Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

135
56-
сурет
.
 
Жер
 
бедерінің
 
жалпы
 
жіктелуі
Құрлық
беті
жер
бедері
гипсометриялық
көрсеткіші
бойынша
аласа
ойпатты
(0-200 
м
) 
жəне
200 
метрден
жоғары
көтеріңкі
жер
бедеріне
бөлінеді
. 
Көтеріңкі
жер
бедері
биік
жазықтар
, 
қыраттар
, 
таулы
үстірттер
жəне
тауларға
жіктеледі
. 
Ал
таулы
жер
бедері
гипсометриялық
көрсеткіші
бойынша
1000 
м
дейінгілері
аласа
тау
-
лы
, 1000-3000 
м
орта
таулы
, 3000 
м
жоғары
биік
таулы
жер
бедеріне
ажыратылады
. 
Материктерге
тəн
жер
бедерінің
қалыптасуы
туралы
көптеген
геотектоникалық
болжамдар
кездеседі
.
Жер
қыртысының
үздіксіз
дамуы
нəтижесінде
геосинклиналдар
платформаларға
айналады
, 
бұл
процесс
екі
кезеңде
жүзеге
асады
. 
Ұзаққа
созылған
алғашқы
 
кезеңде
қатты
майысып
, 
су
басқан
жер
қыртысының
ойпаңдарында
қалыңдығы
15-20 
км
жететін
шөгінді
жыныстар
жиналады
. 
Салмақ
күшінің
артуына
байланысты
Жердің
ішкі
қойнауындағы
күштер
арасалмағы
өзгереді
. 
Соның
нəтижесінде
геосинклиналдарда
жер
сілкінулер
, 
жанартау
атқылаулары
күшейіп
, 
қатпарлану
жүреді
. 
Осылайша
биік
таулар
түзіледі
. 
Ал
неғұрлым
қысқа
уақытты
қамтитын
екінші
 
кезеңде
 
түзілген
тау
жүйелері
сыртқы
күштердің
əсерінен
үгіліп
, 
аласарады
. 
Бұл
процесс
көбінесе
материктер
аумағында
жүзеге
асатындықтан
, «
платформалық
-

136
геосинклинальдық
» 
дамуы
жайлы
тұжырымдама
литосфераның
жалпы
даму
заңдылығын
жете
түсіндіре
алмайды
. 
Дегенмен
, 
бұл
тұжырымдама
жер
қыртысының
дамуы
тура
-
лы
басқа
теорияларға
қайшы
келмейді
, 
керісінше
, 
оларды
нақты
ғылыми
мəліметтермен
толықтырып
отырады
.
Соңғы
кезде
ғалымдар
арасында
қолдау
тапқан
екінші
бір
ғылыми
тұжырымдама
– 
литосфералық
 
тақталар
 
қозғалысы
 
деп
аталады
. 
Бұл
теория
бойынша
, 
литосфера
бір
-
бірінен
терең
тектоникалық
жарықтар
– 
рифттер
арқылы
бөлініп
жатқан
тақталар
жиынтығынан
құралған
. 
Рифттердің
басым
көпшілігі
Дүниежүзілік
мұхит
табанындағы
суасты
орта
жоталарына
сəйкес
келеді
. 
Литосфералық
тақталар
құрылымына
қарай
материктік
 
жəне
мұхиттық
болып
бөлінеді
. 
Олар
астеносфера
бетімен
жылына
орташа
2-6 
см
жылдамдықпен
қозғалады
. 
Литосфералық
тақталардың
қозғалысы
геологиялық
уақыт
аралығында
материктер
мен
мұхиттардың
пішіні
мен
аумағының
өзгеріп
отырғандығынан
айқын
көрінеді
. 
Оған
жер
қыртысының
даму
тарихында
түзілген
материктер
(
Пангея
, 
Лавра
-
зия
, 
Гондвана
жəне
т
.
б
.) 
мен
мұхиттар
(
Панталассо
, 
Тетис
) 
дəлел
болады
.
Құрлықтың
қазіргі
жалпы
ауданы
мұхит
табанына
ұласып
жатқан
материктің
шеткі
жағалық
бөліктері
мен
материктік
жер
қыртысында
орналасқан
өтпелі
зонамен
қосып
есептегенде
230 
млн
км
2 
қамтиды
. 
Тектоникалық
белсенділігі
жəне
геологиялық
даму
ерекшелігіне
қарай
материктік
жер
қыртысы
екі
үлкен
құрылымға
жіктеледі
. 
Жер
қыртысының
неғұрлым
тұрақты
бөліктері
немесе
плат
-
формалар
, 
ал
неғұрлым
қозғалмалы
бөлігі
геосинклинальдар
 
деп
аталады
.
Платформалар
өзінің
қалыптасуының
геологиялық
кезеңдеріндегі
өзгерістерге
байланысты
ежелгі
 
жəне
жас
 
платформалар
 
деп
, 
екі
топқа
бөлінеді
. 
Платформалар
аумағында
жер
бедері
көбінесе
жазық
болып
келеді
. 
Мұндай
құрылымдар
ұзақ
уақыт
бойы
сыртқы
күштер
əсерінен
жер
бедерінің
тегістелуінің
нəтижесінде
пайда
болады
. 
Жазық
-
платформалық
аймақтар
құрлық
ауданының
шамамен
53%-
ын
алып
жатыр
. 
Дүниежүзіндегі
аса
ірі
Шығыс
Еуропа
, 
Батыс
Сібір
, 
Ұлы
Қытай
жазықтары
, 
Ұлы
Жазық
пен
Орталық
Жазық
, 
Ама
-
зонка
, 
Ла
-
Плата
сияқты
ірі
жазықтар
платформалық
құрылымдарда
орналасқан
.

137
Негіздері
архей
мен
протерозойда
қаланған
ежелгі
платформалар
қалқандар
 
мен
тақталардан
 
құралады
. 
Еуропа
платформасының
Балтық
жəне
Украина
қалқандарында
, 
Сібір
платформасының
Алдан
жəне
Анабар
қалқандарында
оның
іргетасін
құрайтын
ежелгі
кристалды
жыныстар
жер
бетіне
ашық
шығып
жатыр
. 
Қалқан
аймақтарында
көне
қатпарлы
қыраттар
мен
денудацияланған
жазықтар
(
пенеплендер
) 
кең
таралған
. 
Орталық
Қазақстандағы
осындай
ежелгі
жыныстар
Сарыарқа
жерінде
денудацияланған
ұсақ
шоқылар
мен
жазықтар
түрінде
көрініс
береді
. 
Қалқандарда
платформаның
негізін
құрайтын
кристалды
жы
-
ныстар
жер
бетіне
шығып
жатады
, 
оларға
денудациялық
 
процес
-
тер
 
нəтижесінде
тегістелуге
ұшыраған
цокольды
-
денудациялық
қыратты
-
үстіртті
жер
бедері
тəн
, 
ал
тектоникалық
жарықтар
өтетін
аймақтарда
цокольды
-
жақпарлы
 
денудациялық
 
морфострукту
-
ра
 
типтері
кең
таралады
. 
Қалқандарды
құрайтын
жыныстардың
ерекшелігіне
байланысты
оларда
үгілу
жəне
тегістелу
біршама
баяу
жүреді
. 
Платформаның
қалқаннан
тыс
, 
шөгінді
жыныстармен
жабылған
бөлігін
тақта
деп
атайды
. 
Ол
іргетас
тереңдігіне
байланысты
бірнеше
құрылымдық
бірліктерге
: 
антеклиза
 
жəне
синеклизаға
 
ажыраты
-
лады
. 
Іргетас
салыстырмалы
түрде
жер
бетіне
жақын
жатқан
, 
жұқа
шөгінді
қабатымен
жабылған
антеклизаларда
жер
бедері
көтеріңкі
сипат
алады
.
Іргетастің
қатты
майысып
, 
бетін
шөгінді
жыныстардың
қалың
қабаты
жапқан
синеклизаларына
ойпатты
жер
бедері
тəн
. 
Бұл
құрылымдарға
тəн
жер
бедері
қалыптасуы
жағынан
пла
-
стылы
 
жазықтар
 
(
қат
-
қабатты
жазықтар
) 
деп
аталады
. 
Олар
шөгінді
жыныстардың
жиналу
ерекшелігіне
қарай
пластылы
-
аккумуляциялық
 
жəне
пластылы
-
денудациялық
 
деп
бөлінеді
.
 
Неотектоникалық
қозғалыстар
əсеріне
ұшыраған
платформалар
қозғалмалы
сипат
алады
. 
Мəселен
, 
мезозой
жəне
альпі
қатпарлық
-
тары
əсерінен
Қытай
платформасының
тұтастығы
бұзылып
, 
бірнеше
бөліктерге
ажырап
кеткен
; 
қазіргі
кезде
оның
аумағында
жер
сілкіну
жиі
байқалады
. 
Сондықтан
оны
параплатформа
 
(
қозғалмалы
) 
деп
атайды
.
Ішкі
күштердің
əсерінен
кейбір
платформалардың
іргетасында
терең
жарықтар
пайда
болып
, 
интрузиялы
жыныстардың
жаппай
жоғары
көтерілуі
жүрген
(
57-
сурет
). 

138
Соның
əсерінен
жарылыс
күшті
жүрген
Сібір
жəне
Үндістан
платформаларында
бағалы
металдар
мен
асыл
тастардың
бай
кен
орындары
көптеп
түзілген
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: