Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

дегі бұранданы қайтадан жылжытып, ңалпына кел- 
тірді.
Осы жерден бәрі де көрінеді. Анау аспанмен астас- 
ңан ңарлы шыңдарға дейін көз алдында, ар жағы тұң- 
ғиың аспан, ңарлы шыңдар барлың таулардан үздік 
шығып алып, жер жаһанның тас төбесінен ңарайды. 
Қарлы шыңдардың төменгі жағы да тау. Солардан бас- 
талатын ңалың ңарағайлы жыныс орман етекке дейін 
жалғасады. Мына жағыңа ңарасаң, күнгей Алатау. 
Күнгей Алатаудың өңіріне көз тоқтатар еш нәрсе өспей- 
ді. Тек жұңалаң шалғын шөптер болмаса, ағаш атаулы 
жоң. Одан төмен жатқан анау Ыстықкөлге барып жал- 
ғасатын аласа таулардың жалаң тастарында тірліктің 
нышаны сезілмейді. Осы бір жалаңаш жота алқапқа 
келіп жоғалады да, алңап Ыстыңкөлмен шектеседі. 
Осы бетте егіс даласы, бау-бақша, ауылдар көрінеді... 
Мынау шалқар егістің көкшіл қалпының кей жері жо- 
лаң-жолақ, сарғая бастапты. Орақ маусымы жаңын 
деген сөз. Сонау етектегі машиналар жорғалап келе 
жатңан тышңандай болып көрінеді^ Ізінше көтерілген 
шаң тұра ңашқан түлкінің ңұйрығындай бұлаңдайды. 
Жердің сонау ңұмдауыт шегінде көз жетер шамада 
көкпеңбек, айнадай көл жатыр. Ыетықкөліміз осы. 
Шалқар көл аспанмен астасып кеткен. Екеуінің жігі 
білінбейді. Ар жағы бимағлұм жым-жылас жұмбақ дү- 
ние. Көлде ешңандай ңимыл жоқ, жайсаң жатқан жал- 
паң жазира. Жарға соңқан толңынның көзге ілінер- 
ілінбес аң көбігі ғана аңғарылғандай болады.
Бала бұл жаңңа ұзаң ңарады. «Ақ кеме өлі көрін- 
бейді,— деді ол портфельге.— Ал енді өзіміздің мектеп 
жақңа тағы бір ңарап алайыңшы».
Осы таудың арғы етегіндегі ңойнау бұл жерден ап- 
аның көрінеді. ¥ршық иіріп, үйдің іргесінде отырған 
өжейді де дүрбі арңылы көріп тұрмын. Желсай ойпа- 
тында орман болмайтын, әр жерде ғана атам заманғы 
жетім ңарағайлар көрінеді. Бір кездері бұл маң да ор­
ман болған. Ңазір оның орнында төбесін шифрлаған 
ңаз-қатар мал ңоралары. Олардың іргесінде ңарауытып 
көрінген самылтыр аралас боңтың. Бұл жерде сүт фер- 
масының асыл тұқымды жас малдары бағылады. Мал 
қораларынан өудем жерде көрінген еңістен төмен қа- 
рай түсетін шолақ көше малшылардың тұратын үйле- 
рі. Соның былайғы шетінде сыртынан ңарағанда тұр- 
ғын үйге ұсай бермейтін қоңыр шатырлы ңораш үй кө- 
рінеді. Сол осы жердегі төрт жылдың мектеп. Жоғарғы
197

класта оңитын балалар совхоз орталығындағы мектеі* 
интернатқа кетеді. Мына жымырайған үйде жас бала* 
лар оңиды.
Бір жолы тамағы ауырып ңалғанда фельдшерге ата- 
сымен бірге бала осында келген. Енді міне, дүрбіні со* 
ған бағыттап, мұржасы ңисайған осы бір сұрыңсыз 
жаман үйден көз алмайды. Маңдайшасында жұқа таң* 
тайға ңолмен жазылған «Мектеп» деген сез бар. Бала 
елі хат танымаса да осыдан басқа сөз жазылмағанына 
іштей сенеді. Бұл дүрбінің ғажабы тырнақтай дүниенің 
взін айдан аның көрсетеді. Ең ар жағы терезе өйнегія 
желімдеген қағазға дейін, үйдің сыртңы қабырғасын* 
дағы жарың сызыққа дейін, анау бір жағы ңисайып 
кеткен кіреберістегі дөлізге дейін көрінеді. Ңавір ол 
мөктепке қалай барғанын, сол есіктен портфель екеуі* 
иің кіріп бара жатңанын көзіне елестетті. Өттең, есігі 
ңұлыптаулы тұр екен! Дөңбектей ңара ңұлыпңа көп 
қарады. Шіркін, сол есіктің ар жағындағы дүние қан- 
дай екен?!
Мектептің бар болмысын төптіштей қарап болған 
соң бала дүрбісін тағы да көл жақңа бұрды. Онда ңаз- 
қалпы ешқандай өзгеріс сезілмейді. Ақ кемө өлі керш- 
ген жоң. Бала көл жақңа арқасын берді де, дүрбісін 
жанына ңойып, таудың етегіне қарады, етекте көбігі 
күмістен ұшқан ңылаудай көкке атып жатқан тау өзө- 
ні, соны жағалай жалғыз аяң жол кетеді де өзенмен 
бірге шатқалға кіріп жоғалады, өзеннің арғы беті ор- 
манды жарқабақ. Сантастың орман қорығы осы жер­
дей басталады, тау шатқалдарына ұйыса, биікке өрме- 
лей өскен ңалың ңарағай қарлы шыңға иек артып ба- 
рып тоңтайды. Сол иек артңан жерде кебіне ңарағай 
еседі. Жабайы жартаспен таласа тамырласып кететія 
қарағай сиреп барып, кейбіреуі қалың қардың ортасы- 
нан нөр-өзек тапқан.
Бала Қорықтағы үйлерді, сарайды, қора-ңопсы- 
ларды бүгін көргендей күле ңарайды. Жоғарыдан кез 
тастағанда бөрі де аласа, жермен-жексен боп көрінеді 
екен. Өне, үйлерден сел өріректө өзен жағасындағы езі- 
нің достарына көзі түсті. «Түйө*. «қаоқыр», «танк*, 
«ерттеулі ат»,— бөр-бөрі қаз қалпында. Ең алғаш рет 
осы Ңарауыл таудың басынан дүрбімен қараганда, осы 
аттарды осы жердө отырып тапқан.
Бала өзінен езі мөз болып, орнынан түрды да, қора 
жаққа ңарай тас лаңтырды. Біраң ол қорага жетпейді 
екен, өзі тұрған жерден көп ұзамай таудың етегінда
1 0 8

ңалды. Орнына ңайта отырды да, енді аулаға дүрбімен 
қарады. Алдымен үлкен өйнегі мен кіші өйнек арңылы 
қарап еді, үйлердің бөрі ұзаңңа кетіп қалды да, бөрі 
дө кішкөне-кішкене ойыншыңқа айналды. Жаңағы 
«ңасңыры* да, «түйөсі» де, бармақ басындай тасңа ай­
налды. Атасы ңалап берген тоғанның алақандай боп 
көрінгені сонша тап осы тұрғысында одан ңұмырысңа 
да көшіп өтетін шығар. Бала мөз боп басын шайқап ку­
ле берді. Енді ңайтадан өйнектің кішкентай жағымен 
қарады. Өлгі өзінің «түйесі>, «қасңыры*, «танкі», «ерт- 
төулі аты» бөрі де орнынан тұрын, сілкініп шыға кел- 
ді де, дүрбі вйнегіне кеп тіреліп тұра қалды. Әсіресе, 
танктың дақ түскен жері дөңгелөгінің бедеріне дөйій 
аның көрінді. Бұл танк өте тамаша, жылжымай тұрға- 
ны болмаса, өзійің кинода көргенінен айнымайды. Әне, 
«ңасңырды» қарашы, ол да айнымайтын — өзі.
Бұлардан сәл өрірек ңиыршық қайырға атасы ңа- 
лап берген тоған, қазір осы жерден тамаша көрінеді. 
Осындағы жайпауыт ңайраңды жанай өтетін өзеннің 
Ағысына бұл жерде көзге ілеспейді. Ңиыршық қайырға 
ағыстан ауысар судың тереңдігі тізөден-ақ келеді. Бұл 
тұстан өткесін арнасына түсіп алып жұлқына жөнелө- 
ді. Біраң саяз жерінің ағысының ңаттылығы сонша мы- 
на сияқты балаларды қаңбаңтай ұшырып кетеді. Ағыо 
алып кетпес үшін бала жағада өскен ңұба талдардың 
бұтағына жармасып суға түсетін. Содан жібермей оты- 
рып ап, сүңгіп-сүңгіп алады. Біраң бүйтіп суға түскені 
құрсын. Бұтаңқа жабысып отырып адам суға түсіп оңа 
ма, бұл да бір қалаған шөбін жей алмайтын өрңандау- 
лы ат сияңты дүние. Ол ол ма, осы өдөтің үшін ңанша 
сез естисің. Әжем «осыдан суға кетіп қалсам, өз обалың 
взіңе, ңұдай бар, сені жоңтап іадейтін мен жоқ, туған 
өке-шешесіне керек болмаған, бұл кімге керек, маған 
осы үйдің боқтығы да жетіп жатыр* — деп атасына 
талай ұрысңан.
Бұған не дерсің? Ңария адам мүмкін дұрыс айта- 
тын да шығар. Біраң балаға да жаның ашиды. Мына- 
дай мөлдір су көз алдында ағып жатңанда ол қалай 
шыдасын. Кемпір қанша қорңытса да бала есебін та- 
уып суға түсуін ңойған жоң. Содан кейін барып, Мо- 
мын шал немересіне арнап тоған қалай бастады. Өйт- 
кені, жалғыз ңуанышы, осы бір бала. Тым болмаса су­
ра түскенде қамсыз, ңауіпсіз болсын деді.
Момын шал ағыс жығып кетпесін деп тастардың да 
ірісін тасып, ңаншама машақатқа түсті. Сүйек шаққан
199

мұздай судың ішінде ертеден қара кешке тас ңалаумен 
болды. Жөнө олардың арасынан су өтетіндей біріне бі- 
рін сүйестірө саңлау тастап отырды. Домаланған бір 
уыс сонша ңайратты қайдан табатынына ңайран ңала- 
сың. Жейдесі мен бөз дамбалы тәніне жабысып, кешке 
дейін судан шыңңан жоң. Шай үстінде шалдың ауы- 
рып ңалғаны байқалды, ңайта-ңайта жөтеліп, белі кө- 
тертпей жатып қалды. Мұны көрген кемпір ашуға бас- 
ты. «Мынаны, есуас, ақылы жоң бала дейік, сен саңал- 
ды сайтанға не жоң? Албасты басып мұздай судың 
ішінде кешке дейін нең бар еді? Осы баланы асырап, 
сақтағанымыз аз ба? Не айтса осының жетегінде жүре- 
сің. Немене, бұл сенің басыңа көк тас ңоя ма? Ертең 
буыны бекіп, бұғанасы қатқасын өйт шу, қара ңұйрың 
деп тартып береді, түбімізге әлі осы жетедіж
Кемпір не десе о десін, өзенге салынған тоған та- 
маша болып шыңты. Бала енді еш нәрседен ңорыңпай, 
суға еркін шомылды. Жағалаудағы бұтақтардан ұстап, 
ағысңа еркін түседі де тоғанға дейін ағып келеді. Сүң- 
гігенде де көзін ашып сүңгиді. Көзін ашып сүңгитіи 
себебі, балықтар да көзі ашық жүзеді ғой. Бұл баланың 
ңиялы да, арманы да ңызық. Кейде балық боп кеткісі 
келеді. Шіркін, балық боп жүзгенге не жетсін дейді.
Ңазір дүрбімен сол тоғанына ңарап отырған бала 
көйлек-штанын шешіп, мұздай суға тітіркене барып 
қойып кеткенін көзіне елестетті. Тау өзендерінің суы 
салқын болатын өдеті ғой, бір сүңгіп алғаннан кейін ба­
рып бойың үйрөнеді. Міні, ңұба талдың бұтағынан ұс- 
тап ағысқа күмп берді. Етпетіңнен жатңанда асты-үс- 
тіңнен, ңұлағыңның түбінен ш улай, тұла бойыңды 
қытыңтай аққан су ңызық. Судың астында жатңанда 
ешқандай дыбыс естілмейді. Тек қана ағыстың күміс 
сылдыры еміс-еміс ңұлағыңа келеді. Енді көзін барын- 
ша ашып, жан-жағына су астының тірлігіне зерлей қа- 
рады. Көзі өлденеден қышып, ашығандай болды. Оған 
мэн берген жоң. Қайта масаттана күліп судың астында 
жатып кемпірге тілін шығарды. Кемпір мұның суға 
кетпейтінін, дөнеңеден ңорыңпайтынын көрсін. Осы 
кезде ұстап жатқан талшығын жіберіп қалғанда ағыс 
мұны домалатып айдай жөнелді де тоғанына бір-ақ 
өкелді. Бұл жерде демі де бітеді. Содан судан атып тұ- 
рып қайтадан жағаға шығып, жүгіріп барады да влгі 
талдан ұстап қайтадан суға түсіп тоғанға дейін көзін 
ашып сүңгіп барады. Бұл күніне, атасының осы ар- 
найы қалап берген ғажайып тоғанында жүз ңайтара
200

суға түсуге даяр. Ңысңасы, ңашан балықңа айналған- 
ша сүңги бергісі келеді. Ңайткен күндө де балыңңа ай- 
налудан басңа арманы жоқ сияқты...
Өзен жағасына қарап отырған бала енді дүрбісін 
аула ішіне бұрды. Балапандарын еріткен түйе тауың- 
тар, жаңғырықңа сүйеулі балта, түтіндеп жатңан са- 
мауыр, өр жерде жатңан айыр, күрек соншалықты үл- 
кен, соншалықты жақын боп көрінеді, бала қалай қо- 
лын созғанын да байңамай қалды. Ойбай, масңараның 
өкесі енді шықты. Көз алдында түйедей болып көрінген 
арамқатңыр тарғыл бұзау жаюлы көйлекті шайнап 
тұр. Рахаттанғандығы сонша, екі көзін жұмып-жұмып 
алады, езуінен сілекей шұбырады. Екі ұртын толтырып 
күйсеп тұрғаны кемпірдің көйлегі.
— Ой, арам ңатңыр ақымаң,— бала дүрбісін көзі- 
нен алмастан орнынан тұрып бұзауды айдағандай қо- 
лын ербеңдетеді.— Естіп тұрмысың, әрі, өрі кет деймін. 
Бәлтек, Бәлтек, ңайдасың? (Дүрбіде көрінген үйдің кө- 
леңкесікде маңңиып жатқан Бәлтектің онымен ісі бол­
тан жоң.) Айтаң, айтаң! — деді бала жан ұшырып 
итке.
Бәлтек оның бұл бұйрығына селт етпеді. Сол күйі 
былқ етпей жата берді.
Дөл осы сәтте кемпір үйден шыңты. Бұзаудың тір- 
лігіне көзі түскенде, мынау не сұмдық дегендей бетін 
бір шымшыды да, шеңгел сыпырғышты ала жүгірді. 
Тұра ңашңан бұзауды кемпір қуа жөнелді. Дүрбісін 
көзінен алмай, бала отыра ңалды. Бәрібір таудың ба- 
сындағы бұл кемпірге көрінбейді. Бұзауды айдап са- 
лып, кемпір неше түрлі ңарғысты боратып, ашуға бу- 
лыға үйге қарай жұлынып келеді. Бала бәрін керіп 
отыр. Даусын естімесе де аузының қимылынан өзіне 
таныс ңарғыстардың қардай жауып бара жатқанын 
сезді. Дүрбінің өйнегін тек қана кемпірге бұрып, өлгі 
кинода бірінші план деп аталатындай әжесінің бар жү- 
зін аның көріп отыр. Ол оның ашуланғанда жұмылып 
кететін шегір көзіне дейін көрді. Кемпірдің өжімді бе- 
ті, тұлайланып ңабарып барады. Кейде бір кинода ды- 
быс жоғалып кетіп, тек қана аузы жыбырлайтыны бар 
ғой, қазір дүрбідегі кемпірдің бет-аузы да дәл сондай. 
Аузын ашқанда, анда-санда ңисық-ңыңырая біткен си- 
рек тістеріне дейін көрінеді. Әрине, бұл жерге даусы 
естілмеген соң не айтып, не қойып бара жатңаны өзгеге 
бимағлұм болғанымен, бала бөрін біліп отыр. Кемпір- 
дің сол бара жатңандағы сөзі бұған ңұлағының түбіие
201

сыбырлап айтқаннан да айқын естіледі. Уай, бір ңар- 
ғап бергенде, жаның түршігеді ғой. Бала оны жатңа 
біледі. «Ңап, саспай тұра тұр жөтпегір... Осыдан көзімө 
бір кврінерсің, сені ме, сені... жер жастандырармын, се- 
кің ана алжыған атаңның да сазасын беремін. Кезін 
ңұрт, осы бір шайтан көз теміріңнің деп қаншама зар- 
ладым, ол алжыған, қаңбастың миына кірө ме? Тағы 
да тауға шығып көткен ғой, жүгермек. Жер жұтқырды 
Кемемен ңоса негө жұтпайды екен? Сонда көзім ашы- 
лар еді, жуадай солғырдан».
Таудың басында отырған бала ауыр күрсінді. Қыр- 
сьщ қылғандай портфель алған күні болған оқиғаны 
қараңызшы. Бұл ертең мектөпке баруды арман ңып 
отырғанда, бұзаудың ңайда кеткөнін білмей қапты...
Кемпір басылар емес. Сол баяғы ңарғысын ңардай 
боратып, бұзау жалмаған көйлегін ңарап тұр, Ар жа- 
ғыиан ңызын көтеріп Гүлжамал шықты. Оған да өзінің 
мұңын шағып, бұрынғыдан да ңатты көтіп жатыр. Тау 
жаққа жұдырығын түйіп, сұс көрсетіп қояды. Оның еті 
қашкан ңара жұдырығы дүрбінің көз әйнагіне алдынан 
өрі бір, бері бір өтеді. «Тапңан екенсің ермекті. Сенің 
сол кемеңді неге жер жұтпайды, неге барлығы қыры- 
лып өртенбейді осы дүниенің?*
Ауланың ішіндегі самауыр бұрңылдап қайнап тұр. 
Дүрбіден оның бұрңыраған буы айңын көрінеді. Са- 
мауырға Бекей апай шықты. Ол шығысымен кемпір 
ашуға ңайта басты. Жаңағы шайналған көйлегін көр- 
сетіп «көрдің бе мына немереңнің маған жасаған жаң- 
сылығын» дегендей Бекей апайдың бетіне баса жаэ- 
дады.
Бекей апай бірдеңелер айтып жұбатңан болып жа­
тыр. Бала оның не айтңанына да түсініп отыр. Мұндай 
жұбатып, ара түсудің талайын көрген. <Сабыр етші, 
өжесі, баланың аты бала емес пе, одан қазір не күтесің, 
ертеден ңара көшке жалғыадан-жалғыз, бірго ойнай- 
тын тірі жан жоқ, іші пысады ғой. Сонша жер-дүниені 
көшіріп керегі нө? Жас баланың жүрегіне ңаяу салып 
ңайтесің! 

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: