Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

Бала қасында жатқан портфелін алып, дүрбісін 
ңолтығына ңысты. Тау басынан төмен ңарай ойңастай 
жүгіре жөнелді. Үйге жаңындаған сайын көңілі ңобал- 
жи берді. Бұзау жалмап тастаған көйлекке жауап беру 
свті тұр. Одан бәрібір ңұтыла алмайды. Неге болса да 
мойын ұсынып келеді. Бала өз көңілін өзі көтеру үшін 
ңолындағы портфеліне: «Сен ңорыңпай-аң қой, жарай- 
ды, бізге ұрсатын шығар. Мен бұзауга өжемнің көйле- 
гін шайна дегенім жоң ңой? Біраң оның ңораға қарай 
ңалай кетіп ңалғанын байңамаппын. Коп болса менІ 
бір-екі рет түйгіштер, шыдаймын бәріне. Егер сені ме- 
нің ңолымнан алып лаңтырып тастаса, ңорыңпа, сен 
сьшып ңалатын шыны емессің, портфельсің ғой? Ал 
мына дүрбі кемпірдің қолына түсе көрмесін, онда мұ- 
ның тас-талқаны шыгады. Ең алдымен дүрбіні сарайға 
апарып тығамыз, содан кейін үйге кіреміэ...» — деді.
Бала осы айтқанын істеді. Ендігі бір азап табал- 
дырыңты аттап үйге кіру.
Үйдің іші ңұлаңңа ұрған танадай тым-тырыс. Ңо- 
раның ішінде тірі жан жоң, барлығы да осы жерден 
жаңа ғана көшіп кеткендей, мылңау, тыныштың. Бақ- 
са, Бекей апайды байы тағы сабаған екен. Бұ жолы да 
Момын атасы хайуан мінез күйеу баласынан ңызын 
арашалап, шалғайына жабысып, аяғына жығылып жа- 
лынып-жалпайып, өбден шаршаған. Сорлы шал іштен 
пшңңан ңызының ңанжоса масңара ңалпына тағы куә 
болыпты. Әке деген сорлыға өз баласының өзгеден естіп 
жатңан лағынеті мен жеген таяғын көру оңай ма?! Ңу- 
раған ңаншық, ңысыр есек, нө керек Оразңұлдың аузы- 
ная аң ит шығып, ңара ит кіріп жатады. Жанталасып 
еовңгіреген сорлы өйел: <Ңай пейілімнен бұл ңұдайға 
күнөкар болдым екен. Жұрттың өйелі ңойдай ңоздап 
жатады. Мен сорлыға ермек етер бір шикі өкпө аядың 
ба, бүйткен тірлігін жер жұтсын. Бездім өмірден, өлтір, 
жауыз, арманың сонымен бітсін» деп бүкіл өлемгө ңар- 
ғыс айтып зар ңаққанда шал кірерге жер таппайды...
Момын шал өлі ентігін баса алмай, көзі жұмулы, 
жүзінде ңан-сөл жоқ, тізесіндегі ңолдары діріл ңағып, 
ауыр мұң-шөр шегіп отыр екен.
Момын немересіне бір ңарады да тіл ңатпастан қай- 
тадан көзін жұмды. Кемпір үйде жоң. Ол Бекей менен 
Оразңұлды татуластыруға, сынған ыдыс-аяңтарды жи- 
настырып, көмек беругө кетіпті. Бұл кемпірдің мінезі 
ңызың, Оразңұл өйелін сабап жатңанда ара түсу былай 
түрсын, атасын да жібермейді. Төбелес өбден біткеннен
fill

кейін ақыл айтып, жұбатуға барады. Мұнысына да шү- 
кірлік.
Балаға бәрінен де мына шал аянышты. Осындай 
күндері шал өзі өлім аузынан қалғандай болады. Еііі- 
кімге ңарауға беті жоң адамдай, бүкіл әлемнен ңол 
үзіп, меңіреу, мелшиген қалпында бұрышта отырғаны 
мынау. Мұндайда ке ойлап отырғанын, жаны неге өр- 
теніп, жүрегі неге күйіп отырғанын тірі жанға айтңан 
емес. Бұл сәттері Момын өзінің ңартайған зауал ша- 
гын, еркек кіндіктіден жалғыз ұлы майданда қаза 
тапқанын есіне алады. Ол баланы өзінен басқа тірі жан 
білмейді, ескеріп жатқан ешкім жоң. Ол тірі болса, 
мынадай ңор тірлік, лагынет ңамыт болмас па еді! Кім 
білсін? Өзінің бар қызығын, ңасіретін ортақ өткізген 
кемпірі де дүние салды. Ңартайғанда ол да жанды же- 
гідей жейді. Бәрі тағдырдың ісі шыгар, бірақ екі қы- 
зының бірде-бірі бақытты болмады-ау. Кіші қызының 
баласын бұған тастап, қалаға барғандағы күні анау. 
Ңоралы жанмен аядай бөлмеде йтшілеген өмір. Екін- 
шісінің Оразқұлмен көрген күні мынау. Шал мұның 
жанында болғанынан не пайда, қызы үшін барлың 
ңорлыққа, зорлықңа шыдап-аң келеді, біраң тагдыр 
бұган ана болып бала ңызыгын көруді жазбапты. Ораз- 
құлмен қосылғанына ңаншама жылдар өтті... Жар 
қызығынан да, үй қызығынан да әбден бойы суыган, 
амал ңанша барар жер, басар тауы жоң. Кәрі қойдың 
жасындай жасы қалды. Ертең бұл пәниден көзі жұмы- 
лып кетсе, мына бейбаң ңызының халі не болмақ?
Бала кеседе тұрган айран менен бір үзім нанды же- 
ді дағы, терезенің алдына барып, бүрісіп отыра кетті. 
Шам да жақңан жоқ. Өзімен өзі болып отырған атасы- 
ның мазасын алғысы келмеді...
Бала да өз ойымен өуре. Бекей апайдың өумесер 
адамга араң беріп есіртетініне күні бүгінге дейін түсін- 
бейді. Өзі таяқ жеп алған соң, оның алдына тағы жар­
ты лық қояды...
Әй, Бекей апай, көйтейін сені. Талай рет байы өлім- 
ші ңылып сілейтіп салды, бәрібір кешіре береді. Момын 
атай да ңарсы тіс жарган емес. Осыны неге сонша 
масайрататынына түсінбеймін. М\ндай адамга кешірім 
жасаудың өзі күнө емес пе? Бұл барып тұрған көрген- 
сіз, дөрекі, ңатыгез адам. Тіпті осы үнлерге керегі жоқ 
мұның, онсыз да күн көруге болады ғой.
Баланың ұшқыр қиялы Оразңұлды өділет жолымен 
ңалай айыптауды айқын қолмен ұстағандай көріп
216

отыр. Міне, бәрі жабылып, тоң мойын, кір жаға, түйе- 
нің жарты етіндей хайуан Оразқұлды өзенге сүйреп 
барады. Аяң-ңолынан ұотап тұрды-дағы өзеннің қайнар 
иіріміне лақтырып жіберді. Енді Бекей апай мен Мо- 
мын атасынан кешірім сұрап, жалынып-жалбарынады. 
Өйткені ол балық болып жүзіп кете алмайды ғой...
Осы бір ойлар баланың бойын сергітіп тастады. 
Ол тіпті жүзу білмейтін Оразқұлдың тал ңармап, тасңа 
жабысып, ар жағында ағып бара жатқан ши барқыт 
ңалпағымен ісі болмай жанталасқанын — бәрін көз ал- 
дында көріп тұрғандай мәз болып қалды.
Біраң амал ңанша, баланың осы бір әділ арманын 
ескеріп, іске асырьіп жатқан үлкендер жоң. Ңайта ңол- 
паштаумен келеді. Оразңұл үйге әрдайым ішіп келеді, 
оны байңамаған болып бөрі қарсы алады. Аттан түсі- 
ріп, ңолтыңтап, марапаттайды. Әйелі самауырын ала 
жүгіреді.. Осыны сағынып күтіп отырғандай бәрі ңұрақ 
ұшады. Ол одан сайын шіренеді. Әуелі мұңайған 
болып отырады да шамалыдан кейін жылайды. Япыр- 
ау дүние не боп кеткен! Былай ңарағанда адам сана- 
тына ңосылмайтын тіпті амандасуға тұрмайтын не бір 
ынжың, есуастардың баласы қаншама. Кейбіреуінде 
бесеу, ал енді он баласы барды да көріп жүр. Оразңұл 
болса, соның қайсысынан кем еді? Соншама не жазып- 
ты? Олардан ңызметі кем бе? Ңұдайға шүкір осы 
орманның ең мықтысы өзі. Йемене, ол үйсіз-күйсіз 
жүрген жалаң аяң па еді? Ең ар жағы үйсіз-күйсіз 
цыгандарға дейін балаларын шұбыртып жүреді. Ораз- 
құл көзге ілінбес көптің бір емес ңой. Бәрі бар. Кімнен 
кем. Мал десе мал жетеді, астында ат, қолында ңамшы, 
жұрттың бәрі ңұлшынып қол ңусырып, құрметтеп қар- 
сы алады. Өзімен ңұрбылас өскен адамдар балаларын 
үйлендіріп, той жасап жатады. Ал бұл ше? Баласыз, 
ұрпаңсыз кім болғаны мұның сонда?
Бекей де жылап, еңіреп жүріп жаны қалмай байы- 
ның бабын табуға кіріседі. Жасырып қойған жарты- 
лыңты шығарады. Күйікке шыдамай өзі де ішіп жібе- 
реді. Басталды — кетті. Аздан соң Оразқұл жындана 
жөнеледі. Баңытсыздығының бас күнәкәрі — бар ашу- 
ын өзінің өйелінен алады. Көнбеске күн ңайда, ең 
арғысы атасы да бұған мойынұсынып алған. Оразңұл- 
ға ңарсы келіп аяң-ңолын байлайтын тірі жан жоқ. 
Азанда ол есін жияды, таяқтан көкала қойдай болған 
әйелі шай қойып қойған. Сұлыға тойған ат ерттеулі. 
Бұл жағын жайғастырып жүрген атасы. Шайға ңанып
217

алғаннан кейін Оразқұл атңа ңонады. Тағы да бастың. 
Осы Сантастағы ңалың орманның жалғыз құдайы өәі. 
Дөл осындай жексұрын зұлым-адамды аяң-ңолын, бай- 
лап, өзенгө лақтырып жіберу бірде-бір жанның ойьгаа 
кіріп те шықпайды.
Алдаңашан көз байланған. Аула іші де түн көрпесін 
жамылған.
Балаға тұңғьпп портфель алынған күннің сиқы осы- 
лай өтіп бара жатты.
Жатардың алдында бала портфелін ңоярға жер тап- 
пады. Болмаған соң өзінің ңасына — бас жагына ңой- 
ды. Әрине, ол мұндай портфельдің талайын ертең мек- 
тепке келетін балалардың бірсыпырасының ңолынан 
көретінін білген де жоң. Бұғая бөрібір қиналмайды. 
Өйткені мұның портфелі бәрінен тәуір екендігіндө за­
редей күмөні болмады. Ол езінің сәби өмірін тағы бір 
ауыр тосңауыл күтіп тұрғанын, сол күні бүкіл жарың 
дүниеде жападан-жалғыз қалғанда, қасында тек осы 
портфель ғана болатынын ңайдан білсін, соның бврінв 
өзінің ең жаңсы көретін Мүйізді Бұғы ана жайлы ерте- 
гінің себеп болатыны үш ұйьщтаса ойьгада жсң...
Осы кеште Бұғы ана туралы ғажайып ертегіні тағы 
бір тыңдағысы келіп еді. Бұл ертегіні айтуды Момыз 
атаның езі де жаңсы көретін. Анда-санда күрсініп, кей- 
де көзіне жас алып, енді бірде үнсіз ойга шомып оты- 
рып, бәрін өзі көргендей, ңолымен қойғандай баян- 
дайгын.
Бұ жолы бала атасының мазасын алғысы келмеді. 
Дәл ңазір оның ертегі түгілі одан эорға мұршасы жоң. 
«Кейін өзіміз айтқызамыз,— деді бала портфеліне,— 
ңазір меи айтайын, сен тыңда, мен оны жаттап алғак- 
мын. Мүйізді Бұғы ана осы күнгв дөйін көз алдымда. 
Тек сен ғана еститіндей сыбырлап, жаймен айтайын, 
кұлагыңды сал да жат. Мен ертөгі айтңанда бәрін кп- 
нодан көріп отырғандай баяндаймын. Атам бәрі да 
ақиқат огдіға дейді. Ол былай болған...*
4
Бұл баяғыда болған хикая. Сол бір өртө заманда да 
жер бетінде шөптен ағаш көп екен, шөлден көл көп 
екен. Суы мұздай үлкен өзен жағасын ңырғыздың бір 
тайпа елі жайлапты. Ол өзеннің атын Енесай дейді
S18

екен. Ол өзі бұдан алыста-а, Сібір дейтін жерде ағатын 
көрінеді, осы Жерден атты адамның өзі үш жыл, үш 
айда зорға жетеді. Ңазір ол өзенді Енесей деп атайды. 
Алғашңы аты Енесай ғой. Ол туралы мынадай өлең бар 
екен:

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: