Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~188~ 
2.
 
Еркін
 
экономикалық
 
аймақ
 (
ЕЭА
) 
тіркесіне
 
анықтама
 
беріңіз
.
 
3.
 
ЕЭА
–
ның
 
негізгі
 
мақсаттарын
 
атаңыз
.
 
4.
 
Ғаламдық
 
мəселелер
 
дегеніміз
 
не
?
 
 
Өзіндік
 
жұмысқа
 
арналған
 
сұрақтар
 
1.
 
Дүниежүзілік
 
шаруашылықтың
 
болашағына
 
жəне
 
оның
 
дамуына
 
əсер
 
ететін
 
себептерді
 
атаңыз
.
 
2.
 
Халықаралық
 
сауда
 
дегеніміз
 
не
?
 
3.
 
Халықаралық
 
сауданың
 
тиімділігін
 
бағалау
 
қандай
 
теориялармен
 
жүргізіледі
? 
Халықаралық
 
экономикалық
 
интеграцияның
 
медицина
 
нарығына
 
қатысын
 
талдаңыз
.
 
 
 
«
Құқық
 
негіздері
» 
курсының
 
жүйесі
. 
Мемлекет
 
пен
 
құқықтың
 
ұғымдары
 
мен
 
категориялары
. 
 
«Құқық негіздері» оқу курсы ҚР заңнамасындағы құқық негіздерінің 
теориясын ашатын, заңгер мамандығына арналмаған студенттерге оқытылатын 
жүйеленген курс болып табылады. «Құқық негіздерінің» оқыту пəні мемлекет 
пен құқықтың пайда болуы мен дамуы заңдылықтарын аша отырып, қазақстан 
құқығының түсінігі мен мақсаттарының көшбасшысы болып табылатын 
мемлекет жəне құқықтың негізгі теорияларына түсінік беру. Құқық
-
қоғамдық 
қатынастарды
реттеуге бағытталған, мемлекет бекітіп, қамтамасыз ететін, 
жалпыға міндетті, формальды анықталған құқықтық нормалар жүйесі. Құқық 
негіздері пəні заң ғылымдары бойынша гуманитарлық пəндер жүйесінде маңызы 
зор. ҚР мемлекетінің қалыптасуы мен елде экономикалық реформалардың 
жүзеге асуы жəне нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мəні ерекше. 
Əсіресе, тауар
-
ақша, мүліктік жəне мүліктік емес қатынастарды жəне басқару 
қатынастарын
құқықтық реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік актілердің 
маңызы ерекше. Сондықтан да бұл пəнді оқу арқылы ҚР Конституциясын, оның 
жаңа қырлары мен ерекшеліктерін жəне басқа да заңдардың жоғары 
принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын, жалпы мемлекетіміздің 
қоғамдық
өмірінің құқықтық негіздерін үйретеді.
Жалпы алғанда құқыққа мына белгілер тəн: міндетті мінез
-
құлық 
ережесінің 
өзара 
байланыстылығы, 
олардың 
əділеттілігі, 
құқықтық 
қатынастардың
жүзеге асырылуы, формальды бекітілмеген нормалардың құқық 
ұғымына
енгізілуі. Яғни
, 
мұнда заң –
нысан ретінде, ал құқық
-
оның мазмұны 
ретінде қарастырылады. Адамдар қоғамда өмір сүріп жатқандықтан, олардың 
өзара
қатынастары сол қоғамның саналы қызметінің нəтижесі болып табылатын 
өздерін
ұстау ережелерімен реттеледі.
Жалпы алғанда адамның өмірге деген қатынасы
-
қоғамдық сана арқылы 
қалыптасады
. 
Қоғамдық
 
сана
адамдардың өздерінің түрлі қажеттіліктерін 
қоғамда
белгілі бір
тəртіп орнату арқылы іске асыру ниеттерінің қалыптасуына 
ықпал жасайды. Бұл жағдай кейін келе, адамның мінез
-
құлқының 

~189~ 
қалыптасуының
себепкері бола отырып, құқықтық норманың құрылуына 
əкеледі, яғни қалыпты ереженің қалыптасуына əкеледі.
Қоғамдық
қатынастарды реттеудің жəне тəртіпке келтірудегі рөлі шексіз, 
оны реттейтін əмбебап құрал 
- 
құқық. Құқық қағидалары
-
бұл оның мəнін 
анықтайтын жəне көрсететін негізгі бастаулары. Оған мыналар жатады: тең 
құқықтық
құқықтар мен міндеттердің біртұтастығы, гуманизм, əлеуметтік 
əділеттілік, демократизм.
Қоғам өмірінің аса маңызды жақтарын құқықтық реттеу қандай да болмасын 
мемлекеттің ажыратылмас элементі екендігі ежелден белгілі. Мемлекет əкімшілік
-
құқықтық нормалар арқылы өзінің өкілетті органдарымен қоғамның қажеттерін 
қанағаттандыру жəне де өз азаматтарының өміріне қалыпты жағдайларды 
қамтамасыз ету үшін экономикалық жəне əлеуметтік
-
мəдениеттік мəні бар аса 
маңызды ұйымдық шараларды жүзеге асырып отырады.
Мемлекеттік басқаруды жетілдіру, оның тиімділігі мен 
мемлекеттік 
органдардың өздері қабылдаған шешімдері үшін азаматтардың алдындағы 
жауапкершіліктерін арттыру жөнінде əкімшілік құқық маңызды құрал ретінде 
үлкен рөл атқарады. Оның көмегімен қоғамдық өмірдің əртүрлі жақтарының басым 
көпшілігін қамтитын мемлекеттік басқару саласында қазақстан республикасы 
заңдарының орындалуы қамтамасыз етіледі.
Олардың ішінде мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы 
қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды 
қамтамасыз ететін зандарды одан əрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті 
мемлекеттік басқарудың тиімді жүмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу мақсат етіп 
қойылған.
Құқық қорғау мəніндегі əкімшілік құралдардың, яғни мемлекеттік басқару 
саласындағы заңдылық пен тəртіптілікті сақтауға жасалатын бақылау 
- 
қадағалау 
қызметінің маңызы арта түсуде. Прогрессивтік қайта құру барысында қабылданған 
заңдардың барлығы бірдей жəне барлық жерде түгелдей орындала 
бермейтіндігі, оларды теріс пайдаланушылықтың көздесетіні де, мемлекеттік 
аппаратқа терең тамыр жайған құқықтық мойынұсынбаушылық сияқты кеселдер 
айтарлықтай кедергі келтіруде.
Құқық
өзінің нысанына қарай мемлекетпен қатар қалыптасатыны 
баяғыдан
-
ақ дəлелденген, себебі тек мемлекет маңызды қоғамдық қатынастарды, 
құқық
нормаларын қалыптастыру қызметін жүзеге асырады. Яғни құқық, 
маңызды қоғамдық қатынастарды əрекет етуші нормалармен реттеу мүмкін 
болмаған жағдайда туындайды. Құқық
нормасының пайда болуы жекелеген 
əлеуметтік
топтардың материалдық жəне материалдық емес объектілерді иелену, 
пайдалану мүмкіндіктерін, иелік етуін, осы əлеуметтік топтың мүдделерін 
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету жəне сұраныстарын қанағаттандырумен 
байланысты болады. Құқық пен мемлекетке деген тарихи қажеттілік əр халықта 
əр
түрлі кезеңдерде қалыптасты. Бұл саяси, экономикалық жəне мəдени дамуы 
мен географиялық орналасу жағдайына байланысты. 
Мемлекет пен кұкық əлеуметтік институт, ұйым ретінде үнемі өмір сүріп 
келген жоқ, олар белгілерінің
күрделене түсу арқылы біртіндеп қалыптасты. 
Ғылыми болжам бойынша, жер шары бұдан 4—5 миллиард, алғашқы адамдар 

~190~ 
мөлшермен 2 млн. жыл бұрын қалыптасқан. Қазақстанның аумағын ең ежелгі 
адамдар бұдан 1
млн. жыл бұрын коныстана бастаған деген деректер бар. Біздің 
заманымыздан 40 мың жыл бұрын қазіргі замандағы адамдардың, яғни біздің 
ата
-
бабамыз деп болжалатын «ақылды адам» (хомо сапиенс
-homo sapiens) 
қалыптасуы аяқталды. Адамзат тарихындағы алғашқы мемлекеттер біздің 
заманымыздан бұрынғы 4
-
5 мың жылдықтарда Ежелгі Египетте, Вавилонда, 
Үңдістанда, Қытайда дүниеге келді. Сонда 35 мың жыл аралықта адамдар 
мемлекетсіз өмір сүрді деген болжам айтуға болады. Бұл дəуір ғылымда 
адамдардың қандык туысқандық белгілері мен бірігіп еңбек ету, өмір сүру 
əрекетінің негізіңде, тобыр, топ болып өмір сүрген, мемлекеттің пайда болуына 
дейінгі аралық алғашқы қауымдық не рулық құрылыс кезеңі деп аталады. Бұл 
кезеңде мемлекет пен құқық əлі қалыптаса қойған жоқ. Сондықтан алғашқы 
қауымдық не рулық құрылыс кезеңінде адамдар арасындағы қоғамдық қатынас 
жасы үлкеңдердің, туысқаңдардың, көсемдердің, ру, тайпа басшыларының, 
ақсақалдар кеңесінің беделімен, ықпалымен реттеліп отырылды.
Мемлекеттің пайда болу үрдісінің негізінде адамдардын қажеттіліктерді 
қанағаттандырудан туындайтын іс
-
əрекеттерінің сан түрге бөліну жəне көбею 
заңы жатыр. Еңбекті не іс
-
əрекеттің осындай сан
-
салаға таралуы қоғамдағы 
адамдар арасындағы еңбек бөлінісіне, кəсіптің қалыптасуына, мамандықтың 
тууына, біліктіліктің, дағдының, əдеттің, ептіліктің, іскерліктің, шеберліктің, 
машыктылықтың жетілуіне əкелді. Осының нəтижесінде еңбектің белгілі бір 
түрімен айналысатын адамдардың үлкен топтары калыптаса бастады. Адамдар 
арасында əлеуметтік теңсіздік біртіндеп ұлғая түсіп, коғам барынша күрделеніп 
оны басқаруды қалыптастырудың қажеттілігі туындады. Сөйтіп қоғамдық еңбек 
бөлінісінің, жеке меншіктің, бай мен кедей сияқты таптардың қалыптасуы, 
көшпеліліктен отырыкшылыққа ауысу, аумақтың анықталуы сияқты 
құбылыстар мемлекеттің пайда болу қажеттілігін туғызды. Жоғарыда айтылған 
əлеуметтік факторлармен қоса мемлекеттің пайда болуының демографиялық, 
психологиялық, антропологиялық, геосаяси, жағрапиялық, этникалық т.б. 
сияқты факторлары бар.
Мемлекеттің пайда болуының, дамуының бірнеше жолдары бар:
Шығыстық жол
-
яғни Иран, Индия, Қытай, Араб т.б. шығыс елдерде мемлекеттің 
қалыптасуы негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты. Себебі 
алғашқы қоғам ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды: 1) Ірі су 
каналдарын жасау; 2) Суармалы ирригациялық жүйелер құру; 3) 
Құрғақшылықпен күресу.
Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін 
қоғамдық
-
мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, 
ру, тайпа басшылары, хандар, корольдер мен императорлар болды.
Сонымен, 
Шығыс елдеріндегі мемлекеттердің қалыптасу себептеріне: ірі ирригациялық 
жүйелерді жасау; оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде 
топтастыру, біріктіру; барлық жұмысшыларды бір орталықтан басқару жатады. 
Еуропалық елдерде мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы, 
қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афины мен Римде алғашқы 
қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті таптар мен топтар мемлекеттік 
билікті өз қолдарына алып, өз мүдде
-
мақсаттарын орындайтын мемлекеттік 

~191~ 
аппарат
орнатты. Бұл мемлекеттер, көбінесе, демократиялық жүйедегі саяси 
бірлестік болып қалыптасты.
Германияда мемлекеттің қалыптасуы басқаша болды. Қалың бұқара 
байларға тəуелді болды, феодалдық қатынастар дами бастады. Осы типті 
мемлекеттер Еуропаның бірнеше елдерінде Ресейде, Ирландияда жəне т.б. 
қалыптасты. Сонымен, мемлекет болған жерде міндетті түрде құқықтың 
қалыптасуы заңды. Олай болса құқықтың дамуы 
- 
əлеуметтік нормалардың 
қалыптасып, қоғамдағы қарым 
- 
қатынастарды реттеп, басқаруы жəне əлеуметтік 
нормалардың (əдет 
- 
ғұрып, салт 
- 
дəстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның 
даму процесінде бірте 
- 
бірте құқықтық нормаларға айналуынан болды. Қоғамда 
мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, 
заңға тəуелді келісімдер, шарттық
нормалар, заң күші бар соттың шешімдері. 
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншісі 
- 
мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу 
моралдық 
- 
діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына сүйенді, ал 
мұсылман елдерінде 
- 
Құран заңы. Екіншісі 
- 
жеке меншік бағытындағы 
қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп, 
басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті 
мемлекеттің азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тəртібіне 
бағынып, өзінің іс
-
əрекетін, мінезін, тəртібін қоғамдық мүдде
-
мақсатты 
орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан 
пайда болды, қалай дамып келеді?
-
деген мəселелермен шұғылданып, ғылыми 
зерттеулер жасап келеді.
Енді мемлекеттің жəне құқықтың пайда болуы туралы теориялардың 
мазмұнына қысқаша тоқталатын болсақ...

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: