Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

айдап, таудан еңбектеп келе жатңандай зорға жылжи- 
ды. Пішек дегеніңіз онша ауыр жүк емес, біраң тар 
жол, кілт бұрылыстарда соншама қолайсыз ңауыпті 
жүк, алда нө боларынан қаннен-ңаперсіз көле жатыр. 
Аршадан төмен түсіп, шатңалды бойлай күн еңкейө 
сол аңғардан шыға бергенде боранға тап болды. Қарлы 
боран соғып берді:
— Ңұдай саңтасын, ңара терге түстік. Көзге түртсө 
көргісіз тастай қараңғы, желдің күштілігі сондай, ңол- 
дағы машинаның рулін жұлып кететін түрі бар. Ол — 
ол ма, машинаны аударып кете ме деп жан қалмайды. 
Оның үотінө мына жолдың өзі дө түн былай тұр- 
сын күндіз жүргенде ңауіпті бәле,— деді баяндап 
Ңұлбөк.
Бала үнсіз-түнсіз, екі көзі Ңұлбекте қызыға тың- 
дап жатыр. Бүгінгі өңгіме осы қазіргі терезенің сыр- 
тында азнаған жел мен аласапыран қар туралы. Шо- 
ферлардың шөпшілердің көбісі сол отырған-отырған 
жерлеріне сырт киімдерін, етіктерін шешпестен, алда- 
қашан ұйқыға кеткен. Бұлардың басынан кешкен оңи- 
ғаларын ңазан бас, ңалқан құлаң, ңыл мойын бала өз 
басынан қайтадан кешіп отыр.
— Бірнеше минуттан кейін жол көрінбей кетті. 
Машиналар жетекке ерген соқырдай бірінің соңынан 
бірі зорға келе жатыр. Адасып жолдан шығып кетпеуге 
тырысып дамылсыз үн шалады. Мына боранда өйнек 
тазалағыштан ңайран жоң. Терезе, фар дегеніңді қар 
басып қалды. Енді кабинадан басыңды шығарып оты- 
рып айдауға тура келді. Одан жүріс өнуші ме еді? Ңар 
болса одан сайын күшейді... Енді дөңгелек зорға айна- 
ла бастады. Колонна бір қиын асуға келіп тоқтады. 
Мотор сорлы ңанша зар қақңанмен қыбыр етер хал 
жоң... Бәрі де кабинадан атып-атып шығып, айқай сү- 
реңмен бір машинадан екіншісіне өтіп келе жатқан 
колоннаның басына жиналды. Енді қайттік? Ог жағуға 
болмайды, кабинада қалсаң совхозға дейін зорға жетө- 
тін азғантай ңалған майды жағып, жылынып отыру 
керек. Ал кабинаны жылытып отырмасаң, серейіп ңа- 
тып ңаласың. Жігіттер збден састы. Әлгі маңтан ететін 
алып техника дегеніңіз өлсіз бишараға айналды. Енді 
не амал бар? Жігіттердің бірі бір машинадағы шөпті 
жерге түсіріп, соның арасына бәріміз кіріп жатайық,— 
деді. Біраң шөптің арқанын шешсең бітті, көзді ашып- 
жұмғанша мына боран барлығын айдап алып кетеді 
де, арасына жату былай тұрсын, тіс шұқитын талшың
274

цалдырмайтыны белгілі. Бұл кездері тынымсыз бора- 
ған ңар машинаны да көме бастаған. Дөңгелек астын- 
дагы ңар едәуір көтеріліп ңалған. Жігіттерге ңорңы- 
кыш пайда болды. Ңарлы боран апшыны қуырып 
барады.
— Содан өлгі жерде, аңсаңал,— деді Ңұлбек өңгі- 
месін жалғастыра Момын шалға ңарап,— аршаға бара 
жатңанымызда жол үстінде өзіміздің Бұғы әулетінің 
баласы мына інішекті көргенім есімө can етө ңалды,— 
деді де, жамбастап жатңан баланың басынан мейірленө 
сипады.— Біз машинамен бара жатңанымызда, жолды 
ңапталдай ойнаңтап жүгіре шыңңаны бар емес пө. Со- 
сын мен тоңтадым, бұрылып өзімен амандастым, біраз 
өңгімелестік. Солай емес пе? Неге ұйңтамай жатырсың, 
ңалңам-ау?
Бала бәрін маңұлдагандай басын изеп, жымиып 
күлді. Шіркін, осы бір сәттегі бұл баланың жүрегінің 
аттай тулап, ңуаныш марапаттан тұла бойын билеген 
маңтанышты сезген тірі жан болсайшы. Анау-мынау 
адам емес, бұл туралы Ңұлбек айтып отыр ғой. Осы 
шофер жігіттердің ішіндегі ең көріктісі де, ең күштісі 
дө, айбарлысы да осы Ңұлбек. ІНіркін, дөл осындай 
жігіт болып өсер ме еді!
Пешке отын тастап жатып, атасы да немересін маң- 
тай жөнелді.
— Ойбай, менің балам ңандай, қолды-аяңңа тұр- 
майды, пысың, әңгімеге жаны ңұмар, көрдің бе ңұла- 
ғын тігіп жатңанын.
— Сол сәтте мұның ңалай есіме түсе кеткенін өзім 
де білмеймін,— деді сөзін жалғастырып Ңұлбек,— жі- 
гіттерге айқай сала бастадым. Өкси соңңан жел аузың- 
дағы сөзіңді,қағып алып, ешкімге естіртпейді, «Жаны- 
мыз барда ңорықшыларға жетейік, өйтпесе осы тұрған 
жерімізде ңатып қаламыз».
— «Оған ңалай жетеміз? — дейді жігіттер, бетіме
таңай келіп жан даусымен. Бәрібір жаяу бара алмай- 
мыз. Машиналарды тастап кетугө болмайды». Мен 
оларға: «Кәне, ендеше есебін тауып машиналарды
биіктің басына шығарып алайың, ар жағы еңіске түсу 
оңай. Сантастың аңғарына жетсек болды, ар жағынан 
орманшылардың үйі көрініп тұр, жаяу-ақ барамыз»,— 
дедім. Жігіттер бірден түсінді: «Ендешө бастаI» — деді. 
Басқа амалдың реті жоң, Алдыңғы машинадан баста- 
дың. «Оспанәлі, кабинаға кір» ңалғанымыз машинаның 
екі ңапталынан иығымызбен тірей итере бастадық.
2 7 5
10*

Жылжып жүре берді. Алғашында аяң алысымыз 
жаман болған жоқ. Шамалыдан кейін шаршадық. 
Кейін шегінуге жол жоқ. Біз бір машина итеріп келе 
жатқан жоқпыз, тау төңкеріп келе жатқандаймыз. Ар- 
тылған жүктің түрі анау, мына дауылда ұшар басына 
көзің жетпейді. «Болыңдар, болыңдар, кәне, кәне, тағы 
да, тағы да»,— деп бар даусыммен ұран саламын, 61- 
рак, соның өзін өз басым зорға естимін. Ңар борасын, 
дауыл, дәнеңе көрінбейді. Машина дегеніңіз жаны бар 
маңұлұқша зар ңағып, барын салып келеді, біз де 
аянып жатқанымыз жоқ. Күшенгеніміз соншалықты 
енді болмаса жүрегіміз жарылып кетердей, жантала- 
сып жатырмыз. Бір кезде басым зеңіп кетті...
— Ай-ай-ап! — деді Момын шал ашынып.— Кез- 
дескен машақаттың түрін қарашы. Е, аруағыңнан ай- 
налып кетейін, Бұғы анам-ай! Балаларыңа кеп шара- 
патыңды тигізген екенсің ғой? Ол қол ұшын бермеген- 
де халдерің не болар еді? Саңтаған ғой аруақ, сақтаған 
сендерді... Естіп отырмысың? Ауланың іші ызғып әлі 
басылар емес...
Баланың кірпігі кірпігіне жабысып, қалғи береді, 
бірақ ұйңы жеңіп бара жатса да баланың мына ңызың 
хикаядан қол үзгісі келмейді, ұйқымен алысып жатыр. 
Осылай жатңанда шал мен Ңұлбектің әңгімесін үздік- 
создық есітеді, кейде түсі, кейде өңіне айналған сияқ- 
ты. Бір кездері сол тау арасындағы боранның ішінде 
осы жігіттермен бірге жүргендей боп кетті. Міне, дзл 
ңазір тар қыспақ-тайғақ кешу, аппақ айдын тяу 
шыцына беттеген жолға тап болды. Аяз екі бетін ңарып 
барады, көзі жасаурап кетті. Шөп артңан автомашина 
заңғар үйдей көрікеді, соны жігіттермен бірге итеріп 
келеді. Ілбіп зорға дегенде жоғары жылжтіды. Жүк 
артқан машина енді жылжудан да қалды, артқа, келін 
қарай ығыса береді, нағыз сұмдык, енді басталды. Тас- 
тай қараңғы, жел жалап, ңуырып барады. Баланы мы­
на машина қазір ылдиға к,арай сырғып кетсе, барлы- 
ғымызды басып кетеді ғой деген үрей басты. Осы сагте 
қайдан екенін кім білсін Бұғы апа паііда бола кетті. 
Мүйізімен машинаны тіреп тоқтата ңойды да, жігіттер- 
ге алға қараіі итеругс көмектесті. «Кәне, кәне болың- 
дар, болыңдар»,— деді бала аііңайлап, машина алға 
ңарай зкүріп берді, Әне-міне дегекше таудың басына да 
шығарып алды. Төмен қарай итерудің керегі де жоқ, 
машина өз бетімен жүреді. Кішкентай кідіріс болса-ақ 
бұларға Бұғы ана көмектесті. Осылайша бар машина-
276

ны таудың басына шығарып алды. Бұғы ананы бала- 
дан басқа ешкім көрген жоқ. Өздерінің ңасында Бұғы 
ананың көмектесіп жүргенін тым болмаса біреуі сез- 
сейші. Бала болса бәрін көріп, біліп тұр. Жігіттердің 
шаршап, шамасы келмегенде Бұғы ана елестеп өтеді. 
Машинаның арт жағынан келіп, мүйізімен итере бас- 
тағанда бала тұрып: «Кәне, кәне, тағы да, тағы да» 
деп айқай салады. Машинаның жанында ол өрдайым 
Ңұлбекпен бірге болды. Бір кезде Ңұлбек оған: «Бар, 
рульді ңолыңа ал!»— деді. Бала кабинаның ішіне 
кірді. Машина гүрілдеп, селкілдеп ңоя берді. Ңолын- 
дағы руль сондай оңай айналады, өзінің әлгі аула ішін- 
дегі бос бөшкені кішкене күнінде машина етіп айда- 
ғанынан айнымайды. Бала қолындағы рульдің осынша- 
лыңты ойыншыңтай болып көрінгеніне өзінен өзі 
ұялды. Бір кездері машина жол жағына ңарай қиса- 
йып, құлап бара жатңан сияқты, көзді ашып-жұмғанша 
аударылып түсті де, машинаның тас-талңаны шыңты. 
Бала жылап жіберді, не деген масқара, Құлбектің 
көзіне ңарауға енді бет жоң.
— Ей, саған не болды? Не қып жатырсың өзі? — 
деді Ңұлбек оны сятып.
Бала көзін ашты. Жаңағының барлығы түсі екенін 
білгенде ңуанып ңалды. Ңұлбек баланы алдына алып 
ңұшақтады.
— Түс көрдің бе, немене, шошып кеттің-ау деймін? 
Ой, сабазым-ай, мұндай батыр болармысың,— деді ол 
жел қаңңан кезерген ернімен баланың бетінен сүйіп.— 
Ңой, сені былай жайғастырайын, енді ұйыңтау керек 
шығар.
Сұлап-сұлап жатңан шофер жігіттердің арасындағы 
киіздің үстіне баланы апарып салды да, өзі де соның 
ңасына ңисая кетті. Баланы баурына тартып, бушлат- 
тын, шалғайымен оның үстін жапты.
Елең-алаңда баланы атасы оятты.
— Тұра ғой, айналайын, жылыраң киініп ал, маған 
көмектесесің,— тұр, тұра ғой, ұйқыңды аш! — деді сы- 
бырлап шал.
Терезеден таң алдының алакеуім күңгірт сәулесі 
сезіледі. Үйдегілер бәрі ұйңыда, ештеңені сезер емес.
— Мә, пимаңды кие ғой,— деді атасы.
Атасы ңозғалған сайын оның киімінен пішеннің исі 
шығады. Бұл аттардың алдына жаңа ғана шөп салып 
келді деген сөз. Бала пимасын киіп алды да, атасы 
екеуі аулаға шыңты. Ауланың ішінде ңар дегенің жота-
2 7 7

жота боп қапты. Біраң жел басылған, анда-санда самая 
үйірген қар жыландай иреңдеп барады да жоғалады.
— Аяз екен,— деді бала тітіркеніп.
— Оқасы жоң, өйтеуір басылыпты бәрі де. Енді күн 
ашылатын шығар,— деді өзінө өзі міңгірлеп шал,— бір 
түннің ішінде төгіп тастағанын қарашы. Төуекел, тек 
аңыры қайыр болса болды да...
Бұлар Момын шалдың бес ңойы тұрған ңораға кір- 
д і. 
Шал ңарманып жүріп аша ағашқа ілулі тұрған 
фонарды барып жаңты. Қойлар жарыңтан көздері қар- 
масьга, пысңырынып, бәрі бір бұрышқа барып ұйлы- 
ғып тұр.
— Мына шамды ұстап маған жарық етіп тұр,— 
деді шал, фонарды балаға беріп жатып.— Қара тоңты- 
ны соямыз, үй толған ңонақ, бұлар оянғанша ет дайын 
болу керек.
Бала шамды қолына ұстап атасына жарың етіп тұр. 
Ңораньгң ашық тесігінен анда-санда суың жел соғады. 
Ауланың іші аяз, өлі қаракеуім. Шал алдыменен бір 
ңұшаң таза шөпті алып, қораның есігінің шығар ал- 
дына тастады. Енді осы жерге қара тоқтыны жетектеп 
өкеліп, оны жығып аяғын байлаудан бұрын шамалы 
ойланып тұрды да, жүресінен отыра кетті.
— Шамды мына жерге қой да, өзің де отыр,— деді 
ол балаға.
— Екі ңолын жайып, әлдебірдеңелерді айтып кү- 
бірлей жөнелді.
— Уа, кием, уа, ием, Бұғы ана, аруақты бабам, 
саған бағыштадым, мьгаау қара ңойды сенің жолыңа 
ңұрбан етем. Түндегі ңауіпті тозаңтан балаларыңды 
аман алып ңалғаныңа сенің аң сүт, адал бөйліңе, ата- 
бабаларымызды да сақтаған ңұдіретіңе садақа! Сенің 
адал жүрегің, аналың мөлдір көзің үшін! Мынау асау 
езөннің жағасында, жабайы жартас, жыныс срманның 
ішінде бізді кез ңырыңнан таса ете көрме, кетіп қалма, 
ардайым жебеп, желеп жүргейсің! Мына ата-баба қо- 
ыысыңда бізді тастап кетпе, біз сіздің балаларыңыз- 
быз, аруағыңнан айналайын, әрдайым ңолдай көр, 
аумин!
Ол бата жасаған алаңанымен маңдайынан бастап 
саңалына дейін сипап өтті. Бала да атасы не істесв 
сокы қайталады. Осыдан кейін Момын тоқтыны жықты 
да аяғын байлап, қынынан өзінің ескі пышағын 
суырды.
Бала шамды жарық етіп түрды.
1 7 8

Ауа райы жайсаң тыныштыңқа көшті. Аспанда 
жөңкіген ала бұлт арасынан бір-екі рет күннің үрейлі 
дидары көрініп кетті. Айналаның барлығы түндегі сой- 
ңан дауылдың белгісі, жал-жал қар, көмілген шат-бұ- 
талардың ңар астынан төбелері ғана қылтияды. Дауыл 
құлатңан шірік ағаштар, ңар салмағын көтере алмай 
садаңтай иілген науша талдар. Өзеннің арғы бетіндегі 
ңалың орман үнсіз-түнсіз, меңіреу-мұңды қалыпңа көш- 
кен. Түндегі ғаламат дүниеден есеңгіреп ңалған тәрізді. 
Адуын өзеннің өзі де екі жағасын ңар көмкеріл таета- 
ған соң тым төмендеп кеткен сияқты. Судың күркіреген 
үні дө бұрынғыдай емес, ңарңыны басылған, баяу, ша­
ла жансар өстіледі.
Күнде дө береке шамалы, бірде көрініп, бірде бұлт- 
қа жасырынады.
Бала тым көңілді, табиғаттың аязды салқын күні 
мұның жас жүрегіне ңаяу салмапты. Кешегі ұлан-асыр 
дауыл, боран да, жігіттердің көрген ңиыншылығы да 
ұмыт болған. Ңар деген немене, мұның ешкімге зияны 
жоң, ңардың осылай шөккен арыстандай жатқаны қы- 
вың. Ауланың ішінде әрі-бері жүгіріп, өзімен өзі мәз 
боп жүр. Мұның ңуанышында хисап жоқ, үй толы 
ңонаң, әлгіде ғана оянып, өзара әңгімелер айтып, кү- 
ліп мәз болып жатыр. Ңара тоңтының етінө тойып ал- 
ған, бәрі де көңілді.
Енді бұлт та сиреп, күн айңын көрінө бастады. Ас- 
пан айдыны көк, таза, бұлттар да сейіліп әлдеңайда 
жоғалып кеткен. Күн шұғласынан жылылың, мейрім 
севіледі. Бір түннің ішінде көміп салған қар, әсіресө 
жол үстінде шөгіп басыла бастаған.
Шофер жігіттер, пішеншілер жолға жинала баста- 
ғанда баланың көңлі аздап қобалжыды. Бәрі де аула- 
ның ішіне шығып, .қорымның иелерімен ңоштасып, тү- 
неп шыққандарына, тұз-дәмдерінө рахмет айтып жат- 
ты. Момын шал мен Сейдахмет аттарына мініп, бұлар- 
ды шығарып салмаң болды. Сейдахмет мотор үшін су 
жылтуға шөлек алды, бір құшаң отынды атасы алып 
бара жатыр.
Бәрі ауладан шыға берді.
— Ата, мен де барайын, ала кетші,— деді бала, 
атасына жүгіріп келіп.
— Ңалңам-ау, көріп тұрсың ғой, алдымда отын, 
Сейдахмет те бос емес, сені кім алып жүреді? Бармай-
279

аң ңой, керегі жоқ. Мына омбы ңарда шаршап ңала- 
сың.
Бала рекжіді. Бұртиып шетке шыға берді. Сол 
кезде оны Ңұлбек қолынан жетектеп алды.
— Жарайды, бізбек жүре ғой,— деді ол баланың 
білегінен ұстап.— Ңайтарда атаңмен бірге келесің.
Бәрі де аршадан түсе беріс айрық жолда ңалған 
машиналарына ңарай беттеді. Ңар жолды кеміп таста- 
ған, мына сияңты атан жілік атпал жігіттерге еріп жү- 
рудің өзі оңай емес, бала тез шаршады.
— Кел, арңама міне ғой,— деді Құлбек оған, сөйтті 
де баланы ңолынан алып, тымаң қакңандай арңасына 
салып алды. Күн сайын осындай баланы арңалап жүр- 
ген кісідей, сол аяңынан айрылған жоң.
— Мынауың тамаша екен, Ңұлбек? — деді, бұлар- 
мен ңатар келе жатқан шофер жігіт.
— Мен өмір бойы іні-қарындастарымды осылай 
арқалап үйренгенмін,— деді мақтана бастап Ңұлбек,— 
біз өзіміз алтау болдық, әкем де, шешем де күндіз 
жұмыста. Ең үлкені мен болғандықтан қалған бесеуіне 
әрі аға, әрі қамңормын ғой. Ңазір ңарындастарымның 
өзінің балалары бар, армиядан ңайттым, жаңа келген 
кезім ғой, бойдаң жүрмін. Ана үлкен ңарындасым біз- 
дің ауылга кел, бізбен бірге тұр, мына кішкентай бала- 
ларға ңарап көмектесерсің» дейді.— «Жоң, шырағым, 
рахмет, сендерді арңалап өсіргенім де жетер, бұ- 
дан былай өзімде болса сонымен әуре болармын» 
деймін.
Осылайша бұлар әр әңгіменің басын шалып келе 
жатты. Мынадай еңселі, күшті алып жігіттің арңа- 
сында келе жату бала үшін дүниедегі бір пейіш 
сияқты.
«Дәл осындай туған ағам болар ма еді,— деді ол 
ішінен арман етіп.— Мұндай ағам болса ғой тірі жан- 
нан ңорыңпас едім. Ол кезде Оразңұл атама айқайлау 
былай тұрсын, мысыңтай боп жүрер еді. Құлбектей 
жігіт Оразқұлға сыздана бір қараса, оның жым бола- 
рына күмән жоң. Сонда көрер едім мен оның не бол- 
ғанын ».
Түнде жолда ңалған, шөп артқан машнналар жол 
айырықтан екі шақырымдай жогарыда еді. Түнгі қар 
көміп тастаған машпналар даладағы шөп күделеріне 
ұқсайды. Былай ңараганда бұларды мәңгі-баңи орны- 
наи ешкім жылжыта алмайтын сияқты.
Mine, от маздап жанды. Су жылытты. Шоферлар
280

кезекпе-яезек қол темірмен бір моторды айкалдыра 
бастады, оған да пысңырып-түшкіріп жан кірді. Енді- 
гісі оңай, басқасына осының жетегінде от алдырды. 
Осылайша бірімен-бірі жалғаса бүкіл колоннаға жан 
кірді.
Машиналар әбден бабына келген соң түнде ойға 
шөгіп қалған машинаны ңос-ңабат жетекпзнен жолға 
шығаруға кірісті. Сол жерде тұрғанның бәрі кемектес- 
?і. Бала да жұртпен бірге көмектескен болып жүр. Bi- 
рак; «Сен аяққа оралмай, әрі тұр»,— деп біреу айтып 
ңоя ма деп қауіпсінеді. Шүкір, мұндай ауыр сөзді еш- 
кім айтңан жоқ. Шамасы Ңұлбек рүхсат еткен соң 
халық алдында беделі артқан болу керек. Өйткені 
Ңұлбек осылардың ішіндегі ең күштісі, ең мыңтысы, 
мұны бәрі сыйлайды ғой.
Шоферлар тағы да қоштасты. Машиналар жылжып 
берді. Алдымен баяу қозғалды да, содан кейін күште- 
ріне ене бастады. Ңар басқан таудың жалымен бірінен 
соң бірі керуендей тізіліп тартып барады. Бұғы ананың 
балаларының баласы немерелері, шөберелері көзден 
ұзай берді. Біраң олар мына жас баланың қиялындағы 
осылардың жолын бастап бара жатңан Бұғы ананы 
сззген жоң. Бұғы ана жал-жал қарлардан атыла-секі- 
ріп, автоколоннаның алдында бара жатыр. Мына жау- 
ңазындай жас жігіттерді кешегі ңауіпті түннен, ауыр 
жолдан аман алып ңалды, егер Бұғы ана болмаса, бұ- 
лар шетінен ңар астында қатып қалатын еді. Бүкіл 
көшпелі қырғыз әулетінің селден, жұттан, қаңаған 
аяз, қаһарлы дауылдан, түнек тұман қиын асудан ға- 
сырлар бойғы көрген ңорлығынан бұларды осы Бұғы 
ана саңтап келеді. Өйтпесе, бағана Момын атасы таң 
атар-атпаста Бұғы анаға жалбарынып, қара тоқтыны 
соның аруағына құрбан шалмас еді ғой.
Бәрі кетті. Бала да өз ойымен солармен бірге кетіп 
барады. Ңұлбектің ңасында соның кабинасында отыр. 
«Ңұлбек аға,— деді ол,— мына біздің алдымызда осы 
жолмен Бұғы ана шауып келеді»,— «Солай ма?» — 
«Әне, көрмей келе жатырсыз ба? Шыннан, әнеки, 
өнеки.
— Балам-ау, неге ойланып ңалдың? Бұл ңай туры- 
сьщ? — деді атасы, немересінің есін жиғызып.— Үйге 
жетіп алайық, отыр,— сөйтті де баланы жерден көтеріп
281

алдына алды.— Жаурап ңалған жоңсың бй.? — деді 
атасы баланы тонының етегімен қымтай түсіп.
Ол кезде бала мектеп табалдырығын әлі аттаған 
жоң еді.
Енді міне, ауыр ұйқыдан зорға оянып келер күнін 
абыржи ойлады: «Ертең мектепкө қалай барар екен- 
мің? Аурып қалдым-ау. Тұла бойымның бөрі зілдей...* 
Осыдан кейін есеңгіреп кеткендей бөрін ұмытты. Енді 
оның көз алдында мұралима таңтаға жазған «ат, ата, 
таңа* — деген сөздерді дәптеріне көшіріл жатңаны 
елестеді. Бірінші класта жазылатын осы сөздермен 
дәптерінің бүкіл бетін бірінен соң бірін толтыра берді. 
«Ат, ата, таңа*. «Ат, ата, таңа». Бойынан әл кетіп қал- 
ған сияңты, көз алды ңарауытып, тұла бойы алаулап 
жанып барады, үстіндегі көрпені серпе береді. Көрпені 
ашып тастап, ашық жатңанда жаурай бастайды, тағы 
да толып жатқан дүние көзіне елестейді. Бірде ол өзен- 
нің мұздай суында балың болып аң кемеге ңарай жүзіп 
бара жатты, бірақ қанша ұмтылғанмен жетө алмады. 
Енді бірде ңарлы боранның арасында ңалды. Көзгө 
түрткісіз ңараңғыда орнынан жылжи алмай зар ңағып 
жатңан пішен артңан машиналар, таудың асу бермес 
ңиын жолдары, машиналар адамша зарлайды, біраң 
орнына жылжи алмайды. Доңғалаңтар қып-қызыл от- 
жалын шашып, тұрған жерінде шыр көбелек айналады. 
Доңғалақтар^ан жалын аспанға атады. Бұғы ана мүйі- 
зіменен машиналарды итеріп тауға ңарай жылжытады. 
Бала да Бұғы анаға бар жан-дәрменімен көмектесіп 
жатыр. Міні өзі де, осы кезде ңара терге түсті. Кенет, 
өлгі жүк артқан машина баланың бесігінө айналып 
кетті. Мүйізді Бұғы ана балаға «Ал, кеттік, тез жүгір, 
мына бесікті Бекей апай менен Оразқұл ағайға апара- 
йың»,— дейді. Екеуі де жүгіре жөнелді. Бала артта 
ңалып қойды. Алдыңғы жаңтан, көзгө түрткісіз ңараң- 
ғы зұлмат дүниенің ішінен бесіктің қоңырауының үні 
келеді. Бала сол ңоңыраудың ізімен өкпесі өшкеншө 
титыңтап, өбден сілесі қатып, сілекейі сірнө болғанша 
жүгіріп барады.
Есіктің сықырымен дәлізде біреудің жүргенін сезіп, 
бала оянды. Атасы менен әжесі аздап, жүректері орны­
на түскендей үйгө кірді. Ңорықңа басңа адамдардың 
келгені Оразқұл менен Бекейдің айқай-шуының басы- 
луына себеп болғаи сияқты. Әлде, өбден ішуден шар- 
шап Оразңұл ұйықтап қалды ма кім білсін. Әйтеуір 
аула ішінен балағат сөз, зекіру, айқай естілмейді.
282

Түн ортасында ай тауға өрмелеп шықты. Күңгірт 
ай ең биік көк мұзды шыңның басына шығып алған. 
Мөңгі-бақи мұз ңұшағындағы шыңдар өлсіреген ай 
сәулесімен анда-санда жылт-жылт шалынады. Әлемнің 
бөрі меңіреу, мьілқау, мызғымас мешел орман, жан- 
сыз жартас өліктей ңимылсыз тау жоталары, ең етекте 
гастан-тасқа секіріп, күркіреп үн шалған өзен ғана.
Терезеден айдың болымсыз ңисық сәулесі түседі. 
Балаға осының өзі ңолайсыз, керекеіз сияқты, көзін 
жұмып өрі-бері төңбекшіп жатыр. Кемпірге терезеге 
перде жап дегісі келді де бірақ үндеген жоң. Өйткені 
кемпірдің шалға деген ашуы өлі тарқамапты.
— Аңмаң, есуас неме, жат енді қыбыр етпей! — 
деді өзі де ңисая беріп шалға.— Жұртпен тіл тауып, 
тірлік ете білмейтін болсаң, тым болмаса аузыңа берік 
болсайшы! Жұрттың сөзін тыңда. Сен солардың ңолы- 
на ңарап отырған жоқсың ба? Аз болса да барлы- 
жоңты тиын-тебенді ай сайын содан алып отырсың. 
Жалаңысыз сен кімсің? Ңартайғанша бір шайнам аңыл 
кірмей ңойды ғой саған...
Шал жауап ңатпады. Кемпір де үнсіз ңалды. Кенет 
тағы да ойда жоңтан кемпір сөйлеп кетті.
— Жалаңы алмаған адам былай тұрсын, тышқан 
ауламаған мысыңтың өзі жексұрын көрінеді. Жалақы- 
сыз адам адам ба.
Шал бұған да жауап ңатпады.
Бала ұйңтай алмай жатыр, басы сырқырап, неше 
түрлі ойлар мазасын алады. Ертеңгі баратын мектеп те 
кез алдына елестейді. Оңу басталғалы бір күн қалып 
көрген жоң, сүйтіп жүргенде ертең Желсайдағы мекте- 
біне бара алмаса, бұл не деген сұмдың. Оның үстіне 
Оразқұл шалды қызметінен ңуып шыңса, бұрынғы 
бұрынғы ма, кемпір атасының әбден миын ашытатын 
шьіғар. Ондағы күніміз қалай болар екен?
Осы жұрт бүйтіп ңалай күн кереді? Біреудің қаты- 
гез зұлым, біреудің мейірімді болатын себебі не екен? 
Біреудің баңытты, біреудің баңытсыз атанатын не жөні 
бар? Біреуден жұрт сонша ңорңады, екінші біреуден 
селт ететін тірі жан неге жоң? Неге біреудің баласы 
болады да, екінші біреудің тұлдыры болмайды? Неге 
біреу жұртңа жалақы беруге хаңысы бар да, екінші 
біреудің ңолында түк дөрмен жоң? Мүмкін, ең жақсы 
адамдар айлықты көп алатьш адамдар шығар. Атай 
болса бәрінен аз алады, сосын жұрттың бәрі оны келе- 
ке етіп мазаңңа айналдырады. ПІіркін, дүние, атайға
283

да көп айлың беретіндей бір жағдай болса, сонда Ораз- 
құл, мүмкін, атайды сыйлап, ңол ңусырып ңошемет 
етіп тұрар ма еді, ңайтер еді?
Осы бір санңилы сапырылысңан ойлардан баланың 
басы шыркөбелек айналды, бағана кешкілік өткелдің 
арғы бетінде көрген маралдар тағы есіне түсті. Ойпыр- 
ай, түндегі халдері қалай болар екен? Көзге түртсе көр- 
гісіз ңалың орман, аяз ңарыған жар тастың арасында 
не ңып жүр екен олар? Сұмдың ңорқынышты, қауіпті 
ғой. Кездейсоқ ңасңыр шапса не ңылады олар? Онда 
Бекей апайға мүйізіне іліп әлгі киелі бесікті кім 
скеледі?
Осындай әртүрлі ойлардың соңындағы бала көзі 
ұйңыға кете «Оразқұл мен Бекей апайға қайыңпан 
жасалған бесік әкеле көр, қасиетті Бұғы ана,* — деп 
жалбарынып жатты. «Тәңірім, бала Сере кэр, зар жы- 
латпа бұларды, киелі Бұғы ана, өзің қолда!» — деді ол 
көзін жұма беріп. Алыстан құлағына бесіктің күміс 
ңоңырауының үні келгендей болды. Бұғы ана клелі бе- 
сіхті мүйізіне іліп жеткенше асыгып келе жатқан 
сігяқты...
7
Сипаған қолдан бала тым ерте оянды. Даладан 
Kip-
ген атасының цолы мұздай екен, бала тітіркеніп ңоя
берді.
— Жат, жата бер,— деді атасы, өз қолын өзі үрлеп 
жылытқан болып, содан кейін баланың маңдайын си- 
пап кеудесіне ңолын салып көріп,— Байқаймын, суық 
тніп ңалған ғой саған,— деді күйініп атасы.— Тұла 
бойың өртеніп тұр, бәсе, бұл не қып жатып қалды деп 
ем-ay. Мектепке де баратын уақыт боп ңалды.
— Міне, қазір тұрамын,— деді бала басын көтере 
беріп, бірақ көзінің алды қарауытып, ңұлағы шулап 
ңоя берді.
— Жоң, орныңнан қозғалма, балам,— деп жасты- 
ғын жөндеп, шал баланы ңайтадан жатқызды,— мына 
ауру ңалпыңмен сені мектепке кім апарушы еді. Көне, 
тіліңді көрсетші.
Бала көнбей мектепке кеткісі келіп:
— Мүғалима апай ұрсады ғой, ол кісі сабаққа кел- 
мегендерді жек көреді...
— Ұрыспайды, барлығын өзім айтам. Кәне тіліңці, 
тіліңді көрсетші.
2 84

Шал баланың тіліне, тамағына барлығына үңіліп 
қарап, енді баланың тамырын іздей бастадьт. Өзініц 
қара жұмыстан көндей ңатқан саусақтарымен тамыо- 
ды табу да оңайға түспеді. Бір кезде әйтеуір баланың 
тершіген білегінен ұстап отырып тапқан болды, әлде- 
нені танығандай-ақ шал көңліне медет тұтып:
— Ңұдайым саңтаған екен, аздап салқын тиген 
ғой, өзің де кейде бір дедектеп жалаң аяң жүгіретінің 
бар. Бүгін жат, кешкілік табакыңды, кеудеңді қойдың 
құйрың майымен сылап тастаймын. Таң атңанша қара 
герге түсесің, құдақаласа, ертең азаида құландай ой- 
нап шыға келесің.
Кешегі болған оңиға қактадан есіне түскен Момын 
шал ңабағын қарс жауып, немересінің төсегінде ойла- 
нып отыр. Анда-санда бір күрсініп қояды. «Ңұдайға 
тәуекел»,— деді бір кезде ол, өзікен өзі».
— Сен осы қашан жатып қалдың? Неге маған айт- 
падың? Осы кеше кешке жаттың ба? — деді шал, неме- 
ресіне ңарап.
— Кешке таман құладым ғой. Өзеннің ар жағын- 
дағы маралдарды керіп, өзіңе жүгіріп келген жоқпын 
ба? Содан кейін неге екенін білмеймін, денем түршігіп 
кетті.
Шал әлдебірнеге кікәлі адамша даусы жарғақта- 
нып:
— Жарайды, тәуекел... Ңозғалмай жат, мен кеттім.
Ол орнынан тұра бергенде бала тағы д а:
— Ата, сол өлгі Мүйізді Бұғы ананың өзі ғой, ә? 
Анау әлгі көзі тостағандай, адам сияңты тесіле қарай- 
тын, аппағы бар ғой сол емес пе...
— Ей, ақмағым-ай,— деді шал өзінен өзі жы- 
миып,— жарайды, сенің айтңаның-аң бола қойсын. 
Мүмкін, Бұғы ананың өзі де шығар. Кім біледі, жарық- 
тың, келген де ата мекенге. Біраң менің ойымша...
Шал ар жағын айта алмады. Сырттан кемпір кірді, 
асығып-аптығып жүрген кемпір аула ішінде не болып 
жатңанын біліп келген болу керек.
— Шал, ана жаңңа бар,— деді табалдырыңтан ат- 
тай беріп кемпір. Момын мұны естігенде сондай биша­
ра, ңорғансыз жандай не дерін білмей бір уыс боп 
ңалды.— Кешегі суда қалган бөренені машинамен 
шығарамыз деп жатыр, сен де бар. Не айтса соны 
істе...— деді де кемпір,— Ойбай, сорым-ау, сүтті де пі- 
сірмеппін гой,— деп пешке от тұтатып, ңазан-аяңты
28 5

салдыр-гүлдір, үйдің ішін басына көтеріп, өзіне өзі бір- 
деңелер айтып жүр.
Шал қабағын ңарс жауып алған, бірдеңелер айтқы- 
сы кеп, ұмсынғанменен көмпір оның аузын ашыр- 
мады.
— Мелшиіп не ңып тұрсың сен? — деді кемпір ашу­
га булығып.— Неңе жетісіп сіресесің, сор маңдай-ау. 
сені мен маған ңыр көрсететін күшті кім беріпті? 
Олардың жанында сен кімсің, анау Оразқұлды іздец 
келген адамдарды ңарасайшы, машиналарының өзі 
судай жаңа, бір емес, он бөрене берсең де тартып кет- 
келі тұр. Аналардың жанында Оразңұлдың бізге 
көзінің ңиығы да түсер емес. Ңаншама жалынып-жал- 
пайып зорга дегендө басын идім. Қызыңды табалды- 
рығынан аттатар емес, ңысыр байталың ана Сейдахмет- 
тің үйінде отыр, екі көзі бұлаудай. Бар тапқаны сен 
алжыган ңаңбасты ңарғап, сілеуде...
— Болды енді, жарайды,— деді шал, шыдамы тау- 
сылып, есіктен шыга беріп,— ана балага ыстың сүт бер, 
ауырып ңапты.
— Ңазір, қазір берейін сүтін, құдай үшін ңараңды 
жоғалтшы, бар енді ана жаңңа,— деп шалды шығарып 
жіберді де, өзінен өзі,— сор қайнағанды ңай албасты 
басты екен? Бетегеден биік, жусаннан аласа боп жүріп, 
бір адамға тіл қатпайтын ңасңа, осы жолы не бөлегө 
ұшырады? Өмірі жуымайтын Оразңұлдың атына мініп 
тұра шаба жөнелгенін айтсайшы. Бар бөлө сенен,— деп 
көмпір жаман көзімен бала жаңқа ата бір қарады.— 
Ойбай-ау, сонда оның масңараға ұшырап жүрген ада- 
мының түрі мынау...
Май араластырған ыстың сүтті кемпір баланың ал- 
дына әкеп қойды. Бала ұрттап көріп еді, аузын күйді- 
ріп барады, кемпір зорлап:
— Іш енді, іш, ыстыңтай іш, ыстың сүт жел-ңұзды 
кетіреді.
Ұрттаған сайын көзі жасаурап, бала кемпірдің бұй- 
рыгынан бао тартпай, іше бастады. Кенет кемпірдің 
мейрімі түсіп!
— Шамалы суыңңырасын, асықпа, осындай ңарба- 
ласта ауырып қалғаныңды қарашы, ңұдайым өзі жар 
болсын,— деді күрсініп.
Баланы алдақашаннан зәр қысып жатқан, ол орны- 
нан тұрғанда аяң-ңолынан буын көтіп қалған сияқты, 
елдебір өлсіздікті сезді. Кемпір жалма-жан:
— Тоқта, ңазір өзім ілеген өкелейін.
286

Бала ұялыңңырап теріс бұрылып тұрды да ілегенге 
дөрет сындырды. Дөреті сап-сары, бұрын-соңды бала 
көрмеген дүние өкен.
Баланың бойы жеңілдеп ңалды, басы да сырңыра- 
уын ңойған сияқты.
Енді төсегіне жатты. Кемпірдің бүгінгі мейірімінө 
іштей риза, ертеңге дейін осы бетімен сауығып кетсе, 
сөз жоң мектебіне барады. Мектебіне барғасын, ормаіі- 
ра келгён 
үш 
марал туралы ңалай баяндайтынын д і 
ойланып ж;атыр. Анау ақ марал Ёұғы ананың өзі, жа- 
нында кішкентай бұзауы бар, мүйізі ңарағайдай көк 
бурылы бұларды ңасңырдан ңорғайтын ең мықтыбы. 
Ол тағы да егер маралдар ешжақңа ауып кетпей осы 
орманның ішінде қалса, Оразңұл мбн Бекөй апайға сөз 
жоң киелі бесік өкелетінін жұртңа қалай баяндайты­
нын алдаңашан ішіне тоңып ңойған-ды.
Маралдар ертеңгілік суатңа келді. Олар жоғарыда- 
ғы орманнан күздің қысңа күні арңан бойы көтеріл- 
генде бері ңарай аяңдады, күн көтерілген сайын айна- 
ланың барлығы шұғылаға оранып, орман іші, етектегі 
тау арасы жыли бастады. Түнгі тылсымнан сіресіп 
ңалған орман жан біткендей өзінің сан-ңилы реңді 
бояуларына енді.
Ағаш-ағаштың арасымен маралдар асыңпай, алаң- 
ғьіт жерлерде шуаңңа жылынып, анда-санда жапыраң 
жұлып, аяңдап келеді. Бұлар алдында шаңыраң мүйіз 
атасы, ортасында бұзауы, ең артында Бұғы ана жұбын 
жазбай ңаздай тізілген. Кеше Оразқұл мен Момын 
атай, ңарғыс атңан бөренені төмен түсірген жалғыз-аяқ 
жолмен келе жатыр. Бөренені түсірген жол кей жері 
соңамен жыртып кеткендей шымы аударылған ңалпын- 
да көрініп жатыр. Осы жалғыз аяң жол бірден суатқа 
келіп тіреледі, сол жерде кешегі бөрене де ңалған.
Маралдарға дөл осы тұс су ішуге жайлы болған 
соң келе жатыр. Оразңұл, Сейдахмет бөренеге келген 
тағы екі адаммен бірге осы жайпауытңа машинаны 
жеткізіп ана бөренені сол арңылы судан сүйреп шыға- 
рудың жолын ңарастыруға беттеген. Бұлардың соңын- 
да басы салбырап Момын шал келе жатты. Ол кешегі 
жан түрніігер жанжалдан кейін не істеп не ңоярын біл- 
мейді. Мына жұмысңа араЛасуға Оразңұл рұңсат берө 
ме, жоң па? Немесө кеше, бөренені атпен сүйреп шыға- 
рамын дегендегідей балағаттап ңуып жібере ме? Бәрін 
былай ңойып, «Сен мұнда не қып жүрсің, жұмыстан 
босаттым деп кеше айтқан жоңпын ба?» — десе не де-
287

мек? Жұрттың көзінше масқарасын шығарып, ит тері- 
сін басына қаптамаса жарады. Осындай қорқынышты 
ойлар шалдың еңсесін басып, қыл көпірден көрінеді. 
Ол былай көзге өзінше келе жатңанмен ақыры не болар 
екенді бағып келеді. Турасын айтңанда шалды айдап 
келе жатңан осы кемпір. ШьШ мәнінде бишара Момын- 
ды Оразңұлмен татуластыруға, яғни кешегі шал 
ңылығына Оразңұл кешірім етсе бәрі бітіп жатыр.
Оразқұл осы маңайдың үстінен қарайтын мыңты- 
лығын сездіргендей аяғын алшаң басады, кеудесіне 
нан пісіп, айналасына кыр тастап, маңғаздана қарай- 
ды. Кешегі ішуден басы дал-дал боп келе жатса да, бү- 
гінгі мына көрініс оның ойынан шықңандай, артына 
ңарап, ілбіп келе жатқан шалға көзі түскенде, өзіне 
өзі риза болды. Кәдімгі иесінен таяң жеген иттей су­
мей деп келеді. «Әлі саспай тұра тұр, талай кыдсыла- 
тармын сені. Ерегіскесін көзге ілмей ңсяйын ба. Сенің 
бар-жоғыңның маған бәрі бір, өзің-ақ аягыма жығы- 
лып, табанымды жалайсың»,— деді Оразңұл іштей 
айызы қанып, кешегі әйелін тепкілей сабап үйінен 
ңуып шыңқанда оның зар ңағып аяғына оралғаны 
есіне түсіп. «Бәлем, жақсы жасадым ғой деймін, мына 
бөренені жібергеннен кейін көрем сендерді, ңызыңмен 
екеуіңді итше таластырам, сенің көзінді ңызьщ ойып 
алуға даяр. Ңазір ол ашынған қасқырдың қаншығын- 
дай бұралып жатыр. Тірі жанды аяйтын спқы жоқ*.— 
деп ойлады. Оразңұл жанындағы адамдармен сөз ара- 
сында.
Келген адамның аты Көкетай еді. Бұл көл жағасын- 
дағы колхоздың есепшісі болатын. Еңгезердей шойын 
ңараның, Оразңұлменен көңілдес болғанына көп жыл 
болған. Бұдан он екі жыл бұрын өзіне үй салып алған, 
ағаш жағына Оразңұл көмектескен. Арзан бағамен 
талай ағашты таңтай тілуге өткізген, содан кейін осы 
шойын қара үлкен баласын үйлендіріп, оларға да үй 
салып берген. Бұ жолы да көмектескен Оразңүл бола­
тын. Жақында Көкетап кіші баласының еншісін берді, 
енді оларға да үй тұргызу керек, тағы да қол ұшын 
беретін осы Оразңұл. Өмір дегеннің ңнян-кескісі көп 
қой. Бірін бітірдім, енді былай өзімше тірлік етермін 
дегеніңде тағы бір машақат төбесін көрсетеді. Мұдайда 
Оразқұл сияқты адамдардың көмегінсіз күн көру дө 
қиын.
— Ңұда ңаласа жаңа қоныстың тоііын жасаймын,
2 8 8

өзің басы-ңасында боласың, бір ш ы рңайты н ш ығар- 
м ы з,— деді К өкетай О разқұлға.
О разқұл темекісін сора түсіп м аң ғаз үнм ен:
— Рахм ет, 
рахмет, ш аңы рған ж ерге барам ы з, 
ш ақы рмағаЕны ң ш алғай ы к а ж абы спайм ы з. Ш ақыр- 
дың екен, неге бармаймы н, көрмей ж үрген, дәм татпай 
ж үрген үй ме, сенің үйің? Б ір ақ м аған бір ой келіп тұр, 
сен кеш ке дейін ш ы дасаң қайтеді. Көз байлана ш ы ғып 
кеткендерің дұрыс болмас па? Сонда совхоздың үстінен 
көзге түспей өтіп кетесіңдер. Біреу-міреу көріп ңалса...
— М ұның да ж өн екен-ау,— деді екі ойлы Көкс- 
тай ,— бірақ, кеш ке дейін не бітіреміз м ұнда? Ж айы - 
мен аяк д ай бергеніміз дұрыс болмас па екен? Бізді 
ж олай тексере қояты н кім бар дейсің. Зәуеде әткен-кет- 
кен ңаңғы ры п ж үрген м и ли ц и яларға кездесе қалған
күннін өзінде...
— Әне, менің айтып отырғаны м сол ғой,— деді 
О разқұл кешегі арақ ж үрегін кы ж ы лдаты п бара ж ат- 
қаньінан бет-ауеын ты рж иты п : — өз ш аруаңменен әрі- 
бері ж ү з кай тара өткенде милиция түгіл бұралкы ит те 
кездеспейді, алла-ж алда ж ү з ж ы лда бір бөрене алы п 
бара ж атсаң , сайтандай can ете қалаты ны бар...
Әркім өзі ойымен әуре болып, бұлар үнсіз калды, 
О разқұл кеше осы бөрененің суда қалы п қойғаны на 
өкінеді, егер мұны бері ш ы ғары п қойғанда, түнде ма- 
ш инаға артып ңойып, таң караңғы сы м ен қош бол, қар а 
құйры қ, деп аттанды ры п жіберетін еді... Қ ұдай қыр- 
сы қты ры п ол ойы ндағы сы оры ндалм ады . Б ар пәле ал- 
ж ы ған қақбас М омыннан болды, өмірінде қ ұ л ақ қақ- 
пайтын сорлы, бұл ж олы неден құты рғаны н өзі білсін. 
Ж арайды , оны да көрерміз. Басңаны былай ңойғанда, 
сол қы лы ғы ңны ң азабын тартарсы ң әлі...
Б ұлар өзэннің ж ағасы н а ж ақы н д аған д а, өзеннің 
арғы бетінен суатқа келіп, м аралдар су іш іп ж аты р еді. 
А дам деген к ы зы қ ңой, әлденеге абы рж ы п, абыр-дүбір 
өңгімемен әуре, өздерінің ш аруалары м ен бір біріне 
ақыл-ңеңес айтып келе ж атқ ан бұлар, өзеннің аргы бе- 
тінде тұрған хай уан аттарды аң ғарған да жоң.
М аралдар ертеңгілік сәулемен ңы зғы лт тартқан ж а- 
ғадағы аласа тоғайш ы қтан бергі ж ай п ауы тта тобықта- 
ры на дейін су кеш іп тұр еді. А сьіқпай, мөлдір судан 
анда-санда бір ж ұты п м аң ғаз қарайды . Су болса ыұз- 
дай. К үн сәулесі арқаны қы зды ры п рахатң а батырады. 
М аралдар ш әлін қанды рум ен бірге ш уақтан ш ы ңқы сы
289

жоң. Жаңа келө жатңанда бұтақ бастарынан тамған ңа- 
лың шық енді кебе бАстады. Маралдардың арқасынан 
жеңіл-жұқа бу бұрңырайды. Осы бір күннің әлгіде ат- 
ңан таңы сондай рахат бейбіт болар ма.
Келген адамдар маралдарды өлі аңғарған жоқ, 6І- 
рөуі машинаға кетті де, басқасы өзеннің жағасында 
қалды. Арғы беттегі жұрттың сөйлеген даусын анда- 
санда ңұлаң ңағып, аның естіп тұрған маралдар жаға- 
ға жаңындай берген жетекті машинаны көргендө, денө- 
лері дір-дір өткендей болады да, тұрған-тұрған жеріндө 
ңалшиып ңадалып ңалды. Машина гүрілдей-барьіл- 
дап кетті. Маралдар сөл қозғалып кетугө ьіңғайлана 
берді. Кенет жаңағы гүріл шуы басылып машина үнсіз 
тоңтай ңалды. Маралдар енді сасқан жоң, дегенмен ар- 
ғы беттөгі айқай-шу көбейіп кеткен соң жылжыды.
Өздерінің келген жалғыз аяң жолымен аласа тоға_й- 
ға еніп бара жатқанда арқалары мен мүйіздері еміс- 
еміс ғана көрінеді. Мына тұрған адамдар бұларды сок- 
да да аңғармады. Тек қиыршың құмды алаңғыттан өте 
бергенде барып, бергі беттегі адамдардың көзіне аның 
түсті. Көгілдір алаңға түскен күн сәулесі одан сайын 
ңұлпырады. Бұл көріністің куәсі, арғы беттегі адамдар 
да тұрған-тұрған жерінде ауыздарын ашып ңалған.
— Анаң ңара, анаң ңараңдар! О, ғажап! — деді ең 
алдымен Сейдахмет.— Шырағым-ау, мынау бұғылар 
ғой, бұлар мұнда қайдан жүр?
— Айқайлама, неге шулайсың, ңайдағы бұғы са­
ган, марал ғой, марал. Біз бұларды кешө көргенбіз, 
қайдан келді дерің бар ма, есебін тауып келген дө вй- 
теуір,— деді Оразқұл мән бермей.
— Пай-пай,— деді шаттанып семіз Көкетай қуан- 
ғанынан көйлегінің алңымын ағытып жатып,— әбден 
оңалған екен, түгін қарашы жалт-жұлт етеді.
— Анау анасы болу керек, тұрысын қарашы са- 
баздың, аяң алысы да маңғаз, көрдің бе, құнан шығар 
байталдай екөн. ТамашаІ Мен өмірімдө бірінші рет ке­
рш тұрмын мұндайды,— деді шофер жігіт ежірейө 
еліріп.
— Ана еркегін ңара, өгіздей екен, мүйіз, мүйізі 
қандай ғажап, ана мүйізді алып жүру дө оңай емео шы- 
ғар. Өздері дөнеңеден сескенбөйді-ей. Бұлар қайдан 
жүр, Оразқұл-ау? — деді шойын қара Көкегай, торай 
көзі жылт-жылт етіп ынтыға білгісі келіп.
— Ңорықтан келген-ау деймін, мына асудың ар 
жағында үлкен қорық бар ғой, бұлар неден сескенсін,
аөо

ешкім шошытпаған, ешкім тимейді, сосын қорыңпай- 
ды,— дөді Оразқұл малды өзі бағып жүрген адамша.
— Ах, шіркін, мылтық болар ма еді? I Ең аз деген- 
де өкі центнер ет бар-ау ә, шамасы? — деді Сейдахмет 
аузынан қағынып.
Анадай жерде бағанадан үн-түнсіз тұрған Момын 
шал шыдамай:
— Не айтып тұрсың, Сейдахмет, бұларды атуға ты- 
йым салынған! — деді міңгірлеп.
Оразңұл қабағын түйіп, шалға ата бір қарап қой- 
ды.— «Сен әлі менің көзімше үн шығаруыңды қойма- 
ған екенсің ғой»,— деді ол ішінен, шалға жеп жібере- 
тіндей тағы да бір ңарап. Жерден алып, жерден салғы- 
сы көп тұрды да, өзін әрең ұстады. Ңанша дегенмен 
бөгде адамдардың көзінше ыңғайсыз санады.
— Боцтан өзгені айтпау керек ңой мұндайда,— де- 
ді ол Момынға назар аудармастан,— бұларды атуға, 
өсіретін жерлерге ғана тыйым салынған. Ал біз марал 
өсіретін шаруашылыңтың адамдары емеспіз. Бұларға 
жауап беретін біз емес, ұқтың ба? — деді ол кірерге 
жер таппай абыржып тұрған Момынға сұстана ңарап.
— Ұңтым, ұқтым, шырағым,— деді Момын шал 
басы салбыраған күйі шетке шыға беріп.
Осы кезде жұртқа сездірмей кемпір де шалдың же- 
ңінен тартып ңалды.
— Аузыңа ие болсайшы, сен ңаңбас,— деді тіс- 
теніп.
Жұрттың барлығы әлденеден қаймығып қалған 
сияқты. Анау жоғары көтерілетін жалғыз аяң жолмен 
аяңдап бара жатқан маралдарға тағы ңарады, олар бі- 
рінің соңынан бірі тізіліп барады. Алдында көк бурыл 
еркегі, шаңырақ мүйізін шалңасынан тастап, маңғаз 
басады, оның артында жас бұзау, ең соңында Мүйізді 
Бұғы ана. Жардың бергі етегінен олар аның көрінді. 
Өр қимылы, басңан ңадамы бұлардың көз алдында.
— Ңандай ғажап, а! — деді, бадыраң көз, сырттай 
ясуас көрінетін шофер бала шыдамай.— Фотоаппара- 
тымды ұмытып кеткенімді ңарашы, түсіріп алғанымда 
оңды белатын еді.
— Жарайды, тамсанып, таңданатын дөнеңе жоқ,— 
деді Оразңұл оның сөзін бөліп,— негө қарап тұрсың- 
дар? Таңдану мен тамсану тамаң болмайды. Онан да 
машинаны бұр-дағы артымен судың жағасына тақа: 
Ал, Сейдахмет, сен шешін,— деді ол бұйыра сөйлеп, өз-
291

гелерге үстемдік көрсетіп жүргеніне мәз болып содан 
кейін,— анау темір арқанды бөренеге апарып байла! 
Шапшаң, қимылдаңдар! Бұл оңай жұмыс емес,— деді 
шофер балаға әмір ете.
Сейдахмет етігін шеше бастады. Тар етігі кұрғыр 
әлі шешілмей жатыр.
— Сен не қып тұрсың, кіріс енді! — деді кемпір, 
шалды түртіп ңалып.— Етігіңді шеш те, суға сен де 
түс,— деді кемпір шалға сыбырлап.
Момын атай Сейдахметтің етігін тартып шешті де, 
әп-сәтте өзі де дайын болды. Бұл кездері Оразқұл мен 
Көкетай машинамен әуре болып:
— Бері, бері қарай.
— Солға таман, солға таман. Дұрыс.
— Тағы да бері жылжыт...
Машинаның төменнен келген гүрілімен жүрттың 
дабырлаған үнінен маралдар да шошына сескенігі, жар- 
дың басына атып шыңты да қалың қайыңның ішіне кі- 
ріп көзден ғайып болды.
— Қап, кетіп қалды-ау,— деді Көкетай санын бір 
соғып. Мұның үнінде өзінің меншікті малынан айры- 
лып калған адамның өкініші сезілді.
— Өкінбей-аң қой, олар еш жақңа ұзамапды,— де- 
ді мүның ойындағысын сезе қойғанына мәз болып 
Оразқұл.— Бүгін кешке дейін кетпейсіңдер, менің ко- 
нағым боласың. Ңұдай бұйыртса көрерміз, сенің жо- 
лаяғыңды өзім жасаймын,— деп ол мәз болып, досы- 
ның арңасынан қақты. Оразқұлдың кейде осылайша 
көңілді болуға да ңолынан келеді.
— Олай десең, амал бар ма, қонак койдан жуас, не 
айтсаң соған көне береміз де,— деді Көкетай да сары 
тістерін ақсита мәз болып.
Машина артқы дөңгелегінің ортан беліне дейін суға 
түсін тұр. Одан әрі жылжуға шофер қорықты, енді осы 
жерден темір арңанды бөренеге жеткізу керек, егер те- 
мір арқан жете қалса, су астындағы тасқа тіреліп кал­
ган бөренені тартып шығару онша қиындыққа түсе 
қоіімайды.
Болат сымнан өрген темір арқан зілдей ауыр, ұзын- 
дыгы да біраз бар екен, мүны суды кешіп барып бере- 
немен жалғастыру керек. Шофер да мұздай мөлдір су- 
га қарап ылажсыздан аягын шешіп жатыр. Бірақ ол 
өлі екі ойлы. Жалаңаяқтанбан етігімен кешіп кстсе не 
болады. Жоқ, дегенмен жалаңаяқ дұрыс болар. Бөрі
292

бір, су етікті де малмандай етеді, оның кешке дейін 
кеппейтіні анық». Судың мұздайлығын терең түспей 
тұрып сезгендей тұла бойы тітіркеніп кетті. Шофердың 
осы сэтін пайдаланып ңалғысы келген Момьш шал:
— Сен шешінбей-ақ ңой, балам, біз Сейдахмет 
екеуміз түсеміз ғой,— деді шофердың жанына келіп.
— Сіз әуре болмаңыз, аңсаңал,— деді де шофер өзі- 
нен өзі ұялып, ңызарып кетті.
— Шырағым, сен болсаң қонаңсың, біз болсаң осы 
жердің адамымыз, онан да ана машинаңды айда,— дә- 
ді Момын шал.
Сейдахмет екеуі болат арқанның өрімі оралған ңа- 
зықты қолдаса ұстап суға түсе бергенде Сейдахмет:
— Ойпырм-ай, мынау сүйекті шағып барады ғой, 
су емес, мұз кешіп келе жатырмыз ғой, бұл әкеңнің ау- 
зы...— деп былапыт сөздерді төгіп-төгіп жіберді.
Жағада тұрған Оразқұл мен Көкетай өзара мәз бо- 
лып, оларды қолпаштап:
— Шыда, шыда! Сені жылытатын бірдеңе табар- 
мыз,— деді.
Момын шалда үн-түн жоң, ол тіпті мұздай қарыа 
бара жатңан суды сезетін емес. Әйтеуір Оразқұлдың 
қаһарына ілікпей, су үстінде өліп кетсе де риза сияқ- 
ты. Жалаң аяқ, су астындағы тастарды абайлап басып 
өзімен өзі кетіп бара жатыр. Тек әйтеуір жұрттың кө- 
зінше балағаттап жәбірлеп Оразңұл ңуып жібермесе 
болды. Кешегі ңылығына кешірім етсе бұл бейбаң шал- 
ға соның өзі зор дәулет...
Орақұл да бұл жолы үндеген жоң. Момын шалдың 
жанын шүберекке түйіп кетіп бара жатқанын елемеген, 
аңғармаған адам сияқтьі болып тұра берді. Біраң іштей 
кеше қыр көрсеткен шалдың бүгін еңсесі түсіп, құл, 
қор болып бара жатқанына риза: «Солай ма екен!? — 
деді ол іштей кекете күліп.— Ақыр келіп аяғыма жы- 
ғылдың ба?! Әттең, құдай, ңолыма үлкен әкімшілік 
бәрмеді, ондай құдірет болса, сенен де зордың талайын 
табаныма таптар едім. Маған тым болмаса ие колхоз, 
иә совхозды бермеді ғой. Сонда көрсетер едім талайға. 
Тәртіп дегеынің не екенін сонда білер еді жұрт. Халың 
дегенді ңазір бетімен жіберген. Директорды сыйламай- 
ды, председательді сыйламайды деп өздері арыз айтып 
жүр. Ңойдың құмалағын санап жүрген қойшыға дейін 
бастықтармен иін тіресіп сөйлесуді шығарған. Ондай 
аңымаң бастыңтардың өз обалы өзіне, бәрін есіртіп 
алып жүрген өздері. Ңазір жағаласады бір-бірімен.
293

Шіркін, баяғы заманды айтсайшы, басын қағып алсаң 
да ңыңқ демеуші еді. Ең ар жағы түкке тұрғысыз, 
адам санатына кірмейтін мына шалға дейін ңұтырды- 
ау. Мінө, енді қалай-қалай қайқаңдайды менің алдым- 
да?! Осылай имендіру керек қой»...— деп Оразңұл өзі- 
не өзі көңлі толып, анда-санда Момын шал жаққа бір 
қарап ңояды.
Шал болса, сүйек шаңңан мұздай судың ішінде ңалт- 
ңұлт етіп Сейдахметпен бірге темір арқанды тартып ба­
ра жатңанына мөз. Үн шығармағанына қараганда, 
Оразқұл кешірген сияқты. Ңұдайдың мұнысына да шү- 
кір. «Кешір, кешірө көр алжыған жаман шалды, кешегі 
өбестігімнен алда-жалда кешірім өтінем,— деді Ораз- 
ңұлға іштей сыбырлап шал.— Ңара басып, кеше не ай- 
тып, не қойғанымды білмеппін. Мектептегі немеремө 
кеткен себебім сол. Ол да жалғыз жетімек қой, менен 
басңа оған кімнің жаны ашиды. Бүгін мектебіне де ба­
ра алмады. Сырқаттанып ңалды, айналайын, сол үшін 
кешір мені, бөрін ұмытшы. Сен де маған бөтен адам 
емессің ғой. Туған ңызым мен саған бақытты өмір ті- 
лемейді деймісің? Алла тағалам сендерге бір бала бе- 
ріщ соның іңгөлап жылаған даусын естіген күні ңұдай 
маған ажалын жіберсе, арманым жоң. Ондай бақытқа 
ңұдай душар етсе, қуаныштан жүрегі жарылып алды- 
мен мен жылар едім. Ол менің ішімнен шықңан шұбар 
жылан ғой. Жәбірлемеші! Адамның баласы деп аясаң 
нетті?! Кешегі ңылығымды кешір! Мен сенің жұмысың- 
нан өле-өлгенше бас тартпаймын. Бәрін істеймін, кү- 
лың болуға даярмын, тек айтсаң болды».
Өзеннің жағасында тұрған кемпір өрбір қимылы- 
мен, қозғалысымен: «Шал, аянба, көрдің бе, Оразңұл 
үндеген жоқ қой, кешірім еткені осы болар, менің айт- 
қанымды істесең қор болмайсың, бәрі орын-орнына ке- 
леді»,— деп тұрғандай.
Бала ұйқтап жатыр. Бір мылтыңтың үні шыққан 
кезде ғана ол оянып кетті де, ңайтадан ұйқтады. Кешө- 
гі аурумен арпалысып, түнімен көз ілмеген бала, бүгін 
бір рақат ұйқының ңұшагында. Осы жатқанның өзіндө 
төсекте емін-еркін, денесінде ыстық жоқ тоңбайды да 
бей-жай бір мамырсаиа рақат. Егер Бекей апай менен 
кемпір болмаса, мұның өлі ұйңтай беретін түрі бар 
екен. Бұлар сыбырласып сөйлескенмен бір ыдыстың 
салдырынан бала оянып кетті.
8Ө4

— Мына үлкен тегешті ал, мына табаңты да ала 
жүр,— деді кемпір ауызғы бөлмеде сыбырлап.— Мен 
шелек пенен елеуішті алайын. Ойбай, белім-ай, сынып 
барады ңұрғыр. Ңаншама жұмыс істедік. Ңұдайға шү- 
кір, өйтеуір бөрі басалды ғой, ұзағынан сүйіндірсін.
— Айта көрмеңіз, ене, менің дө жүрегім орнына 
түсті-ау өйтеуір. Кеше өліп кетуге даяр едім. Егер Гүл- 
жамал болмағанда, құдай біледі, асылып өлетін түрім 
бар екен.
— Ңайдағыны айтпашы,— деді кемпір жекіріп,— 
ңызыл бұрыш алдың ба? Ал енді барайың. Сендердің 
татуласуыңа құдайымның өзі мейрімін түсірді-ау дей- 
мін. Жүр енді, жүр кеттік.
Үйден шығып, табалдырыңтан аттай бергенде Бекей 
апай кемпірден баланың халін сұрады.
— Әлі ұйқтап жатыр ма?
— Ұйқтасын, ұйқтасын. Тамаң піскеннен кейін 
ыстық сорпа әкеп береміз,— деді кемпір.
Бұдан кейін бала ұйңтай алмады. Ауланың ішінде 
ерсілі-қарсылы жүргендер, абыр-дүбір әңгімелер еміс- 
еміс естіледі. Бекей апай, Гүлжамал, кемпір өзара бір- 
деңелер айтып, күліп мәз болып жүрген сияқты. Анда- 
санда бейтаныс дауыстар да келеді. «Бұл кеше түнде 
келтен адамдар болу керек,— деді бала,— шамасы 
олар әлі кетпеген ғой». Тек ңана Момын атасының дау- 
сы да естілмейді, өзі де көрінбейді. Ңайда жүр екен? 
Бірдеңеден қолы босамай жатыр-ау, ә?
Сырттағылардың даусын тыңдап жатқан бала ата- 
сын күтуде. Кешегі өз көзімен көрген маралдардың 
жағдайын айтып, атасымен сөйлесуге ынтығады. Уза- 
май қыс түседі ғой. Орманның ішіне шөпті молыраң 
қалдырып кетсе жаңсы болар еді. Оны маралдар келіп 
жейді. Сөйтіп жүріп қолға үйренеді. Адамдардан сес- 
к^нбейтін болады. Әбден еті үйренген соң еркінсіп, ар- 
ғы беттен бері өтіп, ауланың ішіне де кіреді ғой. Мұнда 
келгенде олардьщ ңалаған шөбін өзім алдына салып, 
өмірі еш жаңңа кетпейтіндей етсем қандай тамаша бо­
лар еді. Олардың жаңсы көретін шөбі қандай екен ә? 
Анау кішкентай бұзау маралды әбден үйретіп, ізінде 
еріп жүретін етіп алса, дүниенің тамашасы емес пе. 
Мүмкін, сонда бала осы бұзаумен бірге мектепке барар 
ма еді, қайтер еді?..
Бала атасын қанша күткенімен жуың арада ол ке- 
лө қоймады. Ойда жоңта Сейдахмет кіріп келді. Әлде-
2 95

неге кеңлі көтеріңкі, ақжарңын бола ңалыпты. Өзімен 
өзі мәз болып, ыржиып теңселіп тұр. Ол балаға жаңын- 
дай бергенде аракдың исі бұрқ ете қалды. Бала осы бір 
коңырсыған, әрдайым мае болған Оразқұлды көзге 
елеетететін жаман иістен жиренеді, осы иісті сезсе-аң 
Бекей апай мен атасының көрген ңорлығы көзіне елес- 
тейді. Сейдахметтің Оразқұлдан айырмашылығы ішіп 
алса көңлі көтеріккі, әрі мейрімді, сондай бір аң- 
жарңын боп көрінеді. Аңқау, ақмақ бола калады лезде. 
Бірак, сау кезіндегі Сейдахмет те онша ақылға бай адам 
емес. Атасы мен мұның екеуінің арасында Сейдахмет 
қызып алғанда мынадай әңгімелер болады:
— Есерсоң адамша неге ыржаңдай бересің. Сей­
дахмет? Ішіп алғансың-ау біраз шамасы.
— Ақсақал, мен сізді сондай жақсы көрем. Құдай- 
дың бір ақына, туған әкемнен мен сізді кем көрмеймін 
ғой.
— Ай, шырағым-ай, сенің жасыңдагы жігіттер ма­
шина айдап, ел қатарында жүреді, сенің аузыңа кел- 
генді оттап жүргенің мынау. Сенің жасыңды берсе 
ма- 
ған ең болмағанда тракторға ие болар едім.
— Ақсақал, мен армияда жүргенде, командирім 
маған, сенің техника жағына бейімің жоқ екен дейтін. 
Мен жаяу әскер болдым ғой, аңсақал. Жаяу әскер де­
ген ол мықты. Жаяу әскерсіз бүкіл армияның күні 
жоқ.
— Жаяу өскер дейсің, ә, сен жаяу әскер емес, ба- 
рып тұрған майтабан жалқаусың. Анау әйеліңді қара- 
шы, ңандай адам, құдайдың да көзі жоң, сен сияқты- 
лардың жүзін жиса Гүлжамалдың тырнағына таты- 
майды.
— Аңсақал-ау, сосын ғой біздің осында жүргені- 
міз. Ол да жалғыз, мен де жалғызбын.
— Сенімен сөйлесіп отырған меиде де ес жоң. Дыр- 
дай жігітсің, тепсең темір үзетін қайратың бар, бір 
шайнам ақыл болсайшы,— деп, Момын атай қолын бір- 
аң 
сілтейді.
— Моһ-моһ! — деп мұрнынан күліп, Сейдахмет 
жүре беретіи. Содан ауланың ортасына шығып алып, 
ңайдан, кімнен үйреигенін өзі білсін, бір әнге басады.

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: