Пікір жазғандар: педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент В. А. Жақсыбаева

30 
мүмкін. Бұл, сондай-ақ өзінің шамадан тыс атаққұмарлығынан 
баланың өзіне деген сенімінің жойылуына байланысты. Ал оның 
қиындықтарды жеңуге қажетті батылдығы жоқ. 
Шамадан тыс атаққұмардың мәні балаларды олардың жеке 
табысын мойындау болып табылатын соңғы нәтиже ғана қызық-
тырады. Шын мәнінде, айналасындағылар мойындымайтын 
табыстың маңызы шамалы. Көптеген жағдайда бала үшін қиын-
дықтарды дереу жеңуге тырысудан гөрі, өзінің психикалық тепе-
теңдігін сақтау аса маңызды болып табылатынын біз білеміз. 
Кеудемсоқтық жолына түсуіне мәжбүр етілген бала мұны 
білмейді және біреудің мақтауынсыз өмір сүру мүмкін еместей 
сезінеді. Мұндай нәтиже қоршаған ортаның пікіріне тәуелді 
көптеген адамдарда байқалады. 
Өмірлік құндылықтар мәселесінде әлін білу сезімін жоғалт-
пау маңызды екенін өмірге дене кемістіктерімен келген бала-
лардың мысалынан көруге болады. Осындай жағдайлар, әрине, 
көп. Көптеген балалардың денесінің оң жағына қарағанда сол 
жағы жақсырақ дамыған; бұл факт әдетте барлығына мәлім емес. 
Солақай бала біздің оңқайлар әлемінде көптеген қиындықтарға 
кездеседі. Баланың оңқай немесе солақай екенін анықтау үшін 
арнайы әдістерді қолдану қажет. Жазуда, оқуда немесе сурет 
салуда көп қиындықтарды сезінетіндер, сонымен қатар ебедейсіз 
қимылдайтындар арасынан толық солақайларды анықтауға бола-
ды. Негізгі болмаса да, баланың солақай не оңқай екенін анықтау-
дың қарапайым тәсілі бар. Оған қолдарының саусақтарын айқас-
тыруды ұсыну керек. Солақай әдетте қолын айқастырғанда, сол 
бас бармағы оң бас бармағының үстінде болады. Бір ғажабы сола-
қай болып туылғандардың көпшілігі бұл туралы біле бермейді. 
Көптеген солақай балалардың өмірін зерттеу барысында 
мынадай фактілер анықталды. Біріншіден, мұндай балалар әдет- 
те ебедейсіз және икемсіз деп саналады, әңгіме тек оңқай бала-
лар туралы болатын әдеттегі жағдайда бұған таңғалудың қажеті 
жоқ. Жағдаятты түсіну үшін оң жақты қозғалысқа үйреніп 
қалған біз, сол жақты қозғалысы бар қандай да бір қаладағы 
(мысалы, Англияда немесе Аргентинада) көшені кесіп өтетін 
кезде өзіміз ұшырайтын жағдайға назар аударсақ, жеткілікті. Ал 
оңқай отбасындағы солақай баланың жағдайы мұнан да жаман. 
Оның осы кемшілігі отбасының да, өзінің де мазасын алады. 

31 
Мектепте жазуға үйренетін кезде оның табыстары орташа 
көрсеткіштен төмен болады. Ал себебі анықталмағандықтан, 
оған ұрсады, нашар баға қояды және жиі жазалайды. Баланың 
қалыптасқан жағдайда өзінің басқаларға қарағанда қабілеті 
төмен екендігін мойындаудан басқа шарасы жоқ. Оның бойында 
осы сезім – кейбір кемістігімен басқалармен бәсекелесуге қабі-
летсіздігін сезінетін осындай нұқсандық сезім өсе береді. Ал 
оған ебедейсіздігі үшін үйде де ұрсатындықтан, ол өзінің толық-
қанды емес екендігіне тағы да көз жеткізгендей болады. 
Әрине, бала мұны толық жеңіліс ретінде қабылдамауы тиіс 
дегенмен осындай, үміті үзілетін жағдайларда көптеген балалар 
күресті доғарады. Сондай-ақ осындай балалар шын мәнінде 
өздеріне не болғанын түсінбейінше немесе біреу оларға мұндай 
қиындықтарды қалай жеңу керектігін түсіндірмейінше, олар 
үшін күресті жалғастыру оңай болмайды. Көптеген адамдардың, 
мысалы, өздері оң қолын ешқашан жеткілікті деңгейде жаттық-
тырмағандықтан, жазулары түсініксіз. Бұл кедергіні жоюға 
болатынына өз істерінің нағыз шеберлері – әртістердің, сурет-
шілердің немесе граверлер болсын – олардың арасында солақай-
лардың болатыны айғақ. Мұндай адамдар солақай болып туған-
дарына қарамастан, жаттықтыруға бар күш салғанының арқа-
сында оң қолын дамытқан. 
Өздерінің оң қолын жаттықтырумен айналысатын адам-
дардың барлығы кекештеніп қалады деген жаңсақ пікір қалып-
тасқан. Бұл жаңсақ пікір осындай балалардың басында кезде-
сетін қиындықтардың соншалықты ауыр болатындығынан, олар 
сөйлеу кезінде өзіне деген сенімділігін жоғалтып алатын факті-
мен түсіндіріледі. Міне, сондықтан да рух құлазуының басқа 
түрлерінің (невроздар, өзіне қол жұмсау, қылмыс жасау, азғын-
дау және т.б.) арасында көптеген солақайларды кездестіруге 
болады. Басқа жағынан, сол қолына байланысты сырқатты жой-
ған, сонымен қатар қоғамда, көбіне өнер саласында жоғары 
мәртебеге жеткен адамдар жиі кездеседі. 
Солақайдың сырқаты қандай дәрежеде байқалатыны маңыз-
ды емес; оның кез келген түкке тұрмайтын белгісінің өзі бізді 
маңызды нәрсеге үйретеді, атап айтқанда: біз оның бойында 
батылдық пен табандылықты тәрбиелемейінше, баланың қабіле-
тін толық көлемде анықтай алмаймыз. Біз балаларда үрей туғы- 

32 
зып, олардың жарқын болашаққа деген үмітін үзетін жағдайдың 
өзінде, олар қарсыласуға қабілетті болып қала беруі де мүмкін. 
Бірақ біз олардың бойында батылдықты тәрбиелеген болсақ, 
мұндай балалар бұдан да көп нәрсеге қол жеткізген болар еді. 
Шамадан тыс атаққұмар балалардың жағдайы да қызығар-
лық емес, себебі әдетте оларды қиындықты қабылдау мен оны-
мен күресуге дайындығы бойынша емес, жетістіктеріне қарай 
бағалайды. Бүгінгі күні, сондай-ақ біздің түпкілікті білім алуға 
емес, дайын табысқа жеткіміз келетіні де дәстүрлі болып табы-
лады. Біз аса күш салмай жеткен табыстың ұзаққа созылмай-
тынын білеміз. Осыған орай, баланың бойында атаққұмарлықты 
тәрбиелеудің ешбір пайдасы жоқ. Оның бойында батылдықты, 
табандылық пен өзіне деген сенімділікті тәрбиелеу; жеңіліске 
ұшырағанда рухын жоғалтпай, керісінше, оны жаңа проблема 
деп есептеуге үйрету маңыздырақ. Егер мұғалім баланың талпы-
нысы қай сәттен бастап пайдасыз болғанын, сонымен қатар 
оның күш пен еңбекті бірінші орынға қоятынын не қоймайты-
нын уақытында байқай алатын болса, анағұрлым жеңіл болар 
еді. 
Осылайша, біз артықшылыққа талпыныс мінездің атаққұ-
марлық секілді бітісінде байқалатынын көреміз. Артықшылыққа 
талпынысы бастапқыда атаққұмарлық сипатта болған, бірақ осы 
уақыт ішінде басқа баланың алға озып кетуіне орай өзінің 
мақсатынан бас тартатын балалар да бар. Көптеген мұғалімдер 
атаққұмар емес балалармен қатаң қатынас жасау тәжірибесін 
қолданады немесе олардың осы сезімін ояту үшін оларға нашар 
баға қояды. Егер баланың бойында батылдықтың қандай да бір 
белгісі қалатын жағдайда мұндай тәсіл табысқа жеткізеді. 
Алайда бұл әдісті бұқаралық тәжірибеде қолдануға ұсынуға 
болмайды. Оқуда қатты артта қалған балалармен осылайша 
қатынас жасайтын болса, олар мүлде абыржып, топастық күйге 
енеді. 
Екінші жағынан, мейірімділікпен, қамқорлықпен және түсі-
ністікпен қатынас жасағаннан кейін баланың бойында кенеттен 
пайда болатын ақылы мен қабілетіне біз жиі таңғалып жатамыз. 
Шындығында, мұндай балалар көбіне үлкен атаққұмарлықты 
көрсетеді. Бұл олардың бұрынғы деңгейіне қайта төмендеп 
кетемін бе деген үрейімен түсіндіріледі. Олардың бұрынғы өмірі 

33 
және бұрын жетістіктердің болмағаны олардың көз алдарында 
ескерту секілді тұрады да, ылғи алға қуалап отырады. Алдағы 
өмірде олардың көпшілігі өздерін сайтанның билігінде жүр-
гендей ұстайды; олар күндіз-түні бір босамайды, қашанда артық 
жүктемеден қиналады және өздерінің істерін жеткіліксіз деп 
есептейді. 
Егер әрбір адам біртұтас жеке тұлға (ол мейлі бала немесе 
ересек болсын) және өзін барлық уақытта біртіндеп өзі бойында 
қалыптастырған мінез-құлық нормасына сәйкес ұстайды дейтін 
жеке-даралық психологияның жетекші идеясын есте ұстасақ, 
мұның барлығы анағұрлым түсінікті болады. Актердің тұтас 
бейнесінен бөлініп алынған жеке әрекеттерін қарастыруға 
болмайды, себебі ол әр түрлі түсіндірілуі мүмкін. Егер біз әре-
кеттің немесе ымның мағынасына жетсек, пікірдегі дәлсіздіктер 
сол сәтте сейіледі. Мысалы, баланың сылбырлығы оның алдына 
мектеп қоятын барлық оқу міндеттеріне беретін міндетті жауа-
бы. Бұл жай ғана оның мектеппен ешқандай байланыста болғы-
сы келмейтінін білдіреді және сондықтан да оның талаптарын 
орындауға аса күш жұмсамайды. Нәтижесінде оларға бағы-
нышты болмас үшін бар мүмкіндікті қолданады. 
Осындай көзқарас тұрғысынан біз «нашар» оқушының бүкіл 
бейнесін көре аламыз. Біздің алдымызда баланың артықшы-
лыққа талпынысы мектепті жақтырмауынан көрінетін трагедия 
ойналады. Баланың мінез-құлқында біртіндеп түзетуге келмей-
тін, тұрақты жаман мінез бітістеріне айналатын типтік белгілер 
көріне бастайды. Мысалы, бұл бала сарай сайқымазағының 
рөлін ойнауы мүмкін. Ол басқаларды күлдіру үшін ылғи әзіл 
айтады немесе өзінің жолдастарының мазасын алады немесе 
сабақтан қашады және нашар топпен байланысады. 
Осыдан біз оқушының тағдыры да, оның алдағы дамуы да 
біздің қолымызда екенін көреміз. Мектепте жүзеге асырылатын 
тәрбие мен оқыту индивидтің болашақ өмірінің нақты үлгісін 
анықтайды. Мектеп отбасы институты мен қоғам ортасында 
тұрады және оның отбасы тәрбиесінің нәтижесі болып табыла-
тын өмірдің қате стилін түзетуге мүмкіндігі бар. Ол баланың 
әлеуметтік өмірге бейімделуіне жауапты, сонымен қатар оның 
қоғамдық қатынастардың күрделі құрылымына үйлесімді енуіне 
жауап береді. 

34 
Мектепті тарихи тұрғыдан қарастыра отырып, оның барлық 
уақытта өз заманының қоғамдық идеалына сай адамдарды 
шығаруға тырысатынын көруге болады. Мұнымен әрқашан ба-
лаларды уақыт пен билеушілердің талаптарына сай тәрбиелеген 
аристократиялық, діни, буржуазиялық және демократиялық 
мектептер айналысты. Бүгінгі күні қоғамдық идеалдың өзгеруіне 
байланысты мектеп те өзгеруі тиіс. Осыған орай, егер адамның 
қазіргі мұраты тәуелсіздік, өзін-өзі бақылау мен батылдық 
секілді қасиеттерді қамтитын болса, онда мектеп өз қабыр-
ғасынан осы мұратқа жақын адамдарды шығаратындай етіп 
ұйымдастырылуы тиіс. 
Басқа сөздермен айтқанда, ол өзімен тұйықталмауға және 
өзін тәрбиенің соңғы кезеңі деп санамауы тиіс, индивид өзін 
мектеп емес, қоғам үшін дайындайтынын әр уақытта естен 
шығармағаны жөн. Сондықтан да ол үлгілі оқушы идеалынан 
бас тартқан балаларды қабыл алмауға құқысыз. Бұл мүлдем 
олардың артықшылыққа ұмтылысының деңгейі төмен дегенді 
білдірмейді. Мұндай балалар өздері, дұрыс не бұрыстығына 
қарамастан, табысқа жеңіл жетуге болады деп есептейтін, 
олардан аса күш салуды қажет етпейтін қызметтің басқа сала-
ларына бара алады. Бұл олардың ерте жастан өздерін санадан 
тыс басқа қызметке дайындауына байланысты болуы да мүмкін. 
Сонымен, мысалы, олардан дарынды математик шықпаса да, 
олар өздерін спортта жақсы жағынан танытуы мүмкін. Педагог 
баланың елеулі табысын әрқашан байқап отыруы және оның 
өзін-өзі жетілдіруге ұмтылысын басқа қызмет салаларына да 
ынталандыратын нүкте ретінде қолдануы тиіс. Егер тәрбиеші 
өзінің жұмысын баланың үміт туғызатын жалғыз ғана жетіс-
тігінен бастайтын болса және осынысымен оның басқа жағынан 
табысқа жетуге қабілеті бар екеніне сенімділігін тудырса, оның 
міндеті едәуір жеңілденеді. Бұл, егер осылай айтуға болатын 
болса, балада бір жемісті өрістен екіншісіне еліктіруге ұқсайды. 
Ал кемақыл балаларды есептемегенде, барлық балалар өзінің 
мектептегі міндеттерін табысты шешуге толық қабілетті, 
олардың күш салатыны бір ғана нәрсе, ол – қолдан жасалған 
кедергіні жою. Бұл кедергі бала туралы пікір түпкі тәрбиелік 
және әлеуметтік мақсат негізінде емес, мектептің абстракті 
шарттылықтары негізінде құрылатынынан пайда болады. Бұл 

35 
балаға оның өзіне деген сенімділігінің жоқтығы ретінде әсер 
етеді және нәтижесінде орынды пайдалана білмейтіндіктен, 
оның артықшылыққа талпынысының пайдалы әрекеттен шет 
қалуына ықпалын тигізеді. 
Мұндай жағдайда бала не істейді? Ол құтылу жолын іздейді. 
Оның мінез-құлқында мұғалім тарапынан қолдау таппайтын, 
есесіне сыныптастары тарапынан оның өрескел және қырсық 
мінез көрсетуіне орай таңғалушылықты туғызатын ерсі әрекет-
терді жиі байқауға болады. Мұндай бала тәртіпті бұза отырып, 
өзін батыр немесе кішкентай билеуші ретінде сезінеді. Қалыпты 
мінез-құлықтан психологиялық ауытқулардың осындай көрініс-
тері мектеп өмірінде пайда болады. Олардың мектепте пайда 
болатынына қарамастан, олардың шығуын мектеппен ғана бай-
ланыстыруға болмайды. Өзінің белсенді тәрбиешілік және 
түзетушілік бағытынан бөлінетін мектеп алғашқы отбасылық 
тәрбиенің кемістіктерін анықтайтын айрықша эксперименттік 
база болып табылады. 
Ақылды және байқампаз мұғалім баланың мектепке алғаш 
келген күні-ақ оның бойынан көптеген нәрсені байқай алады, 
себебі жаңа (мектептегі) жағдаят көптеген балаларға ауыр да 
жағымсыз болып көрінетіндіктен, еркеліктің белгілері бірден 
байқалады. Ол басқа балалалармен достасуға епсіз, ал мұндай 
ептілік аса маңызды болып табылады. Егер бала мектепке 
байланыс орнату туралы біршама біліммен келсе, жақсы болар 
еді. Ол басқалармен санаспастан, тек бір ғана адамға тәуелді 
болуға тиісті емес. Отбасында жіберілген қателіктер мектепте 
түзетілуі тиіс, бірақ баланың мұнда осы сияқты қателіктерден 
біршама арылып келгені жөн. 
Ерке баланың зейінін мектептегі оқу жұмысына шоғыр-
ландыру дағдысы кенеттен пайда болады деп күтуге болмайды. 
Мұндай бала зейінсіз. Ол мектепке барғаннан гөрі, үйде қал- 
ғанын тәуір көреді, оның бойында «мектепті түйсіну» ояна 
қоймайды. Мектепке деген мұндай жағымсыз белгілерді бірден 
аңғаруға болады. Ата-анасына ылғи да оны ұйқысынан жалынып 
оятуға; бір нәрсені істеуге көндіруге тура келеді; ол таңер-
теңгілік асын ішіп болмайды және т.б. Бала өзінің істерінде 
прогреске жетпеу үшін жеңе алмайтын кедергі жасап алғандай 
көрінеді. 

36 
Мұндай жағдаятта бала сырқатының емі мен құралы 
солақайлардың жағдайы секілді: мұндай балаларға үйренуге 
уақыт беру керек, егер олар мектепке кешігетін болса, оларды 
жазалауға болмайды, бұлай етпейтін жағдайда, олардың өздерін 
мектепте бақытсыз адам ретінде сезінуі күшейеді. Мұндай 
жазалауды бала өзінің мектеп үшін жаралмағандығы сезімін 
растайтын факті ретінде қабылдайды. Ата-анасы оны мектепке 
баруға көндіру үшін белбеумен ұратын болса, онда ол мектепке 
барғысы келмегенімен қоймай, өзінің жағдайын жеңілдететін 
жолдарды іздестіре бастайды. Мұндай жолдар, әрине, қиындық-
тарды қабылдау емес, оларды айналып өту болып табылады. 
Баланың мектепке деген жиіркеніші, оның мектептегі проблема-
ларды жеңе алмауы оның барлық ишарасынан және әрбір 
қимылынан байқалады. Ол ешқашан оқулықтарды түгел апар-
майды, оларды ұмытып кетеді немесе жоғалтып алады. Егер 
балада осындай әдет пайда болса, оның өз мектебімен тату емес 
екеніне сенімді болуға болады. 
Осындай балаларды зерттей отырып, олардың мектепте тым 
болмаса кішкене табысқа жетуге үміттенбегенін дәл анықтауға 
болады. Өзінің мүмкіндіктерін бұлайша төмен бағалауы тек 
олардың ғана кінәсі емес. Баланы осы теріс бағытқа айнала-
сындағылар да итермелеген. Үйде біреу оған ашумен болашағың 
жоқ, түкке тұрмайтын топас деп ұрсады. Балалар мектепте осы 
секілді айыптаулардың дәлелін көргенде, олар өздерінің бұрма-
ланған түсініктерін түзету үшін ой қорыту, талдау жасау қабілет-
тілігінен айрылады (отбасындағы ересектерден де жиі байқауға 
болады). Осылайша, олар күресуден бас тартады, тіпті қарсылық 
білдіруге де талпынбайды және өзі ойлап шығарған өзінің 
дәрменсіздігі мен толыққанды еместігін мойындау түріндегі 
кедергіні алға тартып, өзінің жеңілісіне мойынсұнады. 
Әдетте, жағдай осылай болатындықтан, қателік жіберіледі 
және оны түзету үшін мүмкіндік аз; әдетте, мұндай балалар 
қанша алға шығуға тырысқандарымен, артта сүйретіліп жүре 
береді, олар өздерінің ұмтылыстарынан бас тартады және бар 
зейінін мектепке бармауға сылтау табуға жұмсайды. Мектептен 
қалу, сабаққа бармау ең қауіпті симптомдардың бірі болып 
табылады. Сабақтан қалу ең ауыр күнә деп есептеледі және бұл 
үшін әдетте қатаң жазалайды. Нәтижесінде балалардың өздері 

37 
қорғанысты қулық пен өтіріктен табуға мәжбүр екендіктеріне көз 
жеткізеді. Бұдан әрі қылықтарға апаратын тағы да бірнеше 
тәсілдер бар. Олар ата-аналарының хаттарын қолдан жасауы 
және үлгерімі туралы табельдерді бұрмалауы мүмкін. Үйде олар 
мектепте бармаған белгілі уақыт ішінде не істегені туралы өтірік 
желісін құрастыруы мүмкін. Сонымен қатар оларға сабақ 
уақытында жасырынатын орын іздестіруге тура келеді. Әдетте 
мұндай жасырын орында өзінен-өзі олар бұл жерді аяқтарымен 
тоздырған басқа балаларға жолығады. Осылайша, сабақтан қалу 
секілді қылықтардан кейін мұндай балалардың артықшылыққа 
талпынысы қанағаттандырылмай қалады және оларды бұдан да 
басқа әрекеттерге, басқаша айтқанда, заң бұзушылықтарға 
итермелейді. Олар осыдан кейін нағыз қылмыс жасаумен 
аяқтайды. Олар бұзақы топ құрады, ұрлыққа көшеді, жыныстық 
азғындыққа ұшырайды және өздерін толық ересек ретінде сезі-
неді. 
Осы үлкен қадам жасалғаннан кейін, олар өзінің атаққұмар-
лығын қанағаттандырудың басқа да жолдарын іздестіре бас-
тайды. Мұндай қылықтары әшкереленбегендіктен, олар ең дөрекі 
қылмыстарға бара аламын деп ойлайды. Бұған көптеген балалар-
дың не себепті өздерінің қылмыстық өмірін тоқтата алмайтын 
фактісі айғақ. Олар осы жолмен есейгісі және жетілгісі келеді, 
себебі олар кез келген басқа әрекетте табысқа жете алмаймын деп 
ойлайды. Олар өздерін пайдалы іске ынталандыратынның 
барлығын да жоққа шығарады. Достарының «ерліктерімен» ылғи 
тұтанып отыратын атаққұмарлық әрі қарай оларды қоғамға жат 
әрекеттерге итермелейді. Бір мезгілде әрі қылмысқа ынтық, әрі 
өзіне селқос қарайтын балаларды кездестіру мүмкін емес. Өзін-
өзі қатты жақсы көрудің де басы атаққұмарлықтан басталады; 
және бұл баланы қалай да болса үнемі көзге түсуге мәжбүрлеп 
отырады. Өз күшін өмірдің пайдалы жақтарына жұмсауға күш 
таба алмайтын кезде, ол пайдасыз жағына кетеді. 
Өзінің мүғалімін өлтірген бала туралы нақты мысал келті-
рейік. Егер осы жағдайды зерттесек, онда барлық жоғарыда 
аталған мінез бітістерін табамыз. Бұл бала психикалық өмірдің 
көріністері мен бағыттарына қатысты барлығын білетініне сенім-
ді гувернантканың жетекшілігімен қамқор, бірақ тым шиеленісті 
тәрбие алды. Бала өзіне сенімін жоғалтты, себебі оның атақ- 

38 
құмарлығы ең биіктен нөлге дейін түсірілді, яғни толық көңілі 
қалды. Өмір мен мектеп оның үмітін ақтамады және сондықтан 
да ол құқық бұзушылыққа бет бұрды. Тәрбие міндеттері, психо-
логиялық қателіктерді түзету міндеттері тұрғысынан қылмыс-
керлермен, әсіресе жасы толмағандармен айналысудың әдісте-
месі қоғамда әлі жасалмағандықтан, ол заңды бұзу арқылы жасы 
толмағандар істері жөніндегі тәрбиеші мен сарапшының бақыла-
уынан тыс қалды. 
Педагогика ғылымымен көп айналысқандардың барлығына 
белгілі қызық заңдылық бар, біз мұғалімдердің, министрлердің, 
дәрігерлер мен заңгерлердің отбасыларында ерекше ерке, бірбет-
кей балаларды жиі кездестіреміз. Бұл тек тәжірибесі аз педагог-
терге ғана емес, әдетте біз пікіріне құлақ асатындарға да қатысты. 
Осы адамдардың беделіне қарамастан, олар өздерінің отбасыла-
рына жан тыныштығы мен тәртіпті енгізуге қабілетсіз болып 
көрінеді. Осы секілді отбасыларда тәрбие туралы маңызды көзқа-
расқа мүлдем мән берілмеуімен, не болмаса ескерілмеуімен тү-
сіндіруге болады. Жекелей алғанда, бұл педагог-ата-ананың отба-
сында өзінің беделі арқылы орнатуға тырысатын қатаң бағдары 
мен талаптарының салдарынан болады. Ол балаларға тым қатал 
әсер етеді. Ол балалардың тәуелсіздігіне қауіп төндіреді және 
көбіне оларды одан айырады. Осынысымен ол балалардың өздері 
таяқ жеген сәттерін еске алуы кезінде пайда болған осындай 
езгіге қарсы кек алу сезімін оятады. Тәрбиедегі шамадан тыс 
сақтық бақылаудың төтенше ушығуына алып келеді. Көптеген 
жағдайда оның зор артықшылығы бар, бірақ мәселе өзінің бала-
ларына қатысты болса, көбіне олардың барлық уақытта көп-
шіліктің назарында болу ниетінің негізін қалайды. Олар өздерін 
экспериментте статист, ал басқаларды оның жауапты және шешу-
ші бөлігі деп санайды. Бұлар және басқалар балаларды барлық 
қиындықтардан қорғауы керек, осыдан кейін барып олар өздерін 
кез келген жауапкершіліктен еркін сезінетін болады. 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: