С. В. Кожанова Жалпы иммунология

16-Тарау. Иммунологиялық төзімділік
301
өту керек. Бұл жағдай шеткері мүшелерде косымша механизмдердің 
бар екендігін дәлелдейді. Бірақ, сирек жағдайда, орталык төзімділік 
механизмдерінін генетикалык акауы салдарынан аутоиммунды аурулар 
дамиды (мысалы, жоғарыда аталған аутоиммунды полиэндокринді син- 
дром). Көпшілік аутоиммунды аурулар шеткері төзімділік механизмдері 
бұзылуы нәтижесінде дамиды.
Шеткері төзімділікті Т-жасушалык төзімділік және В-жасушалык 
төзімділік деп бөледі. Шеткері төзімділіктін біркатар механизмдері 
Т- 
және В-лимфопиттер үшін ортак, бірак кейбіреулері осы жасуша- 
лардьщ тек біреуіне ғана тән.
Шеткері төзімділік механизмдері және олардың бүзылуына әкелетін 
себептер төменде карастырылады.
КОСТИМУЛДАУШЫ БЕЛГІЛЕРДІҢ БОЛМАУЫ
Адаптивті иммунды жауап калыптасуы үшін ТЖР немесе ВЖР 
аркылы Т- және В-лимфоциттердің тек кана антигенді стимуляциясы 
жеткіліксіз. Аталған принцип осы категорияға жататын механизмдердін 
негізінде жатыр. Лимфоциттер косымша, костимулдаушы белгі 
алуы керек, оны туа біткен иммунитет жасушаларына жататын АТЖ 
камтамасыз етеді. Аутореактивті лимфоциттердің костимулдаушы 
белгісіз белсенуі, олардың апоптоз нәтижесінде жойылуына немесе 
анергия жағдайына әкеледі.
В-лимфоциттердің клонды анергиясы антигенмен әсерлескенде,
Т-хелперден костимулдаушы белгіні алмай-ақ дамиды.
Жетілген 
В-лимфоциттер ВЖР көмегімен ерігіш антигендерді шеткері лим- 
фоидты мүшелерде таниды, фолликул мен Т-жасушалык аймак ше- 
карасына жылжиды. Мүнда антигенді тану нәтижесінде белсенген 
Т-хелперлер де миграциялануы мүмкін. Белсенген Т-хелперлер цито- 
киндер және костимулдаушы молекулалар (С 040/С 040Б) көмегімен 
В-лимфоциттерге кажетті костимулдаушы белгімен камтамасыз етеді. 
Бр белгі болмағанда, белсенген В-лимфоциттер анергия жағдайына 
өтеді. Олар жылдам апопотозға ұшырайды және жойылады. Осылайша 
меншікті антигендерге карсы антидене синтезі токтатылады.
Шеткері лимфоидты мүшелерде, әр түрлі антигендерге жауап 
беретін В-лимфоциттер клонының пролиферация үдерісі кезінде, 
иммуноглобулиндердің вариабелді домендерінің геніне қатысты гипер-
мутация удерісі
де жүреді. 
Бул кезде жаңа аутореактивті жетілмеген
В-лимфоңиттер тузілуі мумкін.
Олардын тағдыры сәйкес аутоанти-

302
III Бөлім, Адаптивті иммунитет
гендермен әрекеттескен кездегі белті деңгейіне тәуелді. Антигенннін 
мембрана байланыстырушы түрімен камтамасыз етілетін орташа және 
катты белгі болғанда, жасуша апоптоздан жылдам жойылады. Төменгі 
деңгейдегі белгі В-лимфоииттердің Т-жасушалык аймакка жылжуы- 
на ықпал етеді. Бүл аймакта, кыска уакыт аралығында В-лимфоцит 
Т-хелперден костимулдаушы белгіні алмаса, анергия жағдайына өтеді. 
Мұндай анергиялык В-лимфоциттер ВЖР аркылы нашар белсенеді 
және уакыт өте келе апоптоздан жойылады.
ТЖР арқылы Т-лимфоциттер белсенгенде, бірақ қажетті костимул-
даушы белгіні алмағанда да Т-лимфоциттердің клонды анергиясы дамиды.
Шеткері мүшелердегі аутореактивті Т-лимфоциттер рециркуляцияға 
шығатын болғандыктан, организмнің меншікті антигендерімен кезде- 
су мүмкіншілігі жоғары. Олармен әсерлесу жасушалардын белсенуіне 
әкеледі. Бірақ, антигендер шоғырланған ошақтарда жұкпа болма- 
са, Т-лимфоциттер кабыну немесе жұкпа жок жағдайда жетілген ДЖ 
әсерлеседі. Мұндай ДЖ аутоантигенді МНС нәруыздарымен кешен 
түрінде таныстырады, бірак белсенген Т-лимфоциттердің дамуын 
камтамасыз ететін В7 нәруызының экспрессиясы төмен болады және 
цитокиндерді түзбейді. Осындай жағдайда белсенген аутореактивті 
Т-лимфоциттер клонынын пролиферациясы жылдам апоптозға ұшы- 
райды, яғни 
аутореактивті Т-лимфоциттердің белсенділігі тежеледі.
Кейбір аутореактивті Т-лимфоциттер кабыну немесе жұкпа 
ошактары бар лимфа түйіндеріне түседі деген болжам бар. Мұндай 
лимфа түйіндерінде, яғни патогенмен әсерлесу нәтижесінде жетілген 
ДЖ костимулдаушы В7 молекуласының экспрессиясы жоғары 
мөлшерде болады. 
Сонымен қатар, мундай ДЖбетінде МНС нәруыздары
жуқпалы агенттің антигенді пептидтерімен және меншікті жа-
суша фрагменттерімен кешен турінде болады.
Рециркуляциядағы 
аутореактивті аңқау Т-лимфоциттер, ДЖ бетіндегі меншікті пеп- 
тидтерді таниды, белсенеді, пролиферацияға ұшырайды және эффек- 
торлы жасушаларға дифференцияланады да, организмнің калыпты 
антигендерін закымдай бастайды. Мұндай үдерісті шеткері төзімділік 
механизмдеріне катысатын Трет. лимфоциттер тежейді.
ТӨЗІМДІЛІК МЕХАНИЗМДЕРІНДЕ 
ҒА5-КИЛЛИНГТІҢ МАҢЫЗЫ
Жоғарыда айтылғандай, аутореактивті лимфоциттердін апоп- 
тоз нәтижесінде жойьшуы, шеткері төзімділіктін сакталып тұруында 
манызды кызмет аткарады. 
Лимфоңиттерде Ғах-нәруызының экспрес-

16-Тарау. Иммунологиялық төзімділік
303
сиялануы, олардың апоптозына ықпал етеді, себебі Ғаз-нәруызы — ол
«өлім» домені бар және
7'Д7' 
т уқымдастыгындагы нэруыздар уиіін рецеп-
тор болан табылады.
ТЖР және ВЖР аркылы белсенген В- және Т-лимфоциттер 
Ғаз және Ға$Ь (С095) жоғары деңгейде экспрессиялайды. В- және 
Т-лимфоциттердің Ға5-Ға§Ь әрекеттесуі апоптозды шакырады, себебі 
ВЖР/ТЖР-дан әлсіз белгі алған анергиялык В- және Т-лимфоциттер 
Ғаа-киллингке өте сезімтал.
С 08+ ЦТЛ антигентанушы рецепторлары көмегімен I класс МНС 
нәруыздарымен кешен түріндегі организмнің меншікті эпитоптарымен 
байланысканда, С 0 8 + ЦТЛ нысана-жасушаның апоптозын шакыратын 
ҒазЬ нәруыздарын түзе бастайды. С 138ь ЦТЛ Ға$ рецепторлык 
нәруызды үнемі экспрессиялайды. Ғах рецепторлы нәруызының ҒазЬ 
әрекеттесуі апоптозды тудырады. Егер екі активтенген аутореактивті 
СЦ8+ ЦТЛ кездессе, олар бір-бірін апоптоз аркылы жояды, ал бұл 
үдеріс аутоиммундык үдерістің дамуын токтатады. Аутореактивті С08* 
ЦТЛ жойылуын сипаттайтын кесте 16.1-суретте көрсетілген.
Ғаз-репептор 
немесе 
Ғаз-лигандада 
табиғи 
мутациясы 
бар 
тышқандарда жүйелі аутоиммунды аурулардың даму фактлері, Ға$- 
киллингтің шеткері төзімділік механизмдерінде манызды кызмет 
атқаратынын дәлелдейді.
16.1-сурет. 
Аутореакивті С08+ ЦТЛ жойылуындағы апоптоздың маңызы

304
III Бөлім. Адаптивті иммунитет
Ғаз және Ға$Ь гендерінде мутациясы бар тышкандарда Ғак-киллинг 
механизмі жұмыс жасамайды және оларда ерте жаста аутоиммун- 
ды аурулар дамиды. Ддамдарда осыған үксас аутоиммунды аурулар, 
мысалы, 
аутоиммунды пролиферативті синдром
дамиды. ҒІаукастада 
Ға5 генінін мутациясы аныкталған. Осындай генетикалык акауы бар 
тышкандардағы сиякты, адамдарда да ауыр аутоиммунды үдерістер 
көптеген мүшелерді закымдайды, шеткері лимфоидты мүшелерде 
В-лимфоциттердің каркынды пролиферациясы байкалады (лимфоа- 
денопатия), аутоантиденелер, соның ішінде ядро антигендеріне карсы 
аутоантиденелер каркынды түзіледі.

жүктеу/скачать 19,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: