Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

қақ ортасында ңайнап жатңан Ыстықкөл дейтін теңі»
бар, соған апарамын.
Бала мен қыздың ңуаныштары ңойнына симай, ша- 
ңырақ мүйіз Бұғы ананың соңынан жүгіре жөнөлді. 
Жүре-жүре шаршады, шалдықты, бір өлкеден екінзпі 
өлкеге жету оңай ма, сапар ұзаң. Егер түнде жатқанда 
Бұғы ана баурына басып жылытпаса, ертелі-кеш сүтін 
беріп асырамаса, бұлардың күні не болар еді? Сонымен 
өлі жүріп келеді, өлі жүріп келеді... Бұлар ұзаған са- 
йын бұрынғы мекендері Енесай алыстап кала берді. 
Беттеген жаңа мекендері Ыстықкөл өлі ұзаңта жатыр. 
Жаз бенен қыс өтті, көктем мен жаз өтті. Тағы күз, та­
ры да жаз, тағы да ңыс, тағы көктем, тағы да жаз, өнді 
күз туғанда барып бұлар қалың жыныс орманға кірді. 
Талай шөлдерден, талай құмдардан, талай таулардан, 
талай адуын өзендерден өтті. Неше түрлі касқырдың 
үйірі бұларға ұмтылғанда мүйізді Бұғы ана екеуін ар- 
ңасына салып алып жыртқыш аңдардан құтқарды. Ат- 
қа мінген аңшылар садаңтарын кезеп, «Бүгы ана адам- 
ның балаларын алып ңашып барады, ұстаңдар, жібер- 
меңдөр!» — деп іздеріне түсіп талай оң атты. Бәрінен 
де ңұтңарған, бәрінен де аман сақтаған Бұғы ананың 
өзі болды. Ңаша жөнелгенде Бұғы ана бөрінен жүйрік, 
арқасындағы балаларына: «Мықтап ұстаңдар, құлап 
қалмаңдар, ңуғыншы қалмай келө жатыр!»— деп 
аңыл айтумен болады.
Ең ақырында Бұғы ана өзінің балаларын Ыстың- 
көлдің жағасына алып келді. Бұлар таудың басында 
тұрып, аң-таң қалды. Айнала ңарлы шың, жасыл ор- 
манның қақ ортасында шексіз-шетсіз шалқыған таңіа 
жатыр. Көк жалқынның бетінде аң көбік атқан тол- 
кын, самал жел, оларды екшеп, өлдө бір алыс дүниегө 
алып бара жатқандай. Ыстықкөлдің қайдан басталып, 
ңайдан аяңталарына көз жетпейді. Бір жағынан күн 
шыңса, екінші жағына батып барады. Ыстықкөл төңі- 
регіндегі тауларда да ңисап жоң. Таудан соң тау бірін- 
бірі бүркеп жатқан, тылсым жұмбақ.
— Міне, сендердің жаңа мекендерің осы болады,— 
деді Мүйізді Бұғы ана.— Осы жерде тірлік етесіңдер! 
Жер жыртып егін саласыңдяр. Балық аулап. мал өсіре- 
сіңдер. Мыңдаған жылдар баянды өмірлерің осында 
өтеді. Үрім-бұтаңтарың өніп-өсіп, үбірлі-шүбірлі болың- 
дар. Алыс өлкедөн алып келген ана тілдеріңді ұмытып 
ңалмаңдар. Өз тіліңде айтқан сөзге сөз жетпейді, өз ті- 
ліңдө салған енге ен жетпейді. Адам аттарыңа лайың
22 ө

рахат өмір сүріңдер! Мен болсам әрдайым сендермен 
бірге, мөңгі-баңи сендердің ұрпаңтарыңмен бірге бола- 
мын...
Сонымен жаңағы бала мен ңыз бүкіл қырғыз өуле- 
тінен ңалған екеуі ғана осы бір мөңгі берекелі, жаңа 
влкегө ие болған екен.
Уаңыт зырлап өте береді. Бала өсіп.азамат болды. 
Қыз да бой жетті. Содан кейін екеуі ңосылып, бірі 
байы, бірі әйелі болды. Ал мүйізді Бұғы ана болса, ол 
да Ыстыңкөлден ұзамай, осы қалың орманның ішіндө 
қала берді.
Бір күні елең-алаңда тыныш жатқан Ыстықкөл ас- 
панға аң көбік атып, шайқалып қоя берді. Сөйтсе жас 
өйелді толғаң ңысқан екен. Жігіт ңорңып кетеді. Сас- 
қанынан жартастың басына жүгіріп шығып:
— Уа, ңайда жүрсің, Мүйізді Бұғы ана! Естимісің 
мына Ыстыңкөлдің шайқала ыңыранып кеткенін? Ңы- 
вың босанайын деп толғатып жатыр, тезірек келе көр! 
Уа, аяулы анамыз, келіп ңол ұшыңды бер,— деп айқай 
салды.
Осы кезде алыстан естілген керуеннің сарынындай 
сылдыраған ңоңыраудың үні еміс-еміс естілді. Қоңы- 
рау үні жаңындай берді. Сөйтсе асығып келе жатңан 
Бұғы ана екен. Бесікті мүйізінө іліп алыпты, бесік ақ 
қайыңнан жасалған екен, бөгендігіне қоңырау тақңан. 
Осы күнге дейін Ыстықкөл жағасында тұратын қыр- 
ғыздардың бесігіне қоңырау тағу салты содан ңалып- 
ты. Шешесі бесікті тербеткенде оның күміс сылдыры 
алыстан Мүйізді Бұғы ана келе ясатңандай ғажайып 
үн шалады...
Бұғы ана келуі-ақ мұң, екен, әйел босанады.
— Мына бесікте сендердің тұңғыштарың жата- 
ды,— деді Бұғы ана,— шүкір балаларың өлі көп бола- 
ды, жеті ұл, жеті қыз өрбиді сендердөн.
Ата-ананың ңуанышында шек жоқ. Өздерінің тұң- 
ғьпп перзенттерінің атын Бұғы ананың ңұрметінө Бұ- 
ғыбай деп ңояды. Бұғыбай өскеннен көйін Ңытлақ елі- 
н іц
бір сұлу қызын алады. 6л екеуінен Бұғы атанған 
бір тайпа ел өрбиді. Бұғының жігіттері шеттерінен ал- 
памсадай ірі, ңайратты келеді. Олар ана-бұғыны өулие 
тұтып аруағына сыйынады. Бұғылыңтар ең ар жағы 
киіз үйінің маңдайшасына да маралдың мүйізія өрнек- 
теп салады. Алыстан көзге шалынатын осы өрнек бұл 
үйдің Бұғы әулетіне жататынын бірдеп танытады. Бу­
ры өулетінің жауға шапңанда, бәйгі балуанға түскенде
8
*
227

айтатын ұраны да — «Бұғы» болды. Соны атаса-аң бұ* 
лар жеңіп шыға келеді. Ыстықкөл маңындағы калың 
орман ай мүйізді ақ маралға толады. Оларға аспанда- 
ғы аймен жұлдыздың өздері де ңызығыпты деседі. Бұ- 
лардың бәрі де сол баяғы Мүйізді Бұғы анадан тараған 
төлдер еді. Оларға ешкім тимейді, бетінен ешкім қақ- 
пайды, Бұғы өулетінің адамы атынан түсіп, алдымен 
соған жол береді екен. Өзінің айтулы ару ңыздарының 
атын «Ақмарал» деп қоятын болды...
Осы бір дәстүрді Бұғы әулетінің үлкен бір аксақа- 
лы дүние салғанға дейін ешкім бұзбапты. Бұл өзі өмі- 
рінде мыңғырған қой, мыңдаған жылңы өсіріп, даңқы 
шар тарапңа тараған, атаңты бай еді. Айналасындағы 
тірі жанның бәрі осының есепсіз малый бағатын. Енді 
балалары өлген өкесіне ас береді. Осы бір айтулы асңа 
дүние жүзіндегі атақтылардың бәрін шақырады. Ыс- 
тыңкөлдің жағасына бір мың бір жүз үй тігіпті. Сойыл- 
ған мал, саба-саба ішілген ңымызда есеп болмайды. Ең 
ар жағы қашқардың неше түрлі тәтті тағамдары да 
осы астың дастарңанында болады. Байдың мактаншак 
балалары «жұрт көрсін, артында ңалған ұрпаңтың жо- 
марттығын байқасын, өлген атаны ңалай сыйлау ке- 
рек, абыройын ңалай сақтау керек, соның барлығын 
білсін* деп тыраштанып жатты. («Ей, балам-ай, артың 
байлың астамшылыққа, 
астамшылың 
ақмаңтыққа 
ұрындырады»).
Дүние салған байдың балалары кигізген құндыз 
ішік, камшат бөрік солар мінгізген атңа мәз болған 
жандайшап жыршылар бұларды айнала мақтап, жер- 
көкке сыйғызбай, жар салды.
— Жарық күннің астында мұндай ас берген, ару- 
аң сыйлаған кім бар? — деді бірі.
— Мына дүние жаралғалы құлақ естімеген, квз 
көрмеген байлық екен,— деді екіншісі.
— Тек ңана біздің елде ата-ананы, абырой-атақ- 
ты, өкенің аруағын осылай құрметтеді,— деді үшін- 
шісі.
— Ей, есерсоң, ясандайшаптар, неге соншама шу- 
лайсыңдар? Бұл байлыңты, бұл астың даңқын, жомарт- 
тықтың жолын бүкіл өлемге паш етіп жеткізуге тіл 
жетпейді,— деп лепірді төртіншісі.
Күні-түні осылай мақтау-мадақтаудың өзара шай- 
ңасы өтіп жатты. («Ей, балам, жыршылар сөз қуып, бі-
828

рімен бірі жарыса бастаса, жырдың да, сөздің де ңұны 
ңашады. Ақырында олар жыршыдан жырдың жауына 
айналады».)
Осы бір астың думаны бірнеше күнге үзілген жоң. 
Маңтау сөздерге әбден есірген бай балалары дүние жү- 
зінде болмаған, ңұлаң естіп, көз көрмеген, ел айта жү- 
ретін есте қалар бір қимыл жасауға бет алды. Сондағы 
тапңандары әкелерінің басына маралдың мүйізін қою 
болды. Өйткені маралдың мүйізі осы қабырда жатқан 
атақты бабасының Мүйізді Бұғы ананың ұрпағынан 
екендігін аныңтайтын еді. («Ей, балам, бұрынғылар 
байлық адамның көкірегінде менмендік туғызады, мен- 
мендік есерсоқтыққа апарады деген екен).
Дүние салған байдың балаларына аңыл айтып, тоң- 
татуға ешкімнің шамасы келмеді. Өйткені бұлар ата- 
сының даңқын да, өзінің атағын да осылай шығармақ- 
шы болды. Айтты бітті, кесті үзілді дегенін жасады. 
Орманға мергендер жіберіп, марал аттырды, олардың 
мүйізін кестірді. Мүйіз болғанда қандай. Дауылпаздың 
ңарлы шыңдарға серпілген ңанатындай шаңыраң мү- 
йіздер. Байдың есерсоң балалары мәз. Әр мүйізде он ee­
rie тармаң бар. Демек, марал он сегізде деген сөз. Со- 
нымен бейттің басына, ұсталарға пәрмен етіп, марал- 
дың мүйізін қойғызды.
Жөн-жоба білетін ақсаңалдар:
— Маралды өлтірді деген не сұмдың? Бұғы ананың 
ұрпағына қол көтеруге кімнің дөті барады? — деп ре­
нин білдірді.
Байдың балалары оларға:
— Атсаң өз жеріміздің маралын аттық. Осы аймаң- 
тағы бауырымен жылжыған, аяғымен жүргенді былай 
ңойғанда ңанаттыдан шыбыннан бастап төрт аяқты 
түйеге дейін өзіміздің меншігімізде. Олай болса не істе- 
сек те еркіміз бар. Сандалмай тайып тұрыңдар! — 
десті.
Есірген шабармандар әлгі ақсаңалдарды аттарына 
теріс мінгізіп, дүре соғып, қалың қауымға масңара ңы- 
лып айдап шыңты.
Бар бәле содан басталды. Сол-аң екен, Мүйізді Бұ- 
ғы ананың кейінгі ұрпағына ауыр нәубет түсті. Осы 
кезден бастап жұрт күн сайын орман кезіп, аң марал 
аулауға шықты. Бұғы өулетінен тараған әрбір адам 
өзінің ата-анасының басына марал мүйізінен белгі қоя- 
тынды шығарды. Мұның езі аруаңқа деген үлкен сый- 
ңұрметтің дәстүріне айналды. Ата-анасының бейітінө

маралдың мүйізін қоймаған туыс, адам қатарына 
алынбады. Бұдан былай маралдың мүйізімен сауда 
жасайтындар да шығып, оны бағалы мүлік есебінде 
жинайтындар да пайда болды. Тек ңана маралдың 
мүйізін сатуды көсіп еткен сол Бұғы өулетінің өзінен 
талай сұмпайылар шықты. Ақшаға сатып байығанда- 
ры да аз емес. («Ей, балам, ақша жүрген жерде өділет- 
ке, адалдыңқа орын жоқ, — деп бұрынғылар бекер айт- 
паған).
Ыстыңқөл ормандарын еркін жайлаған маралдар- 
дың басына қара күн осылай туды. Енді марал жарың- 
тыңтар адамның аяғы жетпес жабайы шың жартастар- 
дың арасына кетті. Әбден ңұнығып алған құтырған 
жұрт қойсын ба, оның да есебін тапты. Неше түрлі тө- 
беттерді, жүйрік тазыларды соңына салып тасада тұр* 
ған мергендердің алдына ңайырып өкеліп баудай түсі- 
ріп жатты. Бұрынғы бұрынғы ма, марал дегенді үйір- 
үйірімен қыратын болды. Кейін кім неше тармақты 
мүйізге ие болды, кімнен кім асып түсті деген бәсеке де 
пайда бола бастады.
Марал атаулыдан тігерге тұяң қалмады. Тау жетім- 
сіреді. Вұрынғы қалың өңір, қатпар таулар қаңырап 
бос ңалды. Орманның ішінде де, жайылымда да көзгө 
шалынбайды. Кезінде мүйізін арқасына салып алып, 
выр қақңан маралдардың көлеңкесі дө ңалмады. Тас- 
тан-тасңа секіріп, шатқал, тоғайлардың ішінде асыр 
салған ақ маралдардан енді белгі жоқ. Сөйтіп жүрген- 
де бұл өңірді өмірі тірі марал көрмегендер жайлады. 
Олар марал жәйлі тек қана ертегіден біліп, марал 
мүйізін тек ңабыр басында ғана көретін болды.
Сонымен Бұғы ананың өз тағдыры не болды дейсің 
ғой.
Ол адам баласына соншалықты қабағат ренжнді. 
Өзінің ұрпағы атңан оңтан, қуған тааыдан күн көре ал* 
май ңұри бастаған соң, Бұғы ана азғана төлін ертіп, 
шыңның құзар басына шыгып, Ыстықкөлмен ақыргы 
рөт қоштасты да, көз көрмес, құлақ естімес алыс өлке- 
ге ауып кетіпті.
Міне байңадың ба, мына жердің бетінде ңандай- 
қандай сұмдыңтар болған десөді. Ертегінің ұзын-ырға- 
ғы осы. Сен мейлің, сенбө мейлің, ерік өзіңде.
Бұғы ана кетерінде мүндай қайрымсыз жандар 
жайлаган өлкөге енді қайтып оралмаспын депті...

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: