«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

В.Докучаев пен Н.Сибирцев болды. Олардың пікірінше топырақ табиғи және 
тарихи дене сондықтан оны еңбек орны мен ауыл шаруашылық ӛндірісінің 
қҧралы ретінде санайды. Топырақты бӛлшектеудегі қазіргі қолданылып жҥрген 
принциптер 
В.Докучаев 
принципіне 
негізделген, 
онда 
топырақтың 
қасиеттерімен 
агроклимматтық 
жағдайын 
сандық 
кӛрсеткішімен 
байланыстарып біртҧтас пайдалануға негізделген. Сондықтан бҧл кӛрсеткіштер 
Ауыл шаруашылық дақылдарының орташа кӛп жылдық ӛнімі мен тығыз 
корреляциялық байланыста болуы керек.
Топырақ кӛрсеткішіне, оның тығыздығы, қара шірігінің қалыңдығы, 
гумустың мӛлшері, РН, механикалық қҧрамы, сіңіру сиымдылығы жатады. 
Агроклиматтық кӛрсеткіштеріне 10
0
С-тан артық температура қосындысы 
ылғалдылық коэффициенті, климаттың континенталдығы жатады. Ауыл 
шаруашылық дақылдарының ӛнімі топырақтың физико-химиялық қасиеттерін 
морфологиялық белгілерімен корреляциялық байланыста екендігі байқалады. 
Оларға ылғал мен гумус мӛлшері, механикалық қҧрамындағы физикалық 
балшық пен тозаңның мӛлшері, тҧз ерітіндісінің РН кӛрсеткіші, 
гидролитикалық қышқылдылық, сіңірілген негіздер қосындысы және сол 
негізбен қанығу дәрежесі жатады. Топырақты бониттеуде жоғарыда аталған 
қасиеттердің ӛнімге әсерін тҥзету коэффициентінің кӛмегімен есептейді. 
Агроклиматтық кӛрсеткіштерді агроклиматтық картадан немесе деректі 
оқулықтан, справочниктерден алуға болады. Ауыл шаруашылық дақылдар 
ӛнімі тиісті топырақтың тҥріне сәйкес болуы керек. Ауыл шаруашылық 
дақылдарының ӛнімі жайлы негізгі мәліметтерге жеке шаруашылық берген 
ӛнімдері тәжірибелік станциялар мен сорт учаскелерінің деректері жатады. Осы 
мәліметтер 5-7-10 жылдарда анықталып жиналады. Сонымен қатар әр 
топырақтың тҥріне сәйкес кӛп жылдық ӛнім деректері жиналады да топырақ 
тҥріне 
сәйкес 
топталады. 
Агротехникалық 
және 
агроэкономикалық 
кӛрсеткіштер 1га егістікке келетін ауыл шаруашылық машиналар сол алқапқа 
берілетін тыңайтқыштар мӛлшерін орташа жҧмысшы кҥшімен қамтамасыз етуі 
барлығы ескеріліп 1га егістің бағасы шығарылады. Барлық топырақтың 
қасиеттерімен ауыл шаруашылық дақылдар ӛнімінің деректері жиналып 
математикалық ӛңдеуге салынады. Сонымен бониттеу шкаласын қҧруға 3 әдіс 
қолданылады: 
1. Бониттеуге екі қатарлы шкала қолданылады, оның біреуі ӛніммен 
тығыз корреляциядағы топырақ қасиеттері, ал екіншісі тікелей ӛнім алынады, 
біріншісін негізгі, екіншісін бақылау ҥшін қабылдайды. 
2. Бір шкаланы топырақтың қасиетімен орташа бонитетті топырақтан 
алынған ӛнім арқылы және осы топтағы топырақтар бонитетін ескеріп 
анықтайды. 
3. Топырақ бонитетін ӛнім арқылы анықтайды да, топырақ қасиеттерін 
шкаланы тексеруге, топырақтар жіктеуімен топтануын анықтауға пайдаланады.
Осы кӛрсетілген 3 әдіс бониттеттік шкала қҧруға қолданылады. Олардың 
ішіндегі ең кӛп қолданылатыны жинақты болғандықтан 2-ші әдіс, ТМД 

елдерінде 100 балдық бағалау шкаласы қолданылады, оның ӛзі жабық, ашық 
шкала деп екіге бӛлінеді. 
1) Ашық шкалада ең кӛп тараған топыраққа 100-50 балл береді,қалған 
топырақтар осыдан сапасына қарай жоғары бағаланады. 
2) Жабық шкалада ең жақсы топыраққа 100 балл беріп, нашарларын
тӛмен бағалайды.
Бонитеттік шкалалар немесе бағалау кестелерін мемлекеттік жерге 
орналастыру – жобалау мен ғылыми зерттеу институттары және жоғарғы оқу 
орындарының топырақтану кафедрасы жасаған. Ең кӛп тараған бонитеттік 
шкалаларын Ф.Гаврилюк, Н.Благовидов, А.Фатьянов жасаған. Бҧл шкалалар 
Башқҧртстан, Балтық, Украина, Белорусия, Орталық Азия және Қазақстанға 
арнап жасаған. Соңғы жылдары топырақты бонитеттеу жҧмыстары Украина, 
Белорусия, Молдавия, Эстония, Литвия, Латвияда аяқталған болса, Ресей, 
Қазақстан, Орта Азия республикаларында әлі де жҥргізілуде.
В.Докучаев атындағы топырақтану институты ТМД елдерінің негізгі 
топырақтарына арналған аймақтық бонитеттік шкала жасалған. Бҧл шкаланы 
негізінен С.Соболев, М.Малышкин, Н.Розов, С.Шувалов және И.Кармановтар 
жасаған. 
С.Соболев пен М.Малышкин ҧсынған тҧйықталмаған бонитровкалық 
шкаласы автоморфты жағдайларда қалыптасқан әр тҥрлі топырақтарды 
салыстырмалы тҥрде жуықтап бағалау ҥшін қолданылады. (10-кесте) 
Кесте-10.Кейбір автоморфты топырақтардың бонитировкалық шкаласы 
(С.С. Соболев және М.Н. Малышкин бойынша) 
Бонитировкалық 
балл 
Топырақтардың тҥрлері 
140-150 
Типтік қара топырақтар және шабындықты – қара 
топырақтар 
130-140 
Кавказдық және типтік қара топырақтар 
120-130 
Тау бӛктеріндегі және кәдімгі қара топырақтар 
110-120 
Карбонатты қара топырақтар 
100-110 
Кҥлгіндік қара топырақтар 
90-100 
Оңтҥстік қара топырақтар, кҥңгірт – сҧр орман 
топырақтары 
80-90 
Қара-қоңыр, сҧр-орман, шымды-карбонатты топырақтар 
70-80 
Қоңыр, шымды – аз кҥлгінденген топырақтар 
60-70 
Таулы-қоңыр, шымды-орташа кҥлгінденген, шымды-аз 
кҥлгінденген топырақтар 
50-60 
Ормандардың боз, шымды-кҥшті кҥлгінденген 
топырақтары 
40-50 
Сортаңданған қоңыр топырақтар 

30-40 
Боз, терең сорланған топырақтар 
20-30 
Орташа сорланған топырақтар 
10-20 
Қабықтық сор топырақтар 
1-10 
Қҧмдар, батпақтық топырақтар 
0-1 
Тығыз жыныстардығы аз дамыған тҧздықтар 
Бҧл шкаланың тҧйықталмаған деп аталуының себебі ең кӛп таралған 
орташа сапалы топырақтар 100 балмен бағаланып, қҧнарлығы бҧдан тӛмендеу 
топырақтар 100 балдан тӛмен, қҧнарлығы жоғары топырақтар 100 балдан 
жоғары бағаланады. 
Қазіргі кезде И.Карманов – бірқатар негізгі ауыл шарушылығы
дақылдарына арналған жалпы ТМД-лық бонитет шкаласын қҧрған. Бонитет 
балдарымен жанамалы ӛнімділік, ТМД-ғы дәнді –дақылдар ӛсірілетін, ең 
жақсы топыраққа сәл сілтілі Кавказ қара топырағына сәйкестіріліп есептеген. 
Осы топырақтың бонитет баллын шығарғанда 100-балдан тӛмен және 
жоғары деңгей, ал ӛнімге 1-ден тӛмен деңгей коэффиценті алынған кәдімгі 
және оңтҥстік қара топырақта ӛнімнің ӛсуі (қҧрғақ далада) нағыз қара 
топырақтан тӛмендеу. ТМД-ның Еуропа бӛлігінде 2,4-2,1 есе болса, ал Сібір 
мен Қазақстан бӛлігінде 2,1-1,8 есе ғана болған. 
Бонитровкалық 
шкалаларға топырақтардың қосымша қасиеттерін 
олардың орналасу орнын, кҥйлерін ескеретін тҥзетулер енгізіледі, олар арқылы 
батпақтану, тҧздану, сортаңдану, шайылу дәрежелері есепке алынады. Мысалы, 
шайылуға ҧшырамаған топырақтар ҥшін тҥзету коэффициенті 1-ге тең, аз 
шайылғандардікі – 0,6, орташа шайылғандардікі - 0,2-0,5. Топырақтың 
механикалық қҧрамын ескеретін тҥзету коэффициенттерін бонитровкада 
қолдануды Н.А.Качинский ҧсынған. (кесте 11,12) 
Кесте-11. Топырақтардың механикалық қҧрамын ескеретін, бонитировкалық 
бағалауға арналған 
тҥзету коэффициенттері (Н.А. Качинский бойынша) 
Топырақтар Саз Ауыр 
даздақ 
Орташа 
саздақ 
Жеңіл 
саздақ 
Қҧмдақ 
Қҧмды 
ҧсақ 
тҥйіршікті 
Қҧмды ірі 
тҥйіршікті 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Кҥлгінді-
глейлі 
0,4 
0,6 
0,8 
1,0 
0,8 
0,5 
0,3 
Кҥлгін 
топырақтар 
0,5 
0,6 
0,8 
1,0 
0,7 
0,5 
0,3 
Шымды-
кҥлгінді 
0,6 
0,7 
1,0 
0,8 
0,6 
0,4 
0,2 

Орманның 
сҧр 
топырақтары 
0,8 
1,0 
0,9 
0,7 
0,6 
0,4 
0,2 
Кәдімгі қара 
топырақтар 
1,0 
0,9 
0,8 
0,6 
0,4 
0,3 
0,1 
Оңтҥстік 
қара 
топырақтар 
0,9 
1,0 
0,8 
0,7 
0,5 
0,3 
0,1 
Қара-қоңыр 
топырақтар 
0,8 
1,0 
0,9 
0,7 
0,6 
0,3 
0,1 
Қоңыр және 
ашық қоңыр 
топырақтар 
0,7 
0,9 
1,0 
0,8 
0,6 
0,3 
0,1 
Боз 
топырақтар 
0,7 
0,8 
1,0 
0,7 
0,5 
0,2 
0,1 
Сҧр 
топырақтар 
0,8 
1,0 
0,9 
0,7 
0,5 
0,3 
0,1 
Кесте-12.Топырақтардың бонитировкалық шкаласы 
Топырақ 
тҥрлері 
Қасиеттері бойынша бағалануы 
Қасиеттері 
бойынша 
орташа 
балы 
Кҥздік 
бидайдың 
ӛнімі 
бойынша 
балы 
Барлық дәнді 
дақылдардың 
ӛнімі 
бойынша балы 
Гумустың 
мӛлшері 
Сіңіру 
сиымдылығы 
Тҧз 
ерітіндісіндегі 
рН 
Саздың 
мӛлшері 
% 
балл 
мэкв 
Балл 
РН 
балл 
% 
балл 
Орташа 
қалыңдықтағы, 
орташа гумусты, 
ауыр саздақты 
сілтісізденген 
және 
кҥлгінденген 
қара топырақтар 
8 
100 
40 
100 
6 
100 
50 
100 
100 
100 
100 
Жамылғы 
саздақтардағы 
орташа саздақты 
сҧр орман 
топырақтары 
3,4 
43 
24 
60 
5,4 
90 
37 
74 
67 
72 
63 
Жамылғы 
саздақтардағы 
шымды – 
орташа кҥлгінді 
жеңіл саздақты 
топырақтар 
1,8 
23 
14 
35 
5 
83 
23 
56 
49 
48 
48 
Топырақтың механикалық қҧрамын ескеретін тҥзету коэффициенттерін 
бонитровкада қолдануды Н.А.Качинский ҧсынған.
Ішкі аймақты топырақтарға арналған бонитеттер тҥзету коэффицентер 
кӛмегімен шығарылады. Ең 1-ші тҥзету коэффицентін Н.Качинский 
(механикалық қҧрамы 0,42-1,0) мен С.Соболев (эрозиялану дәрежесі 0,42-1,0) 
шығарған. Суармалы егіншілікке арналған бонитеттік шкала бӛлек 

жасалынады, онда топырақ қасиеттерімен қатар мелиоративтік (суару мен 
қҧрғату) қасиеттері ескеріледі. Себебі олар климат жағдайына қосылып, ӛнім 
мӛлшеріне әсерін тигізеді. Ең маңызды қасиеттерге тҧрақты – су, физикалық 
кӛрсеткіштері жатады. Ол оңтҥстік ӛңірлерде аз да болса, қайта сортаңдалу 
мҥмкіндігін есепке алады. Топырақты бонитеттеу экономикалық бағалауымен 
жалғасады, яғни жер қорын қҧрамды бӛліктерін ӛзара салыстыру арқылы оның 
тиімділігін анықтайды. Экономикалық бағалаудағы есептеулер балмен 
жҥргізеді. Оның маңызды кӛрсеткіштеріне алынған тҥсімнің жалпы мӛлшері 
және таза табыс жатады. Әр топырақ тҥрінің қасиеттерін балл арқылы 
есептейді.
Топырақтың әр жинақталған кӛрсеткіш қасиеттері ҥшін бонитет балын 
есептеп шығарады. Ол ҥшін ең жақсы топыраққа 100 балл одан кейінгі 
топырақтардың қасиеттері нашарлаған сайын балды тӛмендете береді. 
Топырақты бонитеттеу ҥшін кӛптеген топырақ қасиеттерінен тек оның ӛніміне 
әсер ететін негізгі қасиеттерін таңдап алу керек. Топырақ қасиеттері арқылы әр 
топырақтың тҥрін сандық бағалау жҥз балдық шкала арқылы жҥзеге 
асырылады. Бонитеттеу мына формула арқылы есептеледі: 
Б-бонитет балы; 
З
ф
-топырақ қасиеттерінің нақты кӛрсеткіші (гумус,Ph..); 
З
м
-эталондық ең жақсы топырақ қасиеттерінің ҥйлесімді мӛлшері, яғни 100 
балл; 
Осы формула бойынша егіс ӛнімділігін ескеріп балды есептейді 
Басқа топырақтардың балдық бағасы кӛпжылдық орташа ӛсімдіктерінің 
қатынасы арқылы есептелінеді. Әдетте әр облыс ҥшін бонитровкалық 
шкалаларды оның ауыл шаруашылық ӛндірісінің бағытын және табиғи 
ерекшеліктерін ескере отырып қҧрастырады. (кесте 3) 
Бонитровкалаудың негізінде топырақтарды жалпы есепке алу жҥзеге 
асырылады, соның негізінде әр танапты балансқа алу, сонымен қатар 
жыртылатын жерлердің, шабындықтардың, жайылымдардың, ормандардың 
топырақтарын қорғау және қҧнарлығын арттыру шараларын тиімді атқару 
сапасын бағалау ҥшін балл жҥйесі қолданылады. 
Бонитровка негізінде жер танаптарының пайдалану тҥрін ӛзгертеді, яғни 
бағалы топырақтарда орналасқан жайылымдық жерлерді егістікке пайдаланып 
жҥргел жерлерді мәдени жайылымдарға айналдырады. 
Топырақ 
қасиеттерінің 
ӛзгермелілігіне 
сәйкес 
мелиоративтік, 
агротехникалық шараларды жетілдіргенде топырақ бонитеті ӛзгереді. 
Сондықтан топырақты бағалауды мезгіл-мезгіл қайталап тексеріп тҧру қажет. 

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: