№ Сабағы
ның
биіктігі
, см
2020 жылғы көрсеткіштер
20
.04.2
020
27
.04.2
020
4.
05
.20
20
11
.05.2
02
18
.05.2
020
25
.05.2
020
5.
06
.20
20
15
.06.2
020
25
.06.2
020
5.
04
.20
20
15
.0
7.
2020
25
.07.2
020
5.
08
.20
20
15
.08.2
020
25
.08.2
020
6.
09
.20
20
16
.09.2
020
26
.09.2
020
5.
10
.20
20
15
.10.2
020
Р1
-
11
да
на
Ұзын
50
51
52
54
55
60
65
71
75
84
89
93
96
100
103
108
114
120
125
151
Орташа
30
31
32
34
35
40
45
50
56
61
66
70
73
77
79
85
90
95
100
1
05
Қысқа
21
22
23
24
25
30
36
41
45
50
55
59
62
65
70
75
80
86
92
95
Р2
-17
дана
Ұзын
39
40
41
43
44
50
54
59
64
70
74
77
80
84
89
95
100
105
111
126
Орташа
30
31
32
34
35
39
44
50
55
60
63
67
71
75
78
82
87
93
98
103
Қысқа
25
26
27
28
29
34
39
44
49
54
57
60
63
65
69
74
79
84
89
93
Р3
-19
дана
Ұзын
45
46
47
49
50
55
59
64
69
74
78
81
85
90
94
100
104
110
115
131
Орташа
31
32
33
35
36
40
44
49
54
59
63
68
72
76
80
84
88
94
99
104
Қысқа
22
23
24
25
26
31
36
41
45
50
54
58
61
65
68
73
79
85
9
0
94
148
2020 жылы
ерте көктемде
сәуір айынан бастап
R.iliensis
өсімдігінің
екінші жылғы өскінін өлшеуді жалғастырдым. 38 кестеде көрсетілгендей
алғашқыдағыдай әр 7-10 күн аралығында өскен өркендерді өлшеп отырдым
(40 кесте).
Ең биік өркен
бірінші популяцияда
151 см, ал келесі кезекте
үшінші
популяцияда
131 см және соңғы
екінші популяцияда
126 см құрады. Олардың
сыртқы көріністері 12 суретте көрсетілген.
А
Б
В
Г
А - Үш популяцияның сыртқы көрінісі; Б – бірінші популяция; В – екінші популяция; Г – үшінші
популяция
Сурет 12 –
Бірінші, екінші
және
үшінші популяциялардың
екінші жылғы
өскен сыртқы көріністері
149
2021 жылы
ерте көктемде
R.iliensis
өсімдігінің үшінші жылғы өскінін
өлшеуді жалғастырдым (13 сурет).
Сурет 13 –
R.iliensis
өсімдігінің үшінші жылғы өскен сыртқы көріністері
Мұнда 41 кестеде көрсетілгендей алғашқыдағыдай әр 7-10 күн
аралығында өскен өркендерді өлшеп отырдым.
41 кесте – Үш популяциядан өнген өркендердің 2021 (үшінші) жылғы
көрсеткіштері
№
Сабағының
биіктігі, см
2021 жылғы көрсеткіштер
20
.04.2
021
30
.04.2
021
10
.05.2
021
17
.05.2
021
27
.05.2
021
7.
06
.20
21
12
.06.2
021
26
.06.2
021
18
.07.2
021
9.
08
.20
21
20
.08.2
021
Р1
-
11
дан
а
Ұзын
175
177
179
181
183
183
185
187
185
195
207
Орташа
127
131
134
137
140
160
163
165
163
172
183
Р2
-
17
дана
Ұзын
110
113
115
117
120
139
148
175
200
205
215
Орташа
100
103
105
107
110
130
133
138
140
160
178
Р3
-
19
дан
а
Ұзын
150
155
160
163
165
168
175
195
215
225
236
Орташа
118
124
130
133
135
147
150
155
165
165
170
Бірінші популяцияда
- 11 тақ қауырсынды күрделі жапырақ,
-
ұзындығы 10 см, ені 5 см
-
ұзындығы 11 см, ені 6 см
Екінші популяцияда
- 11 тақ қауырсынды күрделі жапырақ,
-
ұзындығы 10 см, ені 5,5 см
-
ұзындығы 9 см, ені 6,5 см
150
Үшінші популяцияда
- 11 тақ қауырсынды күрделі жапырақ,
-
ұзындығы 9 см, ені 6 см
-
ұзындығы 11 см, ені 6,5 см
Бірінші
және
үшінші популяциялар көп (обильно) гүлдеді, ал екінші
популяция
сирек гүлдеді. Мұның себебі, екінші популяция бірінші және
үшінші популяциялардың арасында тұрғандықтан болса керек.
Үшінші жылы
R.iliensis
мамыр айында гүлдеді (14 сурет). Бір бұтақта
40-60 дейін гүл болды.
А
Б
В
Г
А - Үш популяцияның сыртқы көрінісі; Б – гүл шанақ (бутон); В – гүлі; Г - толық ашылған гүл
14 сурет -
R.iliensis
гүлдеген кезінен көрініс
151
Маусымда жеміс бере бастады. 26 маусымда жемістері пісе бастады,
яғни қарая бастады (15 сурет). Бұл интродукция жағдайында үлкен жетістік.
А
Б
В
Г
А – жеміс байлауы; Б – бірінші популяция; В – екінші популяция; Г – үшінші популяция
15 сурет -
R.iliensis
жеміс берген кезінен көрініс
R.iliensis
атпа тамырлы өсімдік, табиғи жағдайда негізінен әртүрлі
мөлшердегі клондар түзу арқылы атпа тамырларымен вегетативті көбейеді.
Сондықтан оны сабақтарын қалемшелеу арқылы және жер асты өркендерін
кесу арқылы көбейтуге болады.
Екінші жылғы кезеңде
R.iliensis
сабақтары арқылы қалемшелеген
болатынбыз. Оның да өнген өркендерінің ұзындықтарын өлшеп отырдық (42
кесте).
152
42 кесте – Үш популяциядан қалемшеленген өркендердің көрсеткіштері
№
Сабағының
биіктігі, см
Қалемшеленген өркендердің 2021 жылғы көрсеткіштер
27
.05.2
021
7.
06
.20
21
12
.06.2
021
26
.06.2
021
18
.07.2
021
9.
08
.20
21
19
.08.2
021
Р1
Ұзын
44
49
56
60
66
70
75
Орташа
40
45
52
55
59
64
68
Р2
Ұзын
55
73
82
96
105
110
115
Орташа
50
63
68
80
85
105
110
Қысқа
-
37
40
50
58
63
67
Р3
Ұзын
90
130
145
173
177
178
181
Орташа
70
118
140
150
150
150
155
Қысқа
-
58
62
116
116
116
123
А
Б
В
А – бірінші популяция; Б – екінші популяция; В – үшінші популяция
16 сурет - Үш популяциядан қалемшеленген өркендердің сыртқы көрінісі
Қалемшеленген өркендердің ең ұзыны
үшінші популяцияда
181 см
құраса,
екінші популяцияда
115 см құрады. Ал
бірінші популяцияда
75 см
құрады. Бұл итмұрынның қалемшелеу арқылы да өнімділігінің жоғары
екендігін көрсетті. Қалемшеленген өркендер де гүлдеп, жеміс берді (16
сурет).
Біздің Талғар қаласының жағдайында жүргізген тәжірибеміз бойынша
R.iliensis
өсімдігі мәдени жағдайда тұқымымен де, қалемшелерімен де оңай
көбейді. Бұл жерде көктемде тұқымынан отырғызылған
R.iliensis
өсімдігінің
биіктігі бірінші жылдың өзінде 50-52 см құрады және әр түптен 3-тен 5-ке
дейін жас шыбық жетілді. Екінші жылы оның биіктігі 150-160 см жетті.
153
Үшінші жылы өсімдік гүлдеп, жеміс берді. Оның биіктігі 236 см жетті.
Мұны интродукциялық жұмыста үлкен жетістік деп білеміз. Олай дейтініміз,
табиғи жағдайда дәннен пайда болған өскіннің гүлдеп, жеміс беруі өте ұзаққа
созылатын процесс.
Алайда,
R.iliensis
тұқым арқылы интродукцияға енгізудің сәттілігі
көбінесе келесі маңызды іс-шараларға байланысты. Біріншіден, жемістерді
тұқымдарымен уақтылы жинау; екіншіден, тұқым материалының тазалығын
кондицияға дейін жеткізу; үшіншіден, тұқымдарды кептіру және сақтау
технологияларын
сақтау;
төртіншіден,
егу
алдында
тұқымдарды
стратификациялаудан өткізу; бесіншіден, учаске топырағын егуге мұқият
дайындау; алтыншыдан, тұқым себу мерзімдері мен нормаларын дұрыс
анықтау; жетіншіден, агротехникалық шаралардың барлық түрлерін қатаң
сақтау болып табылады. Жоғарыда аталған іс-шаралардың біреуінің сәл
ауытқуы немесе нашарлауы біздің
R.iliensis
тұқым арқылы интродукцияға
енгізуге бағытталған күш-жігерімізді жоққа шығаруы әбден мүмкін.
Жалпы,
Алматы
облысының
Іле
және
Шарын
өзендері
жайылмаларының үш популяциясынан жиналған тұқымдардан өнген
R.iliensis
өсімдігінен бірдей топырақты-климатты жағдайда олардың жер үсті
және жер асты бөліктерінің өсуі мен дамуында елеулі айырмашылық
табылған жоқ. Үш популяциядан жиналған тұқымдардан өнген өсімдіктердің
биіктіктері мен бұталардың диаметрі шамамен бірдей болды және сәйкесінше
49 см және 35 см құрады.
Тіршілігінің
бірінші
жылындағы
тамыр
жүйесінің
топырақ
горизонттарында өсуі мен таралу ерекшеліктеріне келетін болсақ, олардың
өсуінде бірдей жағдайларда айтарлықтай айырмашылық жоқ екенін көрсетті.
Мысалы, Шарын өзенінің жайылмасынан (бірінші популяция) жиналған
тұқымнан өскен
R.iliensis
өсімдігінің бірінші жылғы кіндік тамырының
топыраққа ену тереңдігі - 49 см, Іле өзені жайылмасының жоғарғы ағысынан
(
екінші популяция
) жиналған тұқымнан өскен
R.iliensis
өсімдігінің бірінші
жылғы кіндік тамырының топыраққа ену тереңдігі - 50 см, ал Қапшағай ГЭС-
нен төмен Іле өзенінің ортаңғы ағысынан (
үшінші популяция
) жиналған
тұқымнан өскен
R.iliensis
өсімдігінің бірінші жылғы кіндік тамырының
топыраққа ену тереңдігі - 54 см құрайды. Тамыр жүйесінің ену
тереңдігіндегі, таралу радиусындағы шамалы ауытқулар топырақтың
қалыңдығымен, әртүрлі мөлшердегі тасты блоктардың, плиталардың
сынықтары мен ерітінділердің қалдықтарымен тікелей байланысты.
Қорыта келе,
R.iliensis
өсімдігін интродукцияға ендіру арқылы бірнеше
маңызды мәселелерді бір уақытта шешуге болады. Олардың негізгілері -
Қазақстан флорасының осындай құнды, сирек кездесетін және жойылып кету
қаупі төнген
Rosaceae
Juss тұқымдасының таралу аймағы шектеулі, эндемдік
R.iliensis
өсімдігін сақтау мәселелері. Сондықтан оны тек Бас ботаникалық
бақта ғана емес, Қазақстан Республикасының барлық жергілікті ботаникалық
бақтарында интродукцияға енгізуді, сол арқылы оның қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді ұсынамыз. Екіншіден,
R.iliensis
жемістерінде 12,5%-ға
154
дейін «С» дәрумені бар бағалы дәрілік, техникалық, дәруменді және эфир
майлы өсімдік. Сондықтан оны интродукцияға енгізу итмұрынның осы
түрінің жасанды плантациясын құруға және сол арқылы Қазақстан
Республикасының дәрумендік өнеркәсібі мен фармацевтика өнеркәсібін
қажетті табиғи және арзан шикізатпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден,
R.iliensis
сонымен бірге ол мамырдың бірінші онкүндігінен
тамыз айының соңына дейін ұзақ уақыт гүлдейтін бағалы сәндік өсімдік.
Қалқандағы гүлдері қызғылт реңкті ақ түсті, бұл өсімдікке ерекше сәндік
көрініс береді.
R.iliensis
күзде жеміс беру кезеңінде де сәндік қасиетін
жоғалтпайды. Оның қалқанға жиналған қара жемістері өсімдікке ерекше,
қайталанбас сән береді.
Сондықтан,
R.iliensis
өсімдігін
интродукцияға
енгізуге
тек
республикалық және облыстық маңызы бар ірі қалаларда ғана емес, сонымен
қатар шағын қалалар мен аудан орталықтарында, сондай-ақ шалғай елді
мекендерде саябақтарды, скверлер мен аллеяларды көгалдандыру үшін
сенімді түрде ұсынуға болады. Сондай-ақ ботаникалық бақтарда
R.iliensis
өсімдігін Қазақстанның бау-бақтық итмұрындардың жаңа сәндік сорттарын
шығару мақсатында оны бақша итмұрындарының мәдени сорттарымен
будандастыру үшін аналық өсімдік ретінде пайдалануға болады.
155
Достарыңызбен бөлісу: |