Мақалада түркі тілдеріне ортақ жануарлар атауы қарастырылды. Жануарлар атауының түркі тілдері лексикасы жүйесіндегі орны ерекше
жүктеу/скачать 0,88 Mb. Pdf көрінісі
|
Хабаршы №2, 2022-48-57
| ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ
, №2 (124), 2022 ISSN-p 2306-7365 ISSN-e 2664-0686 53 Зоонимдерді талдау барысында алдымен сөздіктерде берілуі және қазіргі түркі тілдеріндегі қолданысына назар аударылды. Арыстан зоонимінің этимологиялық сөздіктерде берілуі: Arslan (EDPT, 238); arslan (ДТС, 55); aрслан (ЭСТЯ, 177); aрслан (Щербак,137); aslan (TDES, 20-21); aslan~arslan (KBS,79) Аталған зооним ескі түркі және ортағасырлық ескерткіштер тілінде кездеседі. Мәселен, М. Қашқаридың «Түркі тілдерінің сөздігінде» арслан формасында, (арслан көкрәсә ат азакы таушалыр) (МҚ II, 146), арслан (ДТС, 55), arslan (Clauson, 238), ұйғыр жазба ескерткіштер тілін- де – арслан (Насилов, 1974, 56], XIII ғ. ескерткіштер тілінде – аслан (Курышжанов, 1970, 87). Қазіргі түркі тілдері бойынша : түрік, түрікмен, құмық, татар, алтай, ұйғыр: arslan ; түрік, әзербайжан: aslan ; башқұрт: arıslan (> чуваш: arăslan ); қазақ: arıstan ; қырғыз: artsan ; өзбек: arslån ; сары ұйғыр: arsılan ; тува: arzılan ; чуваш: uslam. Демек, аталған зоолексеманың фонетикалық және семантикалық сипаты тұрғысынан көп өзгеріс байқалмайтындығына назар аударамыз. Аслан, арслан зоонимінің тұлғасына қатысты пікірлерді көптеп кездестіруге болады. Атап айтқанда, Л. Патрюбани, В. Ванг, Вамбери, Клаусон, Рамстедт, Щербак, Баскаков, Х. Эрен, Т. Гюленсой және т.б. этимолог ғалымдардың сөз тұлғасына қатысты пікірлерінде ортақ тұжырым жасалмаған, пікір алуандылығы кездеседі. Этимологиялық сөздіктер негізінде аталған зоонимге қатысты ғалымдардың тұжырымдарына назар аударайық: Дж. Клaусонның сөздігінде arsla:n lion animal name. w.ending -la:n. An early l.-w. in Mong. as аrslan/аrsalan [2, 238-б.]. Э.В. Севортян (ЭСТЯ,179), Р.Г. Ахметьянов (2001,20) ғалымдардың пікірі бойынша арслан (арыслан, арыстан) зоонимі түркі сөзі. Ғалым Э.В. Севортян аслан сөзінің құрылымына байланысты мынадай пікір білдіреді: арслан - название носителя процесса, образованное с помощью аффикса -лан от арс – подражания рычанию диких зверей, лаю: «.. арс в указанных значениях в каз., а также в кир. и ккал., что видно из арсылда –(<арс+-ыл +-да, где -ыл модификатор при подражательном корне, да глаголобразующий аффикс при подражательных основах) «рычать». Другие значения арс и арсыл: арс арс үр: «гавкать», «неистово лаять» кир., арс ет «гавкать, перен, «грубить» каз.; арс арс подражание лаю собаки, арсылда «гавкать» каз., ккал. По своей внутренний форме и словообразовательной модели арслан параллельно каплан и сыртлан. Первый образован от глагола кап «хватать», «похищать», «утаскивать», «нападать» +аффикс -лан – кап-лан «барс», «леопард» и.т.д. Второе слово образовалось от глагола sirit «скалить зубы», «хихикать», «ехидно смеяться», «осклабиться» (тур.)+-аффикс -лан - сырыт-лан> сыртлан «гиена» [3, 177–178-б.]. Арыстан зоонимінің тілдік сипаты туралы Б.И. Татаринцев жоғарыда атап өткен ғалым Э.В. Севортянның тұжырымын қолдайды: «здесь можно говорить об образной основе арс , характеризующей что-то торчащее, острое, оскаленное, злобное. Что касается названия арсылан арслан , то его морфологическая структура могла быть и такой, как она представлена в ЭСТЯ, и несколько другой, более непосредственно связанной с основами типа арсыл (через стадию глагола арс(ы)ла «быть диким, злым»?). Между тем он не отрицает, что происхождение названия льва может быть связано с подражательной основой [4, 138-б.]. Аталған зоонимнің құрылымына қатысты тағы бір деректі А.М. Щербактың еңбектерінен кездестіреміз. Ғалым арыстан зоонимінің құрылымына қатысты өзіндік талдауын жасайды: «в слове арыслан выделяет прилагательное ар (аар «каштановый») в форме интенсива арсыл и слова ан, передающие значение «зверь» [5, 137-б.]. Ғалымның ар тұлғасын жирен түсті білдіреді деп көрсетуі бекер емес. Себебі М. Қашқари еңбегінде «ар қоңыр, бурыл, күрең» түс ретінде қолданылған [6, 110-б.]. Бұл зоонимге қатысты түрік ғалымдарының этимологиялық сөздіктеріндегі сипаттамасына тоқталар болсақ, ғалым Х. Эреннің этимологиялық сөздігінде арслан, аслан зоонимінің тұлғасына қатысты автордың өзіндік көзқарасы берілмеген, мұнда автор |