ҙ
баш а алтын бүрек фай а 
ҡ
ҙ
бирмә
ҫ
;
ғ)
икәү-ара (йә күмәкләшеп) һөйләшеп, кемгәлер йомош ушыу
ҡ
: Һин
Сәлимәне
таксиға ултыртып 
ебәрерһең
, мин бында аршы 
ҡ
алырмын
. айғырма.
Ҡ
(Һөйләшеү ән); 
ҙ
д)
ант итеү
:
Ауы -морономдан
ҙ
ан китһә китәр
ҡ
— ышанысығы ы а ларға була
ҙҙ
ҡ
барыһын да 
эшләрмен
, ә ерлеләрем минең! 
ҡ ҙ
(И. Ноғоманов). 
Шуны ла әйтергә кәрәк, айһы бер телсе-ғалимдарыбы
ҡ
ҙ
-р
аффиксының мәғәнәһен
билдәһе
ҙ
булыуға айтарып уйһа ла
ҡ
ҡ
, хе мәттәрендә
ҙ
-
р
аффиксының
билдәһе
ҙ
булғанды
белдереүе менән бер үк ва ытта үтәлеүе мөмкин булған, үтәлергә тейешле, хатта улар ың
ҡ
ҙ
үтәлеренә бер ниндәй шик-шөбһә булмаған, тәрән ышаныс булған эш-хәрәкәтте лә белдереүе
108

мөмкин, тип һанай
.
[Кейекбаев, 1983, 217; Зәйнуллин, 2002, 141; В. Ш. Псәнчин,
Ю. В. Псәнчин, 2001, 140; Ишбаев, 2012, 373-375; Абдуллина, 2009, 12;]. 
Тимәк, 
-
р
ялғауының мәғәнәһе ғалимдар тарафынан ны лап өйрәнелмәгән булып сыға.
ҡ
Ә у ыусылар, у ытыусылар имтихандар а һорау арға (тестарға) яуап биргәндә ни эшләргә
ҡ
ҡ
ҙ
ҙ
тейеш була һуң? Бе әле һаман
ҙ
“Кәрәк нәмәләр е ү ем
ҙ
ҙ
алырмын
”, — тип вәғә ә бирһәк тә,
ҙ
хәбәр ылымда -
ҡ
ыр
аффиксы булған өсөн әйткәнебе е һаман да билдәһе гә һанап ултырабы
ҙҙ
ҙ
ҙ
һәм, иң үкенеслеһе, шуға у ыусылар ы ла 
ҡ
ҙ
өйрәтәбе .
ҙ
Әйткәндәй, академик М. В. Зәйнуллин хә ерге баш орт телендә 
ҙ
ҡ
билдәһе киләсәк заман
ҙ
(-
ыр
 аффиксы 
—
 М.У
.) ә әби телдә лә, дөйөм халы телендә лә 
ҙ
ҡ
билдәле киләсәк заман
(-
аса
ҡ
аффиксы 
—
 М.У
.) формалары менән сағыштырғанда ур активлы күрһәтә. Мә әлән, поэтик
ҙ
ҡ
ҫ
ә әр әр ә -
ҫ ҙ ҙ
са , -сәк
ҡ
аффикслы 
киләсәк заман
бик һирәк осрай [Зәйнуллин, 2002, 142].
Тағы ла бер мөһим мәсьәләлә ту талма сымын. Ул да булһа баш орт телендә киләсәк
ҡ
ҡ
ҡ
заманды
-р, -ыр/-ер, -ор/-өр
аффикстарынан тыш -
ар/-әр
аффикстарының да белдереүендә.
Улар халы ижадында, ә әби ә әр әр ә йыш осрай, халы телендә иркен улланыла.
ҡ
ҙ
ҫ ҙ ҙ
ҡ
ҡ
 
Мә әлән,
ҫ
бел
әр
,
 
бөт
әр
, елғыу
ар
, ет
әр
, и
ҫ
әр
,
 
йыу
ар
,
 
күс
әр
,
 
ыу
ҡ
ар
,
 
эс
әр
, тыу
ар
, то
яр
, кит
әр
, күс
әр
,
ө
ҙ
әр
,
эс
әр
;
сифат ылымдар:
ҡ
быу
ар
(йылан), һыуба
ҫ
ар
(туғай); исемдәр:
һөй
әр
кә, һөй
әр
,
Һөй
әр
ғолов
һ.б. 
Ж. Ғ. Кейекбаев хе мәттәрендә айһы бер һү әр ең, мә әлән,
ҙ
ҡ
ҙҙ ҙ
ҫ
етәр
,
беләр
,
тейәр
ошо
рәүештә дөрө булғаны тураһында фекерен әйтә, артынса у
ҫ
ҡ
етер, белер
дөрө түгел тип,
ҫ
күрһәтеп уя, түбәндәге ми алдар ы килтерә: “...мә әлән:
ҡ
ҫ
ҙ
ҫ
уғат
ар
батыр, ос
ар
тейен.
Был
исемдәр
уғатыр батыр, осор тейен
рәүешендә я ылмай. әтғи тыйыу ы белдергән һәм
ҙ
Ҡ
ҙ
ымлы а күскән
ҡҡ
етәр
һү ендә һәр ва ыт -
ҙ
ҡ
әр
ялғауы әйтелә һәм я ыла, мә әлән:
ҙ
ҫ
Етәр
,
егеттәр, уйығы
ҡ
ҙ
! (
Етер, егеттәр, уйығы
ҡ
ҙ
— дөрө түгел.)”; 
ҫ
Көмөш кенә эйәр ат а
ҡ
(ла) 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: