Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Кәсіпқор» Холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы

101
Айналыс шығындары
-
бұл жеке дайындалған бұйымдар мен сатып 
алынатын тауарларды сату бойынша шығыстар. Оларға жалақы сауда 
қызметкерлерінің, тасымалдау және тауарларды сақтау, амортизация және 
жөндеу, сауда жабдықтарын, шығын, тауарларды, жарнама, кассалық 
операцияларды жүргізу.
Тұтынуды ұйымдастыру бойынша шығындар тамақтану залы 
қызметкерлерінің
(даяшылардың, 
әкімшілердің, 
швейцарлардың, 
метрдотельдердің, тазалаушылардың және т.б.) еңбекақысы, тамақтану залын 
ұстау, асхана аспаптарының, ыдыстардың, іш киімдердің және т. б. тозуы 
болып табылады.
Әкімшілік
-
басқару шығыстары ерекше орын алады. Оларға басқару 
аппаратын ұстау жөніндегі шығындар, атап айтқанда:

тамақтану комбинаты мен оның құрылымдық бөлімшелері 
басшыларының, мамандарының және қызметшілерінің жалақысы;
•
әкімшілік
үй
-
жайлардың амортизациясы және оларды ұстау бойынша 
шығыстар;

іссапар және кеңсе шығындары;

консультациялық және аудиторлық қызметтерге ақы төлеу;

Өкілдік
шығындар;

ұйымдық, компьютерлік, есептеуіш және басқа да осындай 
техниканың амортизациясы мен пайдалануы;

жеңіл автомобиль көлігін ұстау және басқару аппаратының қалыпты 
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басқа да көптеген шығындар
. 
Аспаздық өнімнің жекелеген түрлерін және тауарлар топтарын сату 
жөніндегі қаржылық нәтижелерді айқындау үшін әкімшілік
-
басқару 
шығыстары олардың арасында белгіленген өлшемдерге барабар, атап 
айтқанда жалақы сомасы бойынша бөлінеді.
Бухгалтерлік есепте өндіріс, айналым, тұтыну және басқару аппаратын 
ұстау
шығындары бір шотта ескеріледі. Талдамалы есеп шығыстардың 
түрлері мен негізгі баптары бойынша жүргізіледі.
Іс жүзінде кәсіпкерге тек нақты (айқын) шығыстарды ғана емес, 
баламалы (айқын емес) шығыстарды да ескеруге тура келеді. Оларға, атап 
айтқанда, кәсіпкердің өзінің жеке меншігі болып табылатын ресурстарды 
(автомобиль, гараж, кейбір жабдықтар) пайдалану бойынша шығындар 
жатады. Шағын кафенің иесі жалдамалы тұлғалармен бірге жұмыс істейтін, 
бірақ жалақы алмайтын жағдайлар болады. Егер мұндай шығыстар 
бухгалтерлік есепте көрсетілуі мүмкін болмаса, онда олар баламалы (айқын 
емес) болады. Алайда олар шын мәнінде орын алады және кәсіпкерлік 
қызметтің
тиімділігін, алынатын пайданың нақты сомасын бағалау кезінде 
ескеріледі. Өндіріс, айналым және тұтыну шығындары
-
тамақтану кәсіпорны 
мен оның құрылымдық бөлімшелері қызметінің тиімділігі мен бәсекеге 
қабілеттілігін ашатын маңызды сапалы көрсеткіш.
Тамақтану кәсіпорнының ағымдағы өндірістік
-
сауда қызметін жүзеге асыру 
бойынша көрсетілген шығыстармен қатар кейбір операциялық және қайта 

102
талдаудан тыс шығыстар бар. Бұл, мысалы, шарттардың талаптарын бұзғаны 
үшін
төленген айыппұл санкциялары, қарыз қаражатын пайдаланғаны үшін 
пайыздар, дебиторлық берешекті есептен шығару және т. б. 
Өндіріс
пен айналыс шығындары, өзге де ағымдағы шығыстар өзінің 
экономикалық мәні бойынша қаражаттың меншік иесінің аванстық 
салымдарын көрсететін "шығындар" санатынан ерекшеленеді, атап айтқанда:
- 
айналымнан тыс активтерді (негізгі құралдарды, материалдық емес 
активтерді және т. б.) сатып алу);
- 
кәсіпорынның аспаздық өнімдер мен тауарларды шығару және сату үшін 
материалдық ресурстарды
сатып алуы;
- 
басқа ұйымдардың жарғылық капиталдарына салымдар, бағалы қағаздарды 
сатып алу;
- 
алынған қарыз қаражатын өтеу.
Өндіріс
шығындарын және тамақтандыру кәсіпорнының айналысын жіктеу
Жіктеу әртүрлі белгілер мен сипаттамалардың жиынтығы бойынша шығыстар
бөлімшесін білдіреді.
Азық
-
түлік кәсіпорындарының шығындары өте біркелкі емес. 
Тамақтану кәсіпорындарының шығыстары мынадай негізгі белгілер бойынша 
бөлінеді:
- 
экономикалық мақсаты;
- 
шығыстар баптары;
- 
қызмет көлемдеріне тәуелділік дәрежесі;
- 
жекелеген құрылымдық бөлімшелерге, өнімдер мен тауарлардың түрлері 
мен топтарына жатқызу тәсілі;
- 
пайда болу орындары мен жауапкершілік орталықтары;
- 
мақсаттылық және негізділік дәрежесі.
Экономикалық мақсаты бойынша шығыстар олардың біртектілік белгісі 
бойынша топтастырылады:
-
материалдық шығындар (тасымалдау, отын ресурстары, технологиялық 
қалдықтар, санитарлық және арнайы киімнің, асханалық киім
-
кешектің, 
ыдыс
-
аяқ пен аспаптардың тозуы, ыдыс ісін жүргізу және т. б.);
- 
еңбекке ақы төлеу шығыстары;
- 
әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар (сақтандыру жарналары);
- 
негізгі құралдардың амортизациясы;
- 
басқа да шығыстар.
Мұндай жіктеу тірі және сопақ еңбек шығындарының үлесін анықтауға 
мүмкіндік береді.
Есепке алу, талдау, жоспарлау және бақылау жеке баптар
бойынша жүзеге 
асырылады. Бухгалтерлік есеп және зерделеу әдістемесінің бірлігін 
қамтамасыз
ету үшін тамақтандыру кәсіпорындарының шығыстар 
баптарының бірыңғай номенклатурасы қолданылады.
Номенклатура бухгалтерлік шотта көрсетілетін шығыстардың мынадай 
негізгі баптарын көздейді
: 
1) көлік шығындары;
2) еңбекақы төлеу бойынша шығыстар және әлеуметтік қажеттіліктерге 
аударымдар;
3) ғимараттар мен құрылыстарды, үй
-
жайларды, жабдықтарды жалға алуға, 
ұстауға
арналған шығыстар;
4) негізгі құралдардың амортизациясы;
5) негізгі құралдарды жөндеуге арналған шығыстар;
6) арзан бағалы және тез тозатын заттардың тозуы;
7) технологиялық отын шығыны;
8) тауарларды сақтауға, өңдеуге, сұрыптауға және орауға арналған шығыстар;
9) жарнамаға арналған шығыстар;
10) тауарлардың технологиялық қалдықтары мен кемуі;
11) ыдысқа арналған шығыстар;
12) өзге де шығыстар.
Қажет
болған жағдайда бұл номенклатура іс жүзінде толықтырылуы 
және кеңейтілуі мүмкін.
Тамақтану кәсіпорындары қызметінің шығыстары мен көлемдері 
арасындағы өзара байланысты анықтау үшін тұрақты және ауыспалы 
шығыстар бөлінеді.
Салыстырмалы қысқа мерзім (бір
-
екі жыл) үшін тұрақты шығыстар 
сомасы өнімдер мен тауарларды өткізу сомасының өзгеруіне байланысты 
болады. Мысалы, амортизация ғимараттар, жабдықтар, үй
-
жайларын күзету 
және т. б. осы шығыстардың Сомасы қысқа мерзімді кезеңде мүмкін емес 
ұлғаюы
және азаюы қарамастан, көлемін өзгерту қызметі. Мысалы, мұндай 
шығындар тамақтану кәсіпорнының нөлдік айналымы кезінде де (жөндеу, 
құндылықтарды
түгендеу, қызметкерлердің болмауы) орын алады.
Әрине, тұрақты шығындар сомасы өзгеріссіз бола алмайды. Ол 
материалдық
-
техникалық базаның дамуына, кәсіпорындардың қазіргі заманғы 
жабдықтармен жабдықталуына, түрлі қызметтер үшін, үй
-
жайларды ұстауға 
және т. б. тарифтердің өсуіне қарай ұлғаюда. Тұрақты шығыстар сомасы 
жекелеген кезеңдерде өнімді шығару және тауарларды сату бойынша айналым 
дамуымен салыстырғанда өсуі және неғұрлым жоғары қарқынмен өсуі мүмкін.
Ауыспалы шығыстардың сомасы тамақтану кәсіпорнының жиынтық 
айналымына байланысты. Ол жүктерді, технологиялық отынды және т.б. 
тасымалдау шығындарынан құралады. Сондықтан оларды кәсіпорын 
қызметінің
көлеміне қатысты пропорционалды ретінде белгілеуге болады. 
Белгілі бір пропорциядағы ауыспалы шығыстардың сомасы масштабтың өсуі 
кезінде ұлғаяды және олар төмендеген кезде азаяды.
Жиынтықта тұрақты және айнымалылар жалпы шығыстарды ұсынады. 
Олардың сомасы бойынша кәсіпорынның жекелеген құрылымдық 
бөлімшелерінің экономикалық шаруашылық жүргізу дәрежесін бағалауға 
болмайды, шығындарды динамикадағы салыстыру мүмкін емес. Бұл бағалар 
үшін
шығыстар деңгейі пайдаланылады, яғни олардың сомасының өнім мен 
тауарларды өткізу бойынша айналымға қатынасы.

103
2) еңбекақы төлеу бойынша шығыстар және әлеуметтік қажеттіліктерге 
аударымдар;
3) ғимараттар мен құрылыстарды, үй
-
жайларды, жабдықтарды жалға алуға, 
ұстауға
арналған шығыстар;
4) негізгі құралдардың амортизациясы;
5) негізгі құралдарды жөндеуге арналған шығыстар;
6) арзан бағалы және тез тозатын заттардың тозуы;
7) технологиялық отын шығыны;
8) тауарларды сақтауға, өңдеуге, сұрыптауға және орауға арналған шығыстар;
9) жарнамаға арналған шығыстар;
10) тауарлардың технологиялық қалдықтары мен кемуі;
11) ыдысқа арналған шығыстар;
12) өзге де шығыстар.
Қажет
болған жағдайда бұл номенклатура іс жүзінде толықтырылуы 
және кеңейтілуі мүмкін.
Тамақтану кәсіпорындары қызметінің шығыстары мен көлемдері 
арасындағы өзара байланысты анықтау үшін тұрақты және ауыспалы 
шығыстар бөлінеді.
Салыстырмалы қысқа мерзім (бір
-
екі жыл) үшін тұрақты шығыстар 
сомасы өнімдер мен тауарларды өткізу сомасының өзгеруіне байланысты 
болады. Мысалы, амортизация ғимараттар, жабдықтар, үй
-
жайларын күзету 
және т. б. осы шығыстардың Сомасы қысқа мерзімді кезеңде мүмкін емес 
ұлғаюы
және азаюы қарамастан, көлемін өзгерту қызметі. Мысалы, мұндай 
шығындар тамақтану кәсіпорнының нөлдік айналымы кезінде де (жөндеу, 
құндылықтарды
түгендеу, қызметкерлердің болмауы) орын алады.
Әрине, тұрақты шығындар сомасы өзгеріссіз бола алмайды. Ол 
материалдық
-
техникалық базаның дамуына, кәсіпорындардың қазіргі заманғы 
жабдықтармен жабдықталуына, түрлі қызметтер үшін, үй
-
жайларды ұстауға 
және т. б. тарифтердің өсуіне қарай ұлғаюда. Тұрақты шығыстар сомасы 
жекелеген кезеңдерде өнімді шығару және тауарларды сату бойынша айналым 
дамуымен салыстырғанда өсуі және неғұрлым жоғары қарқынмен өсуі мүмкін.
Ауыспалы шығыстардың сомасы тамақтану кәсіпорнының жиынтық 
айналымына байланысты. Ол жүктерді, технологиялық отынды және т.б. 
тасымалдау шығындарынан құралады. Сондықтан оларды кәсіпорын 
қызметінің
көлеміне қатысты пропорционалды ретінде белгілеуге болады. 
Белгілі бір пропорциядағы ауыспалы шығыстардың сомасы масштабтың өсуі 
кезінде ұлғаяды және олар төмендеген кезде азаяды.
Жиынтықта тұрақты және айнымалылар жалпы шығыстарды ұсынады. 
Олардың сомасы бойынша кәсіпорынның жекелеген құрылымдық 
бөлімшелерінің экономикалық шаруашылық жүргізу дәрежесін бағалауға 
болмайды, шығындарды динамикадағы салыстыру мүмкін емес. Бұл бағалар 
үшін
шығыстар деңгейі пайдаланылады, яғни олардың сомасының өнім мен 
тауарларды өткізу бойынша айналымға қатынасы.

104
Жиынтық айналымның өсуіне қарай ауыспалы шығыстардың сомасы ұлғаяды, 
ал қысқа мерзімді кезеңде тұрақты сома дерлік өзгермейді. Нәтижесінде 
тұрақты және жалпы шығындар деңгейінің төмендеу үрдісі бар.
Бұл жіктеменің шарттылығы ұзақ мерзімді кезеңде барлық шығындар ақыр 
соңында ауыспалы болады. Мәселен, өндірістік
-
сауда қызметін дамыту, 
кәсіпорынның нарықтағы өзінің бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға ұмтылысы 
қуаттар
мен өткізу қабілетін кеңейтумен, қазіргі заманғы жабдықтармен 
жарақтандырумен ұштасады. Маңызды міндет 
—
өнімнің және келушілерге 
қызмет
көрсетудің сапасын үнемі жақсарту. Осының бәрі тамақ 
кәсіпорындары айналымының дамуына қарағанда материалдық
-
техникалық 
базаны ұстауға жұмсалатын шығыстар сомасының үлкен мөлшерде өсуіне 
әкеп
соғады. Сонымен қатар қызмет көлемінің өсуі кезінде ауыспалы 
шығыстардың сомасы, әдетте, айналым сомасына қарағанда аз қарқынмен 
ұлғаяды
—
негізгі және айналым қаражаты, еңбек ресурстары тиімді 
пайдаланылады.
Шығыстарды басқару оларды әрбір бөлімше, жекелеген айналым түрлері, 
өнімдер
мен тауарлар номенклатурасы, олардың пайда болу орындары мен 
жауапкершілік орталықтары бойынша зерделеуді көздейді. Осы мақсат үшін 
шығыстар тікелей және жанама болып жіктеледі.
Тікелей шығыстар құрылымдық бөлімшелердің қызметімен, аспаздық 
өнімдердің
жекелеген түрлерін шығарумен және т.б. тікелей байланысты, атап 
айтқанда, қызметкерлердің жалақысы және нақты бөлімшенің өзге де 
шығыстары, жартылай фабрикаттардың жекелеген тағамдарын, кесімді 
бағалар бойынша тауарларды сатқаны үшін жалақы, мамандандырылған 
жабдықтарды (ет тартқыш, картоп тазалағыш, кәуапшы, пончиктерді пісіретін 
аппараттар және т.
б.) амортизациялау және пайдалану жатады.
Жанама шығыстар өте гетерогенді және жатқызылуы мүмкін нақты қызмет 
түрлері, өнім (тауарлар). Іріктемелі зерттеулер мен арнайы есептер негізінде 
олар әртүрлі белгілерді ескере отырып, құрылымдық бөлімшелер мен 
объектілер арасында бөлінеді. Оларға, мысалы, әкімшілік
-
басқару 
шығыстары, әртүрлі аспаздық бұйымдар мен тауарларды сату үшін 
пайдаланылатын үй
-
жайларды, машиналар мен жабдықтарды амортизациялау 
және пайдалану, сондай
-
ақ кешенді сипаттағы басқа да көптеген шығындар
жатады.
Талдау процесінде шығыстардың жекелеген баптарының, атап айтқанда 
технологиялық процестердің бұзылуына, ресурстарға иесіз қарым
-
қатынасқа, 
экономикалық жұмысты ұйымдастырудағы және шығындарды басқарудағы 
кемшіліктерге байланысты туындаған шығыстардың
ұтымдылық дәрежесі 
ашылады.
ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: