-дәріс. Жазудың негiзгi категориялары

Жазу категорияларын ең алғаш қарастырған Бодуэн де Куртенэ
графиканы көру-жазу элементі мен айту-есту эле-менті
арасындағы байланыс деп түсінді. Ол байланыс үшін
морфологиялық, семасиологиялық жайлардың қатысы болмады.
Яғни сөз қалай дыбысталса, алфавитте бар сәйкес әріппен солай
белгіленеді деді. Ал орфографияны ғалым жазу-көру элементі
айту-есту элементіне де және морфологиялық, семасиологиялық
элементтерге де қатысты деп түсіндірді. Бодуэн де Куртенэ
кот
және 
год
сөздерiнiң жазылуында графика да, орфография да қатар
көрiнiс табады дедi. ЛФМ графика мен орфография ара-сына бірде
шек қойса, бірде екеуін біреу етіп түсіндіреді. Ал Л. В.Щерба 
кот
сөзi графиканың,
год
сөзi орфографияның ере-желерiне бағынып
жазылады деген. Сөйтiп, графика ережелерi деген ұғым бола
қалса, ол қалай естiлсе, солай жазылады деген-дi бiлдiредi, ал
орфография қалай естiлсе, солай жазылмаған кезден бастап қана
шықты дейдi ғалым.
Л.В.Щерба, А.Н.Гвоздев бірде орфография графика
мүмкіндіктерінен аса алмайды десе, бірде орфографияның
графика ережелеріне қайшы келетін тұстары көп дейді. Жазу
ережелерінің графика мен орфографияға бөлінуі жазудың екі
кезеңнен тұратынын белгілейді деді.
Ал МФМ өкілдері тіліміздегі сөзформалардың жарты-сынан
астамы алғашқы кезеңде-ақ (графикада) дұрыс жа-зылады да,
орфографияның үлесіне тек күрделі түрі қалады деді.
Орфография мен графика тек әріпті таңдағандағы екі түрлі
жағдай деп түсіну керек. Былайша айтқанда, бұлар
фонологиялық және морфологиялық жағдайлар: егер әріпті жа-
зарда біз морфемаға қатыссыз тек басқа фонемаларға, екпін,
сөз басы, соңына қатысты алып отырсақ, бұл фонологиялық
бола-ды; ал әріпті морфема аясында қарасақ, онда
морфологиялық болады деді.
Алфавит пен графика арасында нендей айырмашылық бар де-
генге әлi бiржақты жауап жоқ. Л.В.Щерба графика мен алфавиттi
бiр деп қараса, Б. де Куртенэ графика мен орфографияның арасын
ажырата қоймады. Л.В.Щерба мәселенi екiге бөлiп қарастыруды
жөн көрдi (орыс графикасы немесе орыс әлiпбиiнiң теориясы және
орыс орфографиясы). Мәселенi шешуде Л.В.Зиндер: “Бұл жерде
әңгiме әрiп (графема), дыбыс (фонема) арасындағы қатынас
жайлы болып отыр, тек әр тұғырдан қараудан келiп шығады. Егер,
мысалы, әрiптi алып, ол қандай фонеманы белгiлейдi де-
сек, алфавитті, ал егер фонема немесе басқа да дыбыстық бiрлiк-
тердi, мысалға буындарды алып, олар қандай графемалардың,
болмаса олардың тiркесi арқылы берiлдi десек, бұл – графика” деп
анықтады. Бiрақ, Л.В.Зиндер айтқандай, графика иероглиф-тiк
жазуға да тән болса, онда жеке бiрлiктердiң дыбыстық екенiн
анықтаудың қажетi жоқ. Сөйтiп, алфавит графиканың нәтижесi,
соңғы қорытындысы ретiнде пайда болған код таңбалары сияқты.
Алғашында графика, соңынан алфавит шыққандай болады.
Оқулық, оқу құралдарын айтпағанның өзiнде жазуға қатысты
теориялық еңбектерде графика мен орфография немесе әлiпби мен
графика арасы айқындала қоймайды. Оның өзi жоғарыдағы жазу
теориясының iрi өкiлдерi Бодуэн де Куртенэ, Л.В.Щерба,
Л.В.Зиндер зерттеулерiнен басы ашыла қоймағанға байланыс-ты.
Л.В.Зиндер алдыңғы екi ғалымға қарағанда графика мен
орфографияның өзара айырмашылықтарын саралап бергенмен,
түбiнде жазуды графика мен орфографияға бөлуге қарсы бол-ды.
Бірақ орфографиялық ережелердің фонемадан әріпке дейінгі
толық жинағын беру үшін жазу теориясында графика мен ор-
фография арақатынасын ашу керек болды. Міне, графика, емле
ұғымдарының пайда болу уәжі негізінен осында. Дұрыс жазу екі
категориялы – графикалық және орфографиялық – ережелер
арқылы жүзеге асуы тиіс.
С.М.Кузьмина жазуды графика мен орфографияға бөлудің
қажеті жоқ деді. Себебі жазу процесінің өзі бір-ақ этаптан
тұрады. Жазғанда біз алдымен графикалық, соңынан
орфографиялық жазумен жазып, екі рет жұмыс істемейміз және
графикалық жа-зуды жүзеге асыратын жалған әріптер
жазарманның санасында болмайды деді.
Жалпы, графика бiр фонеманы екi, не үш әрiп тiркесi арқылы
таңбалайтын ағылшын, немiс, орыс сияқты жазулардың сипа-тына
байланысты шықты. Мысалы, француз тiлiнде <е>-нің ашық,
жабық, жартылай ашық түрлерін беретін әріп алфавит-те жоқ,
бірақ графикасында бар. Сол сияқты <а>-ны беретін графикалық
таңбалар жиі қолданылады. Немiс тiлiнде 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: