Оқуға арналған материал
...Сингармонизм заңының екінші жағы –
ерін үндесімі.
Бұл –
бірінші буындағы ерін дауыстылардың әсерінен (
о,
ө,
ұ,
ү
) екін-ші-
үшінші буындағы езуліктердің (
ы,
і,
е
) еріндікке айналып, ұқсап,
жуықтап айтылуы. Қазақ тіліндегі ерін үндестігі қырғыз, алтай,
тува тілдеріндегідей жаппай қамтитын құбылыс емес екені белгілі.
Сондықтан ерін үндестігі жазба тілде көрініс таппаған. Қазақ
тіліндегі ерін үндестігі – 2-3 буынға дейін сақталатын, ары қарай
сөз неше буыннан тұрса да соңында езулікпен айтылатын
құбылыс. Ерін үндестігінің 2-3 буынға дейін анық естілетін,
айтылатын тұсы ашық буын жағдайында. Мысалы:
көбелек
–
көбөлөк, құбылыс – құб
ү
лұс, сүйініш – сүй
ү
нүш, бөдене – бөдөнө,
бұрылыс – бұр
ү
лұс, бүлініс – бүл
ү
нүс, көпене – көпөнө, күйініш
– күй
ү
нүш, құйылыс – құй
ұ
лұс.
Жалпы, ерін дауыстыларын еріндік реңкінің күштісінен
әлсізіне қарай орналастырсақ, былай болады:
ө,
о,
ү,
ұ.
Сондықтан
ө
дыбысы үшінші бітеу буында сирек айтылады да,
ашық буын-ды
жоғарыдағы түбір сөздерден басқа жағдайда, мысалы, түбір мен
жалғау жағдайында үшінші буын
е
болып дыбыстала-ды. Болмаса
өзінен еріндігі әлсіз
ү
болып айтылады. Мысалы:
көркемдік – көркөмдүк, өзенге – өзөңге, көркемдеу – көркөмдеу.
Тіліміздегі ерін үндестігінің жаппай қамтитын құбылыс емес
екенін жалғаулар арқылы білуге болады. Жалғаулар қатарында
ө
-
мен келетін еріндік варианттар жоқтың қасы.
Сондықтан сөз
ашық буынды болса да, үшінші буындағы жалғау езулікпен ай-
тылады. Мысалы:
төбеле
–
төбөле,
төпеле
–
төпөле.
Мына сөздерді айтылу нормасына сай жаттығып көріңіздер:
төбеден – төбөден төбелес – төбөлес төлдеме –
төлдөме төменде – төмөнде төпелеу – төпөлеу
төредей – төрөдей
Жалпы,
Достарыңызбен бөлісу: |
