Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

рып үстіне тон жауып, тоңып қалмасын деп жік-жап- 
пар боп жүреді. Содан кейін аттың ер-тоқымын алып, 
сылап-сипап, алдына шөп салады. Соның бәрі бала 
тумаған Бекей апайдың ңырсығынан-ау деймін. Папа, 
мұнысы несі? Адам туатын кезде туып, тумайтын 
кезде тумаса ғой, қандай жақсы болар еді. Әсіресе, 
Оразңұл Бекей апайды сабағанда атама сондай жаным 
ашиды. Бекей апайдың орнына атайдың өзін сабағаны 
жақсы. Бекей апай таяққа жығылып, зар қағып жат- 
ңанда, атам кірерге жер таппайды. Шалдың қолынан 
не келсін. Ңызын арашалауға ұмтылса, кемпір шалға- 
йына жабысып жібермейді. «Жұмысың болмасын, өз- 
дері өздерімен болып жатыр, сен қаңбасқа не жоң? 
Әйел сенікі емес, отыр артыңды ңысып* — дейді. «Ой- 
бай-ау, ңыз менікі ғой»,— десе, кемпір тұрып: «Егер 
көрші тұрмай, басңа жақта болсаң ңайтер едің? Сонда 
сонша жерден шауып келіп, арашаға түсер ме едің? 
Өйтетін болсаң сенің ңызыңды кім ңатын ңып ұстап 
отырады?».
Ңазіргі айтып отырған кемпір баяғы біздің әжеміз 
емес, ол кісіні сен білетін шығарсың, папа, бұл кемпір 
басқа, туған әжеміз менің кішкентай кезімде өліп ңал- 
ған. Содан кейін осы кемпір келді. Біз тұрған жерде 
ауа райы да ңызың, бірде тұман, бірде жаңбыр, бірде 
бұршақ, аумалы-төкпелі дүние. Үйдегі кемпірдің де 
мінезі сондай. Кейде мейрімді, кейде ңабағынан қар 
жауып жүреді. Кейде не ойлап жүргенін өзің де біл- 
мейсің. Ашуланған кезде жер-жебіріңе жетеді. Атамыз 
екеуміз үн шығармаймыз». «Өгейді ңанша асырасаң да 
өгейлігіне басады, одан жаңсылың күтпе»— дейді. Бы- 
лайынша ңдрағанда мен ол үйге өгей емеспін ғой, папа. 
Мен кіпікентай күнімнен атаммен бірге тұрам, өгей сол 
кемпірдің өзі. Біздің үйге кейін келді ғой? Келе салы- 
сымен мені өгей деп атауды шығарды.
Ңыстың күні қар деген сонша ңалың жауады, осы 
менің кеңірдегімнен келеді. Омбы ңарлар жал-жал боп 
жатады. Орманға барарда көк ала бас аттан басқа бұл 
ңарды бұзып ешкім жүре алмайды. Жел деген де сұм- 
дың қатты. Жынданып соңқан кезде аяқ-ңолыңды 
жергө тигізбейді. Мына көлдегі толқындардан сенің 
кемең біресе олай, біресе бұлай шайңалса, осы көлді 
теңселтіп жатқан біздің Сантастан соққан жел дей бер. 
Баяғы бір заманда жау әскері осы біздің жерді басып 
алуға келіпті дейді атлм. Сол кезде біздің Сантастан 
ооқңан желдің күштілігі сондай, жаулар аттың үстіндө
2 0 8

отыра алмапты. Аттарынан түсіп, жаяу жылжыған 
екен, оған да болмапты. Жел деген бет бақтырмай 
қызыл-ала қанға бояпты. Сол кезде олар шамасы кел- 
мей артына қарай бұрылған екен, арңадан соққан 
адуын жел алды-артына ңаратпай осы Ыстыңкөлдің 
жағасынан бірде-бірін ңалдырмай ңуып шыңңан екен. 
Көрдің бе, ңандай хикаялар болған. Ал біз болсаң, сол 
желдің өтінде тұрамыз. Бәрі біз отырған жерден баста- 
лады. Ңыс бойы өзеннің арғы бетінде орман бірде күр- 
сініп, бірде теңселіп, осы желдің әсерінен ызғиды да 
жатады. Кейде сондай ңорқынышты.
Ңыстың күндері орманда жұмыс онша көп емес, 
адам да аз болады. Тек қана жазды күні әрі-бері көш- 
кен малшыларды ғана көреміз. Жаздың күні жайы- 
лымға кеп тоқтаған отар-отар ңой, үйір-үйір жылңы 
сондай тамаша, менің бір қуанышңа бөленетін шағым. 
Біраң, ертеңіне олар ары ңарай тауға жылжиды. Олар- 
дың өткінші болса да келіп-кетіп жүргені раңат. Бала- 
лары, әйелдері бәрі жүк машинасымен келеді, барлың 
мүлкін киіз үйлерін сол машиналарға артып жүреді. 
Олар үйлерін тіге бастағаннан-ақ біз атамыз екеуміз 
сәлем беруге барамыз. Бәрінің де ңолын алып аманда- 
самыз. Мен де сүйтем. Жасы кіші адам үлкенге алды- 
мен ңол беру керек,— дейді атам, Ңол бермеген адам 
жаңсы емес, ондай адамды сыйлауға болмайды,—дейді. 
Және оның үстіне қол берген жеті адамыңның біреуі 
пайғамбар болып шығуы мүмкін дейді. Оның ңолын 
алған үлкен болсын, кіші болсын өмір бойы баңытқа 
бөленеді дейді. Егер ол пайғамбар болса, біз ңолын 
алып жатңанда пайғамбармын деп неге айтпайды? — 
деймін мен. Атам бұл сөзіме күліп, ойбай, қалқамай, 
пайғамбар ол өзінің пайғамбар екенін білмейді ғой? 
Ңарапайым ғана адам. Өзінің қараңшы ұры екенін тек 
қарақшы ұрылар ғана біледі. Маған бұл сөзі онша тү- 
сінікті емес. Мен кездескен адамның бәріне ңол беріп 
амандасам, бірақ кейде өзімнен-өзім ұялып тұрам.
Жайылымдағы малшыларға атаммен бірге барған- 
да, өрине, ұялмай ңол алыса берем.
«Уа, ата-бабаның жайлауына келген ңадамдарың 
ңайырлы болсын, мал-жандарың аман ба, бала-шаға- 
ларың сау ма?» — дейді атам бәріне. Мен үндемей қол 
ала берем. Атамды бәрі таниды, атам оларды да жақсы 
біледі. Өзі желпініп рахаттанып ңалады. Бұлардың 
өзара әңгімелері бар, олардың жай-жапсарын сұрап, 
өзіміздің де жағдайымызды баяндап жатады. Ал мен
209

малшылардың балаларымен нө сөйлесудің ретін таба 
алмаймын. Шамалыдан кейін тығылыспаң ойнап, соғыс 
ойнап мөз болып улап-шулап кетеміз. Олардан ажы- 
расңым келмейді. Шіркін, жайлауда балалармөн оЙна- 
ған қандай ғажап. Өмір бойы жаз болса ғой, ойын да 
үзілмес еді.
Бів ойнап жүргенде ошаңтағы оттар да лаулайды. 
От жанған кезде бүкіл жаЙылым жай-жарық болып 
кетеді дейсің бе, папа-ау, мүлде олай емес, ошақтың 
айналасы жарық болғаны болмаса, жан-жағы қараңғы- 
ланып кетөді. Осы кездері соғыс ойынын бастап жібе- 
ріп, бір-бірімізді іздеп, бір-бірімізге шабуыл жасап мөз 
боламыз. Кинодағыдан айныса бұйырмасын. Егер сен 
командир болсаң, бұйрығыңды бөрі тыңдайды. Шама- 
сы, командирдің командир болғаны раңат-ау.
Содан көйін таудың ар жағынан ай туып келеді, 
айдың жарығымен ойнаған бәрінен ңызық. Не паЙда 
бүл кезде атам мені алып ңайтады. Біз жайылымды 
аралап, аласа тоғайшыңтардың ішімен келе жатамыв. 
Қойлар жатңан, жылңылар жайылып жүр айнала. 
Жол үстінде олдебіреудің салған өнін, айтңан өлеңін 
естиміз. Оны айтып жатңан жас па, кәрі ме, кІм білсін, 
атам сол кевде кілт тоңтап, <Мінеки, тыңда! Мұндай 
өлеңді күн сайын естіп жатңан жоңсың*,— дейді. Екөу- 
міз тұра ңалып тыңдаймыз. Әннің ырғағына балқып 
басын изеп тұрып, атам күрсінеді.
Атам айтады J ілгергі уаңытта бір ханның қолына 
бір хан тұтңынға түсіпті. Сонда тұтңын ханға анау хан: 
«Егвр ңұл болып өмір сүргің келсе, осылай жүре берв- 
сің, болмаса ойыңда не арманың бар, соны орындайын, 
бірақ артынша басыңды алам* — депті. Сонда тұтқын 
ойланып отырып: «Құл болып тірлік еткім келмейді, 
онан да мені өлтіргенің абэал. Бірақ өлтірердің алдьш* 
да менің отанымнан көзіңө көрінгөн бір ңойшыны 
өкел».
— «Оның керегі не саған»?
— <Өлердің алдында соның енін бір естіп кеткім 
келеді» — депті. Атамның айтуына ңарағанда өө хал- 
қыңның өні үшін адам өмірін қияды дөйді. Сондай 
адамдардың түрі ңандай болады екен, көрөр ме еді 
өздерін? Мүмкін, өн үшін басын ббрөтін адамдар үлкея 
ңалаларда тұратын шығар?
— Тыңдағанда бойың шымырлап қоя береді,— дей- 
ді сыбырлап атам.— Ой алла-аи, неткөн ғажайып as 
еді!..
110

Мен атамды сонша аяп, сонша жақсы көретінімді 
осы күнге дейін түсінбеймін. Атам дегенде іші-баурым 
елжіреп, кейде жылағым келеді...
Ертөңіне-аң жайылымда тірі жан қалмайды. Ңой- 
ларын айдап, жылңыларын ңайырып, жаз бойы тау 
беттеп кете барады. Біраң олардың ізінше басңа колхоз- 
дардан, басқа көштер келіп-кетіп жатады. Күндіз олар 
жайылымға көп аялдамай өтіп кетөді де, кешңұрым 
жеткендері ғана тоңтап, түнеп, шығады. Сол кездері бів 
атамыз екеуміз ел-жұртқа сөлем беругө аттанамыз. 
Атам жұртпен амандасуға сондай ңұмар, бұл өдетті 
мен содан үйрендім ғой. Мүмкін, өстіп жүргенде, кім 
біледі, осы жайылымда пайғамбарға кездесіп қалар- 
мын...
Ңыо түскенде Оразңұл мен Векей апай қаладағы 
дөрігергө барады, сол дөрігер бала туғызатын дөрі бө- 
ріп, көмектеседі дейді. Өжемнің айтуына қарағанда 
дәрігерден пайда жоң, одан да өулиеге барып түнеу 
керөк, дейді. Ол өулиенің жатңан жері таудың ар жа- 
ғындағы мақта егетін жердө болса керек. Сол бір 
жазықта тау да жоқ, тас та жоң, өдейі ңолмен қойған- 
дай бір жетім шың бар екен. Оны Сүлеймен тауы дөп 
атайды. Соның етегіне барып, ңара ңойды шалып, ңұ- 
дайға жалбарына, таудың басына шыққанша еңкейіп 
МІнажат ету керек. Егер сенің көз жасың, пейілің адал 
болса, ңұдай тағаланың рахымы түсіп, саған бала бе- 
рвді дейді. Бекей апай сол тауға барып, түнеп ңайтуды 
арман өтеді. Біраң оған Оразңұл: «Алыс, жердің түбі, 
Қыруар аңша керек, оған самолетпен барасың, самолөт- 
ке жеткенше ңанша жер, оған да аңша керек» — дөп 
ыңғай бермейді.
Олар қалаға кеткенде жалғызсырап ңаламыз. Бар 
болғаны Сейдахмет ағай, оның өйелі Гүлжамал, кіш- 
кантай ңызы, сосын мына біздер.
Кешке таман жұмыс аяғы басылғанда, атам маған 
вртек айтады. Үй сыртында көзгө түртсе көргісіз, тас- 
тай ңараңғы, саңылдаған оары аяз соғып тұрады. Жа- 
лаңдаған үскірік жел, ең биік деген таулардың өзі мұн- 
дай аязды түндерде бөрекесі ңашып бүрісіп пана іздө- 
гендей біздің үйдің сыртына жаңындап ңалғандай 
болады. ІПамасы, терезенің жарығыиа жиналады-ау 
даймін. Мен мұндайда бір жағынан ңорыңсам, бір жа- 
рынан қуанам. Егер мен алып күшті батыр болсам,
2 1 1

үстіме алыптар киетін тонымды киіп алып далаға шы- 
ғар едім. Содан кейін бар даусыммен тауларға: «Ей, 
таулар! Мен мұндамын, бүрісіп құттарың қашпасык, 
мейлі боран соңсын, мейлі дауыл тұрсын, мейлі бүкіл 
әлемді түнек бассын, мек ешнәрседен қорықпаймын! 
Мен тұрғанда сендер де ңорыңпаңдар! Өз орындарың- 
нан жылжымаңдар. Немене, бұл, біріңе-бірің тығылы- 
сып бүрісіп қалғандарың!» — дер едім. Содан кейін 
алып адыммен жал-жал болып жатқан оппа қардан 
аттап, өзеннен бір-аң ңарғып, орманға кірер едім. Ор- 
мандағы ағаштар түннен сұмдың ңорқады. Олар жал- 
ғыз-жалғыз, бірімен бірі сөйлеспей тұрады ғой. Әсіресе, 
осындай аязда тоңған тырдай жалаңаш ағаштар қайда 
кетерін білмейді. Мен со кезде барлығының арқасынан 
қағып: қорықпаңдар, мыңты болыңдар дер едім. Жаз- 
ды күні көктемей қалатындары болады ғой, шамасы 
солар аяздан қорыңқанынан жүрегі жарылып кеткен 
ағаштар болу керек. Өйткені ылғи сондай ағаштарды 
кесіп, біздің үй отңа жағады.
Мен осының барлығын атам ертек айтып отырған- 
да, ойлаймын. Атам ертегісін ұзаң айтады. Ертегісі әр- 
түрлі — әсіресе, ең қызығы бармаңтай бала Шипалаң 
туралы. Оны бір қорңау қасқыр өзінің сорына жұтып 
жіберген екен, дейді. Жоң, айтпақшы, оны ең алдымен 
жұтңан түйе. Бір күні Шипалақ жапыраңтың астында 
бүк түсіп ұйыңтап ңапты. Жайылып жүрген түйе 
жаңағы жапырақты асағанда бармақтай бала Шипа- 
лаң та бірге кетеді. Түйе не жеп, не қойғанын білмейді 
деген сөз содан ңапты. Түйенің ішінде жатып Шипалаң 
ел-жұртты көмекке шаңырып айқайды салсын кеп... 
Бармақтай бала Шипалақты ңұтңару үшін шалдар 
түйені сойып жайратып салады. Ал енді ңасқырдың 
басынан өткен хикая бұдан да қырғын... Қасқырда 
ақыл шамалы болады ғой, сол ақымаңтығының арқа- 
сында бармақтай баланы бұл да ңағып салады. Содан 
кейін көрмеген қорлығы жоң. Ол былай болған. Бір 
жолы ңасңыр жортып келе жатып бармаңтай баланың 
үстінен шығады. «Жүрмес жерде аяқңа оралған неткен 
немесің.— Тұрған жеріңде ңағып салайын ба?* деп 
қоңиланыпты. Ңорңатын Шнпалаң па: «Менде жұмы- 
сың болмасын, ңасқыр, маған тиетін болсаң 

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: