Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

рынан да ел кезіп жүретіні аз ба, тек солардың кезіне 
түсуден сақтасын. Вұларды көрсе шап беріп ұстап, 
«кайдан ©келе жатырсың?> — деуінде сөз жоң.
Осы ой оралғанда Ораақұлдың тұла бойы түршігіп, 
денесі мұздап қоя берді. Айналадағының бөріне — мы- 
на миды шағып шулап жүрген қарғаларға, дөрменсіз 
бейбак, Момын шалға бұдан үш күн бұрын шаһарға 
Картобын сатуға кеткен миғұла, жалқау Сейдахметтің 
қыльіғына ыза болып зығырданы қайнады. Тау басы- 
йан беренө түсіру Керөк екенін Сейдахмет ит білді ғой. 
Есебін тауып тайып бергөн жоқ па. Ол базардағы өзі- 
нің шаруасын бітірмей оралмайтыны белгілі. Егер ол 
болғанда бөренөге шалмөй екеуін жіберіп, өзі мына 
ңорлыңтан аулаң, үйінде шырт түкіріп жатпас па еді.
Енді Сейдахмет көз алдында жоң, шетінен мойнын 
бұрап ңырып салар еді, мына қарғаларға да қол жет- 
пейді. Тым болмаса өйелін қамшының астына алып, 
ашуын тарңатар еді, үйгө жетуге де өлі біраз жөр бар. 
Вар көзіне ілінетіні Момын шал. Мына орманның ңа- 
пае тымырсың ауасынан демі тарылып, аттап басңан 
сайын аузынан аң ит кіріп, қара ит шыңңан. Оразқұл 
ңарсы алдындағы бұта-шатңа қарамай бұза-жара, атын 
да, шалды да аямай өңмендей тартып келеді. Мейлі, 
шалдың жүрегі жарылсын, дөл осы жолы ат та арам- 
ңатсын, өзі тіл тартпай кетсе де бұған қазір бөрібір. 
Вұл көрген азапты — өзге жұрт та бірдей көрсін. Ораз- 
ңұлдың мүлде — мөртебесіне, кісілік қабілетіне сай құ- 
ралмаған ІЙЫна дүниө түгел опат болып, неге қараң 
қалмайды.
Ашуға булығып, бойыи билей алмаған Оразңұл, 
шат тоғайшыққа қарамай, аттың басын жар ңабаңңа 
тете тартты. Енді беренеге Момын шал ие бола алмай 
көрсін. Қалай қайқаңдар екен. Сөл тайдырса, «қақбао 
шалды тұрған жерінде қатырам», деп байлады Ораз- 
ңұл. Васқа уаңытта берөне сүйретіп келе жатңаида 
мұндай қатерлі жарқабақңа ол жуымайтын, албасты 
басып ашу үстінде аңғармапты. Момын шал тоңта деу 
былай тұрсын: «Ойбай-ау, байңасаңшы, қайда, ңайда 
тартып бара жатырсың?» — дегеніншө болмады, атқа 
жегулі берене жолындағының бөрін жайпап, домалай 
жөнелді. Жасаң, зілдей бөле ырық берсін бе, тоқтатуға 
ұмтылған Момын шалдың төсей берген сотасын қолы 
нан жұлып кетті де төмен сырғи берді.
239

Бәрі де көзді ашып жұмғандай болған жоқ. Бөрене 
салмағынан қабырғалай құлаған ат та төмен кетті. Ат 
құларда Оразқұлды қағып кеткен екен. Әр бұтаға жар- 
масып бойына ие бола алмаған ол да домалап бара жа- 
тыр. Осы сәтте жасаң жапыраңты тоғайдың ішінен 
мүйізді бір жабайы аңдардың үрке жөнелгені байқал- 
ды. Бұта-шаттардан атыла-атыла ңарғып әп-сәтте ңа- 
лың тоғайшыңңа еніп жоң болды.
— Марал, маралдар ғой мынау? — деп қуанышы- 
мен ңорқынышы аралас айңайлап жіберді Момын шал. 
Енді өз көзіне өзі сенбегендей үні өшті.
Кенет тау іші тым-тырыс, қарғалар да ңұйын соқ- 
ңандай жоғалып кеткен. Әлгі бөрене жолындағы жас 
қайыңдарды жайпай етекке барып тоқтапты. Ат болса, 
өзінің жүген-шылбырына сүріне-мүріне орнынан тұрды.
Үсті-басының дал-далы шыңңан, Оразқұл анадай 
жерде әлі жылжып барады. Момын шал күйеу баласы- 
ның ңолтығынан көтеруге тұра ұмтылды.
— О, аруағыңнан айналайын, Бұғы ана, сол ғой 
бізді жаңағы апаттан алып қалған. Сен байқадың ба? 
Жаңағылар Бұғы ананың ұрпағы ғой? Оралған екен 
ғой, киелі анамыз! Жаңа көрдің бе?
Аман ңалғанына әлі сене қоймаған Оразқұл өз қы- 
лығынан ұялса да қабағынан ңан жауып, қағынып ор­
нынан тұра берді де:
— Оттамашы, әй шал! Жетті! Ана атты босат. Ора- 
лып ңапты ғой.
Момын тіл қатпастан атқа ңарай ұмтылды.
— Ой, айналып кетейін, Бұғы анам-ай,— деді ол 
өзіне өзі ңуанышы ңойнына сыймай міңгірлеп.— Кел- 
ген екен ғой марал да біздің орманға, ұмытпаған екен- 
ау киелі анамыз біз сорлыны. Кешірген екен ғой, біздің 
бір кездегі кінамызды...
— Не былшылдап жүрсің, өй, шал? — деді Ораз- 
ңұл тістеніп. Ол енді ғана үрей-қорңыныштан құты- 
лып, бойын тежей баяғы ашуына қайта басты.— Бая- 
ғы ертегің бө айтып жүргенің? Өзің алжыған соң жұрт- 
тың бөрі алжыды деп ойлаймысың, ей? Сенің осы 
сандырағыңа кім сенеді деп жүрсің?
— Ойбай-ау, өз көзіммен көрдім ғой. Былай қарай 
үркө қашқан маралдар,— деді Момын шал бой бер- 
мей.— Балам-ау, өзің дө көрген жоқ па едің? Жоқ, 
көрдің, көрдің.
— Ал, көрдім, үшеу ме, төртеу ме, өйтеуір осы 
жерден өткендей болды.
2 4 0

— Дұрыс айтасың, үшеу. Маған да үшеу болып 
көрінді.
— Иә, онда не тұр екен? Марал болса марал, ол 
былай тұрсын, осы жерде адам өліп ңала жаздаған 
жоң па? Неңе мәз боласың? Егер жаңағы көрінген ма­
рал болса, мынау асудың ар жағынан келген де. Осы 
таудың ар жағындағы ормандарда, Ңазақстанның же- 
рінде марал өсіреді дейтін, оларда да осындай орманды 
маралдың ңорығы еткен шығар. Келсе келсін, онда 
біздің не шаруамыз бар? Қазақстан үшін басымды 
ауыртпаймын.
— Мүмкін, осы жерді мекендеп ңалып қояр ә? — 
деді елжіреп Момын.— Ңалса ңандай абзал болар еді.
— Кәне, болды енді! Кеттік! — деді, Оразқұл оның 
сөзін бөліп.
Олардың бөренемен әуреленуіне әлі біраз жер бар. 
Ең азабы анау өзеннен өткізу. Онда да атқа жегіп, өзің 
домалатып, машақатқа батасың. Азаптың үлкені алда. 
Одан аман-есен әрі шықңан соң машина тоқтайтын 
етекке жеткізгенше де талай тер төгіледі.
Тозақтың көкесі әлі алда!..
Оразқұл өзін дүние жүзіндегі ең сорлы адамдай 
сезінді. Айнала ңараса дүниеде түк әділет жоқ сияқты 
көрінеді. Ана тауды ңарашы, ешнәрсе сезбейді, тіле- 
мейді, сұрамайды, ешнәрсеге жаны ашымайды, біреуді 
мүсіркеу, аяу дегенді білмейді, сол мелшиіп мәңгі бақи 
тұрған ңалпы; орман болса мынау, ңысың да бірдей, 
жазың да бірдей, екеуінен де жәбір көріп жатқан бұл 
жоқ. Ңарғалардың кәсібі әне, жалп-жалп ұшып, айна­
ла ңарңылдағанына мәз, өзімен өзі. Әлгі маралдар ше? 
Марал-аң бола ңойсын солар, олар да анау асудың ар 
жағынан келген. Енді осы орманның ішінде өзімен өзі 
емін-еркін кезіп жүреді. Анау шаһардағы адамдар бол­
са, ертөлі-кеш басңаны айнадай асфальт, мінгені такси, 
отырғаны ресторан, төрт жағы ңұбыла, ойына не келсө 
соны істейтін жандар. Ал бұл болса жабайы жартас, 
мылңау тау, меңіреу орманның ішіндегі тағдыр талаң 
еткен бір бейбаң... Ер ңара серік деген атасының түрі 
мынау, көз ашқалы ңұлпенде Елпек Момын аталумен 
келе жатңан ңаңбаң шал. Баңса өзінен ең ар жағы бұл 
да баңытты, осы күйімен жүріп, тым болмаса ертегіге 
сенеді ғой. Бұл неткен аңымаң! Түптеп келгенде өмірдө 
осындай ақмақтарда ғана арман болмайды.
Ал, Оразңұл өз болмысын иттің етінен жек көреді. 
Мына тірлік, бұл көрген күн бұған ылайық емес. Мұн-
241

дай өмір ңұлпенде Момындарға ғана жарасады. Мо- 
мын сияңтыларға не көрек? Мұндайлар кеудесіндв 
жаны барда өл-өлгенше тыным таппай лағьшет ңамы- 
тын сүйреп жүре береді. Осы жасңа келгелі мұның сө- 
він тыңдайтын тірі жан болды ма? Бір адамға ақыл ай- 
тып, жөн сілтеп көрді ме? Жұрттың бөрі бұған үстем. 
Ең ар жағы езінің кемпірінің айтқанын да екі өтпейді. 
Мұны балаша жұмсайды. Сондыңтан да бүл сияқты 
меңіреулөр ертегінің өзіне мәз болады. Жаңа орманнан 
маралдарды көріп еді, жүз жыл бойы зарьгғып таба 
алмай жүрген бауырларына кездескендей жыларманға 
дейін барды.
Ңұрысын, айтып, айтпай нө керек...
Бұлар итшілеЙ отырып ең соңғы ңиын кезеқге иек 
артты. Осы жерден бйсталатын шаппа жардың етөгі 
өзенге барып бір-аң тірөледі. Енді, шамалы дем алу ке­
рек.
Өзеннің арғы бетінде ңорықшылар ауласындағы 
Оразңұлдың үйінің маңынан түтін байңалады. Түтін- 
ге ңарағанда, самауыр қайнап жатса керек. Демек, 
ейелі күтіп отыр деген сөз. Оны көві шалғанмен Ораз- 
құлдың бойы жеңілдеген жоң. Қаншама аузын ашып, 
көзін жұмып дем тартқанмен ауасы құрғыр жетпейді. 
Өкпесі алқынып, жүрегі аттай тулап, басы қаңғырып, 
вбден берекөсі ңашты. Маңдайдан аққан ащы тер құйы- 
лып удай ашытады. Оның үстіне қарсы алдында мына 
құлама жар ңиямет азабын дайындап тұр. Үйде болса 
бедеу байтал күтіп отыр. Әйел қайтсем бабын табам 
дегендей самауырынын бұрқыратып ңойған... Кенет 
сол мес қарын самауырды бір теуіп тас-талқанын шы- 
ғарғысы кеп кетті. Содан кейін бДрып өйелін ңызылала 
қанға бояп, сілейтіп салса. Өйелінің таяң жегендегі тір- 
лігіне ңарғыс айтып, зарлай жөнелген сейдері құлағы- 
на көлгендей, өзімөн өзі бір раңаттанды. «Солай болу 
керек, құдай маган ңуаныш, раңат бермегенде ол не- 
еіне жетісіп рақаттанады?» деді ішінен.
Мұның ойын Момын шал бөліп жіберді.
— Ойбай-ау, балам-ау, ұмытып бара жатыр екен- 
мін ғой,— деді ол Оразңұлдың жанына аптыға жетіп 
келіп,— мен елгі мектепке барып баланы алып қайту- 
ым керөк. Сабақтары бітіп ңалды ғоЙ.
— Иө, онда не тұр екен? — деді салмаңты сабыр- 
лы үнмен Оразқұл.
— Балам, ашуды қой, бөрене осылай қала берсіқ, 
Төмен түсейік, үйіңе барып тамақтанып ал. Сол екі
2 4 2

ортада мен атпен желдіртіп барып баланы алып қай- 
тайын. Көлісімен бөренені дө жөткІзерміз.
— Сен шал, осы сөздерді айту үшін қанша ойлан- 
дың? — деді кекетіп Оразңұл.
— ЦІырағым-ау, бала жылап ңалады ғой?
— Жыласа ше? — дөді ашу буған Оразқұл. Шалды 
осы бір жердө жерлөп алатын рөті кеп ңалды. КүнІ 
бойы қалай тиісудің есебін таба алмай келө жатңанда, 
шалдың өзі келіп ілінді.— Ол жыласа біз жұмысымыз- 
ды тастап жүре берөді екенбіз ғой? Мектөпке апарып 
салам деп таң атпай миымды ашыттың. Жарайды, 
апардың. Енді мектептен алып көлем дөп оттап тұрға- 
ның мынау. Сонда мен кіммін? Мұнда біз өлде ойын- 
ты ң ойнап жүрміз бе?
— Ңойшы, балам-ай, ңайдағыны айтпай,— деді 
жалбарына Момын.— Осындай бір киелі күні, өңгіме 
менде емес, мен бөріне көне беремін ғой, бала күтіп қа- 
лады, мынадай күні баланың жылағаны...
— Қандай күнді айтып тұрсың? Неменө, бүгінгі 
күннің басңа күндерден не айырмасы бар еді?
— Шырағым-ау, маралдар келді ғой? Енді осын­
дай ңуанышты күні...
Оразқұл шалдың мына сөзіне таңданғаны сонша, нө 
дерін білмей аңтарылып ңалды. Бағана сырғыған бөре- 
ненің астында қала жаздап, бұта шаттарды ңармай 
домалап жан таласып келе жатңанда шала-шарпы ко­
вше елестеп өткен маралдарды алдаңашан ұмытқанды. 
Өзі ажалдан азар ңұтылғанда шалдың сандырағы мен 
маралда не шаруасы бар.
— Сен мені кім деп тұрсың? — деді ол ашуға бу- 
лығып шалдың жүзіне деміге таянып — өттең, сақа- 
лың жоқ, тым болмаса қолға ілінетін торт тал сақалың 
болса жұртты өзіңнен аңмақ санағаның үшін бір тал- 
дап жұлар едім. Сенің маралдарыңды басыма ұрам ба. 
Төрт ңұбьілам түгел болды да, енді сенің маралың қал- 
ды ма? Көп оттамай бөренені былай ыңғайла. Мына 
•зөннен өткенінше үніңді шығарып көр, не болар екөн- 
сің. Мектептө кім бар, неге ол жылап жүр, менің жұ- 
мыоым жоң. Жетер енді, ал кеттік.
Момын шал бұған құлаң ңаңпайтын өдетіншо үнде- 
ген жоң. Ол мына бөренені өрі өткізіп, жеткізгеншө 
Оразңұлдың қолынан шыңпайтынын біледі. Қанша жа- 
ны ауырып, жүрегі сыздаса да бір ауыз сөз айтпастан 
елімін артып іске кірісті. Мектептің жанында немересі
243

күтіп жүр, барлың балалар үйді-үйіне тарқады, тек ңа- 
на оның жетімегі екі көзі жолда, атасын күтуде.
Шалдың көзіне жаңа ғана кластан жүгіре-жүгіре 
шыққан балалардың сандарын шапаттай үйді-үйіне 
тартып бара жатқаны елестеді. Қарны ашқан балалар 
кластан шығысымен мұрындарына үйінде дайын тұр- 
ған тамақтың исі келеді-дағы өз терезелерінің алдынан 
өткенше алды-арттарына ңарамай тартады. Шешелері 
болса күтіп отырады. Жас балалардың жүзінен кетпей- 
тін бір ғажайып күлкісі болады, оны көргенде ана 
атаулының басы шыр көбелек айналады. Не болса 
о болсын, олар балаларының жүзіндегі осы бір күлкіні 
көргенде ңайғы-ңасірет, реніш-күйініштің барлығын 
ұмытады. Апыл-ғұпыл кіріп келген баласына: «Қо-
лыңды, қолыңды жу»,— дегеннің өзінде даусы қатал 
шықңанымен, жүректің түбінде бір жасырын мейірім 
жатады. Баланың күлкісі бар әлемнің жарығындай жа- 
дыратып кетеді.
Мектепке барғалы Момын шалдың немересінің до­
лы ағал-сағал сия бояуынан арылған емес. Момын шал 
осының өзіне қуанады, демек, немересі тегін жүрген 
жоқ. Міне, ңазір ол жолға шығып, өзінің жан серігі 
биыл жазда алған портфелін ңұшақтап, сол ағал-сағал 
күйі тұр. Күте-күте шаршаған да шығар, атасы желе 
жортып енді шыға келетіндей телміріп таудың етегінен 
көз алмайды. Бұрын-соңды кешікпеуші еді, оны айта- 
сың, кейде уақытынан ерте келіп анадай жерде асыға 
күтіп тұратын. Басңа балалар үйді-үйіне тұра жөнел- 
генде бұл «Ал, кеттік, атам күтіп тұр екен»,— дейтін 
портфеліне. Жетіп келіп, атасын аймалап, койнына 
еніп кетегін. Атасының өзіне ғана тән ?щы терінің исі, 
бұған дүниедегі бір сүйікті хош иістей көрінетін. Шал- 
дың тұла бойынан ең ар жағы шөптің ашқылтым исі дө 
келетін, өйткені, осы кездері өзеннің арғы бетінен күн 
сайын атына теңдеп пішен тасиды. Күз бойы жинап 
алмаса ертең қалың ңар түскенде аттап баса алмай қа- 
лады. Сондықтан шөп исі де атасының бойынан көп 
уақыт кетпейтін.
Келген сайын атасы баласын артына мінгестіріп 
алып, кейде желе-жортып, кейде аяңдап, кейде болма- 
шы бір өңгімелерді айтып, кейде үнсіз келе жататын. 
Сөйтіп тау асып, оздерінің мекені Сантас қойнауына 
келетін.
Баланың мектөпке деген ыстың ынтасы кемпірдің 
жынына тиетін еді. Көзін ашар-ашпастан жалма-жан
244

киіне бастап, кітап-дәптерлерін портфеліне салады, 
өсіресе, жатарда портфелін бас жағына ңойып жатқа- 
ны кемпірдің ашуын келтіретін. «Осы портфель сенің 
әкеңнен ңалып па еді? Құдай оңдап осы бәле ңатының 
болса, бізді ңалың малдан ңұтңарар едің»,— дейді ол 
зығырданы қайнап. Баланың оған көңіл аударып тың- 
дап жатңаны шамалы, өйткені кемпірдің бұл сөзінің 
мағнасына түсініп жатқан ол жоқ. Әңгіме сабақтан ке- 
шікпеу. Аулаға жүгіре шығып, атасын асықтыра бас- 
тайды. Тек қана мектептің төбесі көрінген кезде оның 
жүрегі орнына түседі.
Дегенмен, бір жолы кеш қалып қойғаны бар. Өткен 
аптада таң атар-атпастан Момын арғы бетке, бала киін- 
генше, бір ңатынап алайын деп шөбіне барған. Ңыр- 
сықңандай сол жолы артып келе жатңан шөбі ауып 
кетті де, соны ңайтадан атңа артам дегенше, біраз уа- 
қыт өтті. Асығыс адамның жұмысында береке бола ма, 
өзен жағасына келгенде арңаны құрғыр тағы ағыты- 
лып кетті.
Немересі болса арғы бетте күтіп тұр. Өзен жағасы- 
на таяу кедір-бұдыр тастың үстіне шығып алып, порт- 
фелін бұлғап, атасына айқайлап жан даусы шығады. 
Атасы да асығып, арқаны түспегір шатасып әбден әбі- 
герге салды. Баланың шырңыраған даусына ңарағанда, 
жыларманға келген ңалпы бар. Сол кезде ол арқанды 
да, пішенді де тастай салып, атына қарғып мінді де, 
өзенді кеше жөнелді.
Бұл өзеннен өтудің өзі оңай емес. Ағысы ңатты, 
суы мол бәле ырың бере қойсын ба, бері өткенше біраз 
уаңыт алды. Шүкір, әйтеуір күзге салым суы аздау 
ғой. Жаз болса ат-матыңмен алып кетсе, бітті шаруа. 
Өлдім-талдым деп өзеннен зорға өтіп немересіне келсе 
ол ебіл-себіл жылап тұр екен. Атасына қарауға да ша- 
масы жоң: «Кешіктім, кешігіп қалдым сабаңтан»,— 
деуге ғана шамасы келді. Шал еңкейіп, немересін ал- 
дына алды да, шаба жөнелді. Мектебі ңұрғыр жақын 
болса, бала алдақашан өзі-ақ жүгіріп кетер еді. Енді 
міне, ңашан жеткенше зар еңіреп жылап келе жатыр. 
Шалда оны жұбатарлың дәрмен жоқ. Сол жылаған 
күйі мектебіне әкелді. Ңоңырау соғылып, сабаң баста- 
лып қалыпты. Бірден класына ертіп кірді.
Шал мұғалиманың алдында кешірім сұрап, бұдан 
былай кешіктірмеймін деп ңайта-қайта басын изей бе- 
реді. Әсіресе немересінің сабаңтан сәл қалып ңойғаны- 
на, сонша күйініп жылағанына өзі өзінен таңданды.
245

« Алла тағалам сені оңуға деген құштарлығыңнан өмірі 
айырмасын»,— деді ішінен шал. Біраң осынша жыла- 
ған себебі не екен баланың? Осының кішкентай ғана 
жүрегінде жұрт сезбейтін бір ңасірет бар-ау, оны кім 
білсін...
Бөрененің біресе ана басына, біресө мына басына 
шығып, бір жерге тіреліп қалмай тез жылжыса екен 
деп сотамен итеріп, қолымен ырғай жанталасып жүр- 
ген шалдың бар ойлағаны: япырм-ай, немерем неғып 
тұр екен? — болды.
Оразңұл болса асықңан жоң. Сол аттың сулығынан 
ұстап, болдық-болдың дей береді, Асыққанмеи айла 
қанша жағаға дейін біраз жер, өрі шаппа жар, қиғаш- 
тай ептеп жылжытпаса болмайды. Шал сорлының өті- 
нішіне құлаң асып, немереоін алып көлгеннен кейін 
де үлгіретін дүние емес пе? Өттең, құдай қуат бермей- 
ді, өйтпесе осы бөренені иығына салып алып: машина 
келетін жерге бір-аң түсірер еді. Сонда «керегің осы 
бөле болса алып кет» деп қас қаққанша бәрін бітіріп, 
немересіне тартпас па. Бірақ ол құдіретті кім берсін. 
Өзен жағасына жеткізгенше әлі қаншама жер, содан 
кейін барып атпен тартып кешіп өту керек. Аттың өзі 
де ебден қалжыраған, ол да кеудесінде жаны бар 
хайуанат емес пе. Күні бойғы машақат мұның да ти- 
тығына жетті. Өзеннен өтерде бөрене тасқа тіреліл, нө- 
месе ат сүрініп кетсе нағыз масқара сонда болады. Ңұ- 
дайым содан саңтасын.
Міне, енді ңара терге түскен Момын бөренө суға 
түскенде «Ей, Мүйізді Бұғы ана, қол ұшыңды бере көр! 
Атты сүріндірмей мына бөледен аман өткіз*,— деді 
жалбарынып, етігін шешіп, иығына іліп, шалбарьш ті- 
зесіне дейін түріп алды да, қолындағы сотаменен ағыс- 
тың ығына қарай бөренені ыңғайлай берді. Күз уақы- 
тында қанша мөлдір бол^а сонща сүйек шагатын өзен- 
нің мүэдай еуы төбө ңұйқаңды шымырлатады. Амал 
қанша, тағдырдың қай кедекесінө көнбеген шал.
Шалдың шыдамында шек жоқ: мейлі аяғы үаіліп 
түспес, ертерөк мына бвлені арғы беткө шыгарып құ- 
тылса екен. Айтқандай-аң өзеннің ортасына келө бер- 
генде ңырсың шалды да бөрененің бір жері тасқа кеп 
тіреліп ңалды. Ат ері-бері итініп, қозғала алмады. Мұн- 
дайда атқа шамалы дем алдырып барып тартпаса бол­
майды. Біраң аттың үстіндө отырган Оразқұл алды-ар-

тына қарамай өзі жылжи алмай ңалжырап тұрған ат- 
ты ңамшының астына алды. Жан ұшырған жануар 
өрі-бері ұмтылды да, аяғы тайып шоңңайып отыра кет- 
ті. Бөрөне орнынан қозғалған жоң. Мына мұздай суда 
аяғы ағаштай ңатқан шалдың көзі ңарауытып барады, 
басы айналып кетті. Дүниенің барлығы астан-кестен, 
төңкеріліп аспан ңұлап, орман көшіп бара жатқан сияң- 
ты. Шал өбден өлсіреді. Ңарғыс атсын бүйткен бөрене- 
сін. Егер аздап кепкен бөрене болса, судан алып өту 
оңай ғой, жаңа ғана кесілген зілдей бөлө бұлардың айт- 
қанына көнер емес. Мұндайда іс болар ма, енді мінІ су- 
ға тастай сіңіп барады. ¥рльщтың арты ңорлың деген 
осы. Осының барлығы Оразңұлдың хайуандығынан, 
аңыр беретін дүниесі болған соң, тым болмаоа бір ай 
бұрын кесіп, шамалы дегдітпей ме? Жоң, Оразңұлдың 
да өз есебі бар. Ойда жоңта инспекция келіп ңалып, 
мынау ағашты кім кесіп тастаған десе не айтпаң? Сон- 
дыңтан ол өз ұрлығын ңас пен көздің арасында жа- 
сағысы келеді. Бүгін кестің бе, сол күні көзден жо- 
ғалт.
Оразңұл атты бас-көз демей сабалап, екі өкпеге 
тепкілеп, аузына келген боқтығын аямай, енді бөрінө 
кінөлі шалдай-аң оны да сыбап, қаншама булығып- 
буынып машаңатқа түскенмен, бөрене орнынан жыл- 
жыған жоң. Жылжу былай тұрсын ңайта сіңіп барады. 
Шалдың да шыдамы таусылды білем. Осы жасңа кел- 
гелі бірінші рет үнінің ашулы үстем шыңңаны.
— Түс былай аттан! — деді жекіре жетіп келіп 
Оразқұлды ердің үстінен тарта беріп.— Көрмеймісің, 
аттың шамасы келмей тұр ғой? Түс деген соң, түс ат­
тан!
Аң-таң ңалған Оразқұл үнсіз мойын ұсынды. Ол 
•зінің аттың үстінен етікшең суға қалай қарғып түске- 
нін де байңаған жоң. Осы сәттен бастап ол жынынан 
айырылған баңсыдай меңреу үнсіз-тілсіз ңалды.
— Кәне, ал, бері еңкей, бері ңарай, бері қарай!
Момынның бұйрығы бойынша екеуі де сотамен де-
меп, бөренені орнынан сәл көтеріп қозғай берді.
Неткен аңылды жануар десеңші, ат соны сезгендей, 
сүріне-ңабына жұлқына тартып ңалды. Бөрене орны­
нан азғана ңозғалды да тайып кетіп ңайта тірелді. Ат 
қайтадан жұлңа тарта берген кезде бойын билей алмай 
суға құлап түсіп, шылбырына оралып тыпырлай берді.
— Атқа бар, аттың басын ұста! — деді Момын шал 
Оразңұлды итермелеп.
247

Азар дегенде, екөулеп жүріп атты тұрғызып алды. 
Әрі шаршап, өрі тоңған жылңы қалш-қалш етіп зорға 
тұр.
— Босат, шешіп алып өрі шың.
— Неге, неге?
— Босат дедім ғой мен саған! Ңайта жегу керек. 
Алдымен ер-тоқымын жөндеп алсаңшы.
Оразңұл бұл жолы да шалдың айтқанына үнсіз 
көнді. Ат жетектен босағаннан кейін жүгенді Момын 
шал ңолына алды да:
— Ал енді кеттік. Кейін оралармыз. Мынау ат та 
шамалы есін жисын,— деді ол.
— Кәне, тоңта енді,— деп Оразқұл шалдың қолы- 
нан аттың тізгінін жұлып алды. ¥йңысынан жаңа оян- 
ғандай болды. Өз бойын өзі жинап, баяғы қалпына түс- 
ті.— Не деп бас қатырып тұрсың, сен шал? Бұл жерден 
аттап баспайсың! Мына бөренені қазір шығарып ала- 
мыз, кешке көз байлана жұрт келеді. Атты бері әкел, 
үн-түніңді шығармай, жек мынаған, естіп тұрмысың!
Момын тіл қатпастан бұрылды да мұздай сірескен 
аяғымен абайлай, ақсаңдай басып, өзеннің арғы бетіне 
аяңдай берді.
— Әй, шал, қайда барасың? Қайда барасың деймін, 
мен саған?
— Ңайда болушы еді, несі ңайда? Мектепке барам. 
Онда менің немерем түстен бері күтіп жүр.
— Қайт дегесін, ңайт деймін.
Шал құлақ асқан жоң. Оразқұл атты жайына қал- 
дырды да, Момын шал жайпаут ңайыр тастарға шыға 
бергенде жетіп алды да, иығынан шеңгелдей ұстап, өзі- 
не тартып қалды.
Екеуі бетпе-бет келді.
Оразқұл ай-шайға ңараған жоң. Момын шалдың 
иығындагы керзі етігін жұлып алды да, ңұлаштап тү- 
рып басқа бір, бетке бір салып-салып жіберді.
— Жүр енді, жүр дегесін! — деді, даусы қарлыға, 
Оразқұл шалдың етігін анадай жерге лақтырып жібе- 
ріп.
Шал дымқыл құмның үстінде жатқан етігін барып 
алды, бойын тіктеп жүре бергенде ернінен жылжып аң- 
қан қанды сезді.
— Көргенсіз,— деді Момын шал ңан түкіріп, тағы 
да етігін бұрынғыша иыгына іліп жатып.
Мұны айтып тұрган өмірінде тірі пәндеге сен деп 
тіл қатпаган Момын, суықтан жаурап есецгіреген мү-
2 48

сәпір шал, етігін иығына асып алып, қан жалап тұрған 
бишара.
— Жүр енді.
Оразңұл күштеп сүйрей жөнелді, Момын бар күші- 
мен жұлқынып босанды да үнсіз кете берді.
— Қап, сені ме, алжыған қаңбас, саспа! Көзіңе көк 
шыбын үймелетермін өлі,— деді жұдырығын түйіп, ке- 
тіп бара жатқан шалдың артынан сес көрсетіп.
Шалдың онымен ісі болған жоқ. Жалғыз-аяң жол- 
ға шығып, «Шөгіп жатңан түйенің» жанына отырды 
да, етігін киіп алып, жедел басып үйіне ңарай тартты. 
Жан-жағына алаңдамастан, тура ат ңораға кірді. Ораз- 
құлдың арба-шанаға жекпей мәпелеп, үстіне өзінен 
басқа шыбын қондырмайтын, сән-сәлтанатңа мінетін 
бозалабасын алып шыңты. Атты ерттеуге де мұршасы 
болмай, жайдақ мініп алды да, өрт тигендей, қорадан 
шыға шапты. Ңайнап тұрған самауырды баса-көктей, 
терезе алдынан өте бергенде, сыртңа дүрліге шықңан 
шалдың кемпірі де, қызы Бекей де, жас келіншек Гүл- 
жамал да шалдың бұл қимылы тегін емесін бірден сез- 
ді. Өмірі бұлар ала бастың үстінде Момынды көрмеген- 
ді, ңораның ішін басына көтеріп, шаба жөнелуі де оған 
ұқсамайды. Олар мүсәпір Момынның түңғыш көрсет- 
кен сесі екенін сезген жоң. Ңартайғандағы бұл қылы- 
гының арты неге соғарын ңұдайдың өзі білсін...
Өзеннің кешпе тұсынан салт атты жетектеп Ораз- 
ңұл келеді. Аттың алдыңғы аяғы аңсап қалыпты. Ау- 
лаға жақындай берген Оразқұлға әйелдер аңтарылып 
үнсіз қарап ңапты. Оразқұлдың осы келе жатқанда 
жан дүниесіндегі аламан-тасырды, бүгін бұларға қан- 
дай қиғылың-қырғын салатынын әйелдер сезген де 
жоң. Етігі шылңылдаған су, шалбары малмандай бол­
тан Оразңұл аяңдап ауыр басып әйелдерге жақындай 
беріп бәріне ңабағының астымен жаман қарады. Әйелі 
Бекей жік-жаппар болып:
— Оразқұл-ау, саған не болған? Тұла бойыңның 
бәрі су ғой? Немене, бөренеден айрылып ңалдыңдар ма, 
суға ағып кетті ме?
— Жоң, оттама! — деп ңолын бір сілтеді де,— мә, 
атты ңораға кіргіз! — деп жүгенді Гүлжамалға ұстата 
салды. Өзі есікке жаңындай беріп: — Үйге кір! — деді 
ол әйеліне зекіп.
249

КемпІр де ере кірейін деп еді, Оразқұл оны табал- 
дырықтан аттатңан жоқ.
— Кемпір, жұмысың болмасын, жөніңе кете бер, нө 
бар саған килігіп, бар, бар көзіме керінбе!
— Саған не болған? — деді, рекжіп кемпір.— Нө 
жау тніп қалды? Шалдың кетісі анау, араларыңда бір- 
деңе болды ма?
— Бар, өзінен сұра,— деді Оразңұл.
Үйге кіргеннен кейін Бекей байының киімін шеіпіп, 
үстіне тон жапты да, самауырды екеліп, шай құя бас- 
тады.
— Тарт әрмен,— деді Оразқұл ңолын бір сілтеп,— 
оиан да ішетін бірдеңе бар ма, соны өкел!
Әйелі басталмаған жартылықты алды да, стаканға 
ңұйды.
— Толтырып құй, толтырып,— деді Оразқұл бұйы- 
рып.
Стакан толған арақты қағып салды да, тонға ора- 
нып, кигізге жантая беріп, әйеліне:
— Бүгіннен бастап сен маған ңатын емессің, мен 
саған бай емеспін. Барып тұр! Жалтырат табаныңды. 
Бұдан былай сенің жүзіңді көрмейтін болайын, бұл та- 
балдырықтан аттап баспайсың, жаның барда жоғал 
көзімнен.
Бекей күрсініп, кереуеттің шетіне барып отырды да, 
баяғыша булығып көз жасын жұта, жәймен:
— Тағы бастадың ба? — деді.
— Бастағаны ңалай? — деді Оразқұл ақырып.— 
Жоғал көзімнен!
Бекей үйден шыға жөнелді. Сол өзінің үйрвншікті 
вар-запыранына басып, бүкіл ауланы басына көтерді:
— Жаратқан құдай-ау, мөн сияқты шермендені не­
ге туғыздың екен!..
Бұл кездері Момын шал немсресіне шауып келеді. 
Алаба қаншама жарау ат болғанымен, о жаң, бұ жағы 
екі сағаттай Момын шал кешігіп жетті. Нөмересін жол 
үстінде кездестірді. Валаны лтұғалима сртіп келе жа- 
тыр екен. Баяғы Оразқұл айтқан бес жыл бойы бір 
пальтосы иығынан түспейтін, белгілі мұғалнма. Өбден 
шаршап, қалжыраған өйелдің қазіргі қалпы да онша 
көз тартарлық емес. Күні бойы атасын күтіп, жылаган 
баланың көзі ісіп кетіпті. Қолындагы портфелін қолты- 
ғына қысьгп алып, бишара бір мүсөпір қалыппен мүға- 
лимамен біргө келе жатыр екен. Мұғалима ойел шалға
250

біраз өкпе айтты. Шалда үн жоң, аттан түсіп басы еал- 
бырап тыңдап тұр.
— Уаңытылы алып қайтпайтын болсаңыз, баланы 
бұдан былай мектепке алып келмеңіз. Менен қайран 
шамалы, өзімнің де төрт балам бар.
Момын шал кешірім сұрады, бұдан былай кешік- 
пеймін, шырағым, жағдай солай болды, деп тағы да 
уөде берді.
Мұғалима әйел Желсайға ңайтты да, шал немересін 
мінгестіріп алып үйге тартты.
Атасының алдында отырған балада үн жоқ. Бірде- 
ңе деуге шалдың да аузына сөз түсө қоймады.
— Ңарның ашып қалды ма? — деді ол, біраздан 
кейін.
— Ңарным аыщан жоқ, мұғалима апай нан әкеп 
берді,— деді немересі.
— Неге үндемей келе жатырсың?
Бұл сауалға да бала үн қатпады.
Момын шал кінөлі адамша күлген болып:
— Апырым-ай, мұнша өкпешіл болармысың? — 
деп баланың басындағы кепкасын алып, айдарынан бір 
иіскеді де, қайта кигізді.
Бала бұрылган жоң.
Екеуі де үнсіз-түнсіз жадау, жабырңау келе жатты. 
Жұлңына алыса тартңан алабасңа шал ерік бермеді, 
жайдаң аттың үстінде қаттьі жүріс ыңғайсыз, енді 
асығатын не қалды. Болар іс болды ғой.
Тізгінін ңайта-кайта тарта берген соң, ат та түсініп, 
жол жорға, бөкен желіске салды. Анда-санда бір пыс- 
ңырынып тепсініп ңойып, ңалыпқа түсіп алды. ІПіркін, 
осындайда аттың үстінде жалғыздан-жалгыз келе жа­
тый, езіңмен өзің ыңылдап өлең айтңан қандай рахат. 
Адам жалғыз кезінде неше түрлі ән қозғап қиялға түс- 
пей ме? Өзінің вткен өміріне ой жіберіп, бір кезде сүй- 
генін, сүйсінгенін есіне алады. Аңталмаған арманы, 
көз алдынан етеді. Кейде адам баласы қол жетпегея 
ңуаныш, ұстатпай кеткен баңытына күрсіне, күйіне, 
телміре ой тастағанымен, соның болғанының өзіне 1ш- 
тей ңуанады. Пенде деген қызың қой, неге ейтетініне 
өзі де түсінбейді. Шамасы адам мұның бәрін ойға ал- 
ғакда, езіиің кім екенін түсінгісі келетін болу керек.
Жүрісі жайсаң, жақсы ат — адамның жан серігі қа- 
шан да...
2М

Момын шал немересінің желкесіне қарап, оның қал- 
қан құлақ қылкиған мойнын зерлей мұның жас басы- 
нан қаяулы өмірі есіне түседі. Басқа дүниемен ойы 
жоқ, осы кішкентай ғана бейкүнә сәбидің тағдыры шал- 
ды кәп ойландырады. Өз басынан өткен ауыр тірлік, 
азапты еңбек ңайғы-қасіреттің бәрінен ңалған белгі 
осы жұдырыңтай бала. Мұның да бұдан басқа сүйеніші 
жоқ. Суға кеткеы тал қармайды дегендей, көзінің қара- 
шығы да, қолына ілінер талшығы да осы. Әйтеуір осы- 
ны аяңтандырып, халық ңатарына ңосса жарар еді-ау. 
Жаман айтпай жаңсы жоқ, ертең өзі көз жұмса, жана- 
шыр маңында ешкім қалмаса, бұл бейбаңтың халі нө 
болмаң? Жүгерінің собығындай болып алып осы бас- 
тан мінез көрсететінді шығарған. Бейшара несіне жеті- 
седі, мұның халінде бетегеден биік, жусаннан аласа 
тірліктен басқа не бар... Анау Оразқұл сияқтанғандар 
мұны иттің етінен жек көреді. Қолына түссе ақбөкен- 
нің ылағындай қасңырша талауға дайын.
Осылай келе жатңанда Момын шалдың есіне әлгі 
әзірде көз алдынан жалт беріп, атыла жөнелген марал- 
дардың бейнесі елестеді. Сол сәттегі ңуанышы қайта- 
дан есіне түсті. Адам таңданғанда ңуаныштың не еке- 
нін д.е аңғармай ңалады екен.
— Балам, мен саған бір жаңалық айтайын ба? Ма- 
ралдар келді ғой, маралдар,— деді атасы.
Бала серги артына жалт ңарады.
— Рас па?
— Рас болғанда ңандай! Өз көзіммен көрдім. Үшеу 
екен.
— Олар қайдан кепті?
— Шамасы, осы асудың ар жағынан келген-ау. 
Ол жақта да орман бар ғой. Мына күз жазға бергісіз 
болып тұр ғой, асуда ңар жоқ, содан өткен-ау деймін. 
Жарықтық, бізге бір қонаққа келген болу керек.
— Енді олар қайтып кетпей ме?
— Қайдан білейін, мекен ұнаса ңалып қоюы да ға- 
жап емес. Тек үркітіп алмау керек. Құдайға шүкір, 
жайылым деген жетеді. Үш марал түгіл мыңдап жатса 
да жер кең ғой... Баяғы Мүйізді Бұғы ананың зама- 
нында бұл маңайда марал деген үйір-үйірімен шұбы- 
рып жүреді екен...
Мына жаңалықты естігеннен кейін баланың ашуы 
тарқай бастағанын, бағанадан бергі ренішін ұмытқа- 
пына мөз болған шал тагы да Мүйізді марал жайлы 
әпсанасын бастады. Өзі айтып келө 
ж атң ан
ертегіге
262

өзі іштей сеніп, дөл осындай баңытты болу, айналаңда- 
ғының бәрін де бақытты ету, қандай рахат ө деген ойға 
келді. Өмір бойы солай өтсең, міне, қазір дәл осы сағат- 
тағы көкірек кернеген қуаныш толастамаса ғой. Әттең, 
дүние, қазір ойлап кетсең қөңліңді мүң басады. Өмір 
деген қызың, бақытты болдым-ау дегеніңде қайғы-қасі- 
реттің қай жағыңнан шыға келгенін байқамайсың, бұл 
да бір тағдырдың талқысы да. Міне, қазір немересін 
алдына алып, көңлі марңайып келе жатңан шалдың 
ойына кенет Оразңұл не қып жатыр екен? — деген ау- 
ыр ой түсті. Сорлы шалды ңандай азап-қорлық күтіп 
тұрғанын кім білсін? Айтңанын істемей кеткен шалға 
ңандай сұмдың айып-кінә тағып, не бұйырар екен? 
Оразқұл шалдың бүгінгісін тегін ңалдырмайды, өйтпе- 
се Оразңұлдың Оразңұл болмағаны да. Бүгін қызының 
басына түсер ауыр тауқымет ңайғыны өз басына келер 
қорлық балағаттарды ойламау үшін Момын шал неме- 
ресіне тағы да маралдардың киелі қасиетін, желдей 
жүйріктігін, сұлу сыпайлығын, мейірбандығын баян- 
дап кетті.
Баланың көңлі де жадырап сала берді. Әрине, ңазір 
үйге келгенде қандай сойңанның үстінен шығары мұ- 
ның үш ұйқтаса түсіне кірмейді. Атасының ертегісін 
тыңдап, алыс арманды ғажайып дүниеде келе жатыр. 
Көзі жайнап ңұлағына дейін қызарып кетіпті. Ой- 
пырм-ай, маралдар келген екен ғой? Атам өмірі өтірік 
айтпайды. Мүйізді Бұғы ана бабаларымыздың жаса- 
ған кінәсін кешірген екен, ең ақырында өзінің ұрпаң- 
тарына баяғы ата мекен Ыстықкөл тауларына оралуы- 
на рұхсат етіпті. Бұл жолы келген үш марал, дейді ата­
сы,— жердің жағдайын білуге жіберілген өкілдер болу 
керек. Егер бұлар ұнатса, бәрі де ата мекенге оралады.
— Ата,— деді бала, шалдың сөзін бөліп,— мүм* 
кін, Мүйізді Бұғы ананың өзі де келген шығар? Өйтке- 
ні ол бәрінен ақылды, бөрінен естияр болғасын өзі кө- 
ріп, көзі жеткен соң балаларын шаңыратын шығар?
— Мүмкін, мүмкін,— деді Момын шал екі ұшты. 
Содан кейін іштей ңысылып үндемей ңалды.— Тым те- 
реңдеп кеттім бе. Осы балам шынымен-аң менің айтқа- 
нымның бөріне ңұдайдай сенеді-ау, ө? Мүйізді Бұғы 
ана бұл баланың ойынша әлі тірі сияңты. Ал енді ол 
баяғыда өліп ңалды деуге Момын шалдың аузы барма- 
ды. Айтқанмен мұның сенетін түрі жоқ.— Мүмкін,
253

мүмкін, балам, сол Мүйізді Бұғы ананың өзі шығар кім 
біледі өзі шығар...
— Ендеше, оны біліп алайық. Онда, ата, сол сіз көр- 
ген жергө барайық, мөн дө көрейін де,— деді бала.
— Ay, олар бір жөрдө мызғымай тұрмайды ғой.
— Тұрмаса ізін кесіл тауып аламыз. Бөрібір жүр- 
ген жөріндө іздері қалады ғой? Үркітпей, шошытпай, 
көреміэ дө қайтамыз. Сонда олар, ө, бізге адам баласы 
тимейтін болған екен дейді.
— Баламысың деген, ә? — дөді шал мұртынан кү- 
ліп.— Әуелі үйге жөтіп алайық, қалғанын көрерміз.
Бұлар ңорықтағы үйлерінө ауланың сырт жағынан 
келе жатты. Осы жағынан келгендв үйлердің өзі теріс 
ңарап тұрған адам сияңты. Мелшигөн үш үйдің ішіндө 
не болып, не ңойып жатңаны белгісіз, тым-тырыо. Аула 
ішінде де ңыбыр еткен тірлік белгісі жоқ, ңаңырап тұр. 
Әлде бір сойқанды сезгендей Момын шалдың жүрегі 
лүпілдеп қоя берді. Нө болып қалды екен? Оразңұл та­
ры да сор маңдай қызы Бекейді таяққа жығып тастады 
ма, кім білсін? Өлде мае боп сілейіп жатыр ма екен? 
Мұнша тым-тырыс бола қалғаны қалай? Ауланың 
ішінде тірі жан көрінбейді ғой

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: