Сенен де кең су бар ма екен, Енесай

дауыс салатын әйелдер шаштарын жайып, Күлше ба- 
тырды жоқтайды. Батырдың денесін иығына салып апа- 
ратын алып денелі жігіттер бір тізелеп дайын отыр. Бар- 
лык; салт-дәстүр жасалып жатыр. Міне, енді батырдың 
денесін шығарады. Орман етегінде асңа шалатын тоғыз 
бие, тоғыз өгіз, тоқсан ңой матаулы тұр.
Дәл осы сәтте көз көріп, құлаң естімеген сұмдық бас- 
талды да кетті. Енесайдың бойындағы елдер бір-бірімен 
ңанша жауласңанмен, көсемін жерлейтін күні көршіле- 
ріне шаппайтын, ал енді мына жауыздар қаралы ңыр- 
ғыздардың төңірегіне таң атпай ұрланып келеді де, енді 
жұрт батырдың денесін алып шыға берген кезде жан- 
жаңтан лап ңойып бас салады. Жігіттердің бірде-бірі қа- 
ру алып атқа мінуге үлгіре алмай ңалады. Адам баласы 
көрмеген қансоңта басталады. Әйел демей, еркек демей 
бәрін ңырып салады. Жаулардың мақсаты да өздеріне 
дамыл бермейтін тентек қырғыз тайпасынан тұңым қал- 
дырмай ңұрту еді. Бұл қанды апатқа куә болып кек 
ңуар тірі жан қалу былай тұрсын, күмда ізі, жұртта 
белгісі ңалмайтындай тып-типыл етті.
Адам баласының дүниеге келуі, өніп-өсуі ұзақ са- 
пар, ал оны өлтіру оп-оңай. Көзді ашып жұмғанша бір 
тайпа ел ңанға бөгіп қырылып қалды. Ңылыштан, най- 
задан қашқандар адуын Енесіайдың тұңғиық иірімінде 
жок болып кете барды. Өзен бойындағы жағалай тігіл- 
ген ңырғыз үйлері, жалын ңұшағына енді. Қашып кұ- 
тылған тірі жан жоң. Бәрі о дүниеге аттанды. Үй ме- 
кеннің орнында жел суырған күл ңалды. Өлгендердің 
денесін Енесайға ағызып жіберді. Дегеніне жеткен 
жаулар болса, «Енді мына жер біздікі, мына орман біз- 
дікі, мына малдар біздікі»,— деп жар салып, мәз бо­
лып жатты.
Сонымен қаншама малды ызғытып айдап бара жат- 
қан жаулар жаңа ғана орманнан келген бір ұл, бір 
қызды аңғармайды. Баланың аты бала емес пе, бір қыз, 
бір ұл таң атпай ата-енесінен ұрланып орманның ішіне 
жидек теруге кетіп қалған екен. Ойнап жүріп тым ұзап 
кетіпті. Ауылдағы азан-ңазан, у-шуды естіген соң бұ- 
лар үйлеріне ңарай жүгіреді. Келсе жау шауып кеткен, 
бәрі өртенген, өке де жоқ, шеше де жоң. Апа-ңарындас- 
тардан да із-түз ңалмапты. Сонымен екі бала туыста- 
рынан да, руластарынан да айрылып қала беріпті. Ба- 
лалар зар еңіреп, өртенген жұрттардың бірінен соң бі- 
ріне барып, тірі жан таппай енді не ңыларын білмейді. 
Әп-сәттің ішінде тұлдыр жетім ңалды. Бүкіл жарық
221

дүниедө екеуінен басңа тірі жан жоқ. Вұл елдің адамын 
ңырып-жойып енді үйірлеген жылқы, қоралаған қой- 
ларын айдап бара жатқан жаулардың шаңы көзге ша- 
яынды.
Шаңды көрген екі бала солардың ізінше жан ұшы- 
ра жүгіре жөнелді. Қан шеңгел жаудың соңыная ой- 
байын салып sap еңірөп келеді. Балалардың өстетін 
өдеті ғой, жаудан тығылып, басын сақтап ңалудың ор> 
нына ажалдың аузына өздері бара жатыр. Бар үміті 
өйтеуір жапанда жалғыз ңалмау, мынау ңарғыо атқан 
ңанды жұрттан қашып құтылу. Әбден үрейі ұшқая ңыз 
бен бала қол ұстасып, тоқтаңдар, ала көтіңдер деп зар 
ңаға жүгіреді. Мол олжаны түрө көшіріп бара жатқан 
ңым-ңуыт ңалың дүбірде бұлардың шырқыраған үнін 
кім естуші өді.
Ңанша жүгірсе де, бала мен қыз бұларға жөтө ал- 
мады. Өбден титыңтап, өкпелері өшіп, екөуі дө ңұлай- 
ңұлай кетті. Бң арғысы бас көтеріп, жан-жаңтарына қа- 
рауға да ңорқады. Сондай қорқынышты сұмдың дүниө. 
Бірін-бірі құшаңтап, өксіп жылап жатып, бір заманда 
ұйыңтап қалғандарын да сезбөді.
Жетім жеті түлейді деп бекер айтпаған болар, түн- 
нен өйтеуір екеуі де аман ңалыпты. Орманның жын- 
шайтаны да, жыртқыш аңдары да бұларға жуымапты. 
Ояна келсе таң атып ңалыпты. Күн шыққан, ңұстар 
сайрап жатыр. Балалар орындарынан тұрып, тағы да 
кешегілердің ізімөн келе жатты. Жол бойындағы жи- 
дек, мөуемөн қорөктенеді. Жүре-жүре үшінші күн де- 
генде бұлар бір таудың басына келіп тоңтайды. Қараса, 
жазың жайлауда ұлан-асыр той болып жатыр. Тігілген 
үйлерде, асылған қаэандарда, сапырылысқан халықта 
ңисап жоң. Ңыздар әткеншек төуіп, өн шырқап мөз- 
мейрам. Бірін-бірі бүркіттей бүріп, аоықтай иіріп ха- 
лықты ңырған қызыққа батырып күш сынасқан бал- 
уандар. Жаулар өзінің ұлы жеңісін осылай тойлап жа­
тыр еді.
Бала мен ңыз олардың жанына баруға жүрексінді. 
Дегенмен анау қайнап жатқан қаэанның Ішіндөгі піс- 
кен еттің исі мұрындарын жарып, қарны ашқан сөби- 
лердің сілекөйін шұбыртады.
Балалар шыдай алмады. Солай қарай бөттеді. Той- 
дың иелері бұларды көргендө таңданып:
— Сендөр кімсіңдер? Қайдан жүрсіңдер? — дейді.
— Қарнымыз ашты, тамақ берсеңдер,— додІ бала 
мен қыв.
2 2 1

Бұлардың кім екенін сөйлеген сөздерінен бірден та- 
ни көтті. Бөрі шулап қоя берді. Мынау деген кешегі 
қырғынға ұшыратқан қырғыздардан қалған тұқым 
ғой. Ңазір көзін жою керек,— деп бірі айтса, екіншісі 
ханға апару керек,— дөп кергіді. Бұлар осылай жаға- 
ласып жатңанда, бір иман жүзді ейел балалардың ңо- 
лына бір-бір үзім жылңы етін ұстатып та үлгіреді. Өз- 
дерін ханға екелө жатқандарымен ісі жоқ, ңолдарын- 
дағы өтпен вуре. Енді мінв, бұларды өзгеден еңсесі би- 
lx, босағасында күнмен шағылысңан ай балталары бар 
сақшылар тұрған қызыл үйдің алдына алып келді. 
Осы ауылдың барлығына «бұл қырғыз руының бала- 
лары қайдан шықты> деген суық хабар ауызба-ауыз 
тарап жатты. Бұл не деген сұмдық? Жұрттың бәрі кү- 
ресті де, ойын-күлкіні де, той жабдығын да ңойып, хан 
ордасының төңірөгіне жиналды. Хан бұл кезде шаңқан 
аң киіздің үстінде өзінің әскері басшыларымен отыр 
еді. Бал араласңан ңымызды анда-санда бір жұтып қо- 
йып, взін мадақтап, өруағын көтерген жыр тыңдап 
отырған. Бұлардың неге келгенін білгеннен кейін хан 
қаһарына мініп: «Менің осы бір көңілді күйімді бузу- 
га қайсыңның жүрегің дауады? Ңырғыз атаулыдан тірі 
жан қалдырмай көзін жойған жоң па едік? Ал мен сен- 
дерге Енөсайды мөңгі-бақи жаулап алып берген жоқ- 
пын ба? Йемене, бөрің бірдей аңтарылып ңалдыңдар, су 
жүрек немелер! Алдарыңдағының кім екенін көрмей 
тұрсыңдар ма? Әй, аңикөз, аңсаң кемпір, ңайдасың? —■
деді хан айқайлап. Ақсаң кемпір де бұл сәтте есік ал­
дына келіп қалған екен.— Сен кемпір мыналарды ау- 
лаң апар да, көзін жой! Сонымен қырғыз атаулының 
мөңгі-баңи аты өшсін. Бар енді, кемпір, арманым осы, 
орында.
Аңсақ кемпір басын иді де, бала мен ңыздың қолы- 
нан жетектеп үнсіз-түнсіз кете барды. Бұлар орман 
ішімен ңаншама жүреді. Содан кейін Енесайдың жаға- 
сындағы құзар жар тастың басына шықты. Осы жердө 
аңсаң кемпір балалардың екеуін де құлама жардың 
басына ңатар тұрғызды да суға итеріп жіберудің ал- 
дында былай деді:
— Уа, құдіретті Енесай! Егер сенің тұңғиығыңа тау 
құлатса, бармаңтай тас болып кетө береді. Саған жүз 
жасаған алып қарағай тастаса оны сен жаңңа құрлы 
көрмейоің. Енді міне, адуын ағыс, айдаһар иірім меш- 
кей, тұңғиығыңа адамзаттың бүлдіршіндей екі перзен- 
тін ертіп келіп тұрмын. Бұл екеуіне кең байтаң жер
223

үстінде оймақтай орын табылмай тұр. Өзің білесің, оны 
саған несія айтайын, Енесай. Егер аспандағы жұлдыз- 
дар адамға айналса олар зеңгір көкке симас еді. Егер 
судағы балық адамға айналса шалңыған мұхит, шал- 
ңар теңіздерден орын таппай өзара ңырылысар еді. 
Олардың саған несін айтайын, бәрін менен жақсы біле- 
сің, Енесай! Мына екі сәбиді ңұшағыңа тапсырдым. 
Бұлар мынау опасыз қатыгез дүниемен, өзгеден қиянат 
көрмеген, өздері ешкімге ңиянат жасамаған айла-сұм- 
дыңтан бейхабар, жандары таза, арлары адал ақ пе- 
ріште кездерінде-аң қоштассын. Басңа пенде көрген қа- 
сіретті бұлар көрмесін, басңа пенде жасаған күнаға бұ- 
лар батпасын. Өзің ал, өз бауырыңа тарт, киелі Ене­
сай!..
Бала мен ңыз зар еңіреп тұр. Кемпірдің сөзінде бұ- 
лардың несі бар, жар басынан төмен ңарауға адамның 
жүрегі ұшады. Анау төмендегі көбігін көкке атып қай- 
нап жатңан ағынға көзің түссе зәреңді алады.
— Айналайын қарғаларым, бір-біріңді ңұшаңтап 
ңоштасыңдар! — деді аңсаң кемпір. Сөйтіп өзі жеңін 
түріп, балаларды жардан итеруге ыңғайлана берді. Со- 
дан кейін: — Біраң обалдарың маған емес! Тағдырдың 
жазуы солай шығар, мен ңайбір жетіскеннен сендерді 
ажалға айдағалы тұр дейсіңдер, замананы осынша тар 
ңылған ңак, тәңірге обалдарың. Амалым жоң. Мүмкін 
сендер үшін бұл да сауап шығар.
Осы сөзді айтуы-аң мұң екен, жап-жақын жерден 
бір дауыс шықты.
— Сабыр ет, сабыр ет шамалы, кемеңгер әйел! Бей- 
куна сәбилерді құрдымға құлата көрме!
Ақсаң кемпір жалт ңарады, өз көзіне өзі сенбейді, 
қарсы алдында маралдың анасы, бұғы тұр екен. Тоста- 
ғандай көзімен телміре ңарайды. Көзінде бір мұң, ңлп- 
ғы бар сияқты. Бұғы аппаң, тұңғыш ылақтаған тұмса 
екені айқын, баурының қоңыр түктері жаңа туған бо- 
таның жүніндей үлпілдеп тұр. Шаңырақтай мүйізі қан- 
дай тамаша! Күз ағашының бұтақтарындай сидам сұлу 
айқыш-ұйқыш. Желіні балалы әйелдің емшегіндей тыр- 
сиып, теуіп тұр.
— Сен кімсің? Адамның тілімен сөйлеп тұрған 
ңандай хайуанатсың? — деді аңсақ кемпір.
— Мен анамын, Бұғы анамын,— деді ол.— Мен 
бұлай сөйлемесем бәрібір сен менің не ңалайтынымды 
түсінбес едің, айтңаныма құлақ аспас едің...
— Ендеше не ңолқаң бар, айта ғой, Бүғы ана?
224

— Мейрімді аңылгөй әйел, мына балаларды босат! 
Бар өтінішім — осыларды маған ертіп жібер.
— Бұлардың саған керегі не?
— Адамдар менің екі лағымды өлтіріп кетті. Енді 
мен бауырымды жылытар бала іздеп жүрмін.
— Осыларды асырамақшымысың?
— Сөйтемін. Ана емеспін бе, ңайрым ет маған, 
ақылды әйел!
— Сен бұны айтардан бұрын ойландың ба, аңңау 
жануарым-ау,— деді аңсақ кемпір күліп.— Ойбай-ау, 
бұлар да адамның баласы ғой? Ертең ержеткен соң та­
ры да сенің лақтарыңды қырып күн көрсетпейді ғой.
— Бұлар буыны бекіп, бұғанасы қатқанда менің 
балаларыма тимейді,— деді Бұғы ана.— Өйткені мен 
бұлардың анасы болам, бауырымда өседі. Бір емшектен 
сүт емген төлдер ешуақытта бір-біріне ңиянат жаса- 
майды.
— Әй, жарықтың жануарым-ай, сен адам деген 
мақұлңаттың мінезін білмейсің ғой,— дөді басын шай- 
ңап кемпір.— Сен сияқты орманда жүрген хайуанат 
деймісің. Бұлардың бір-біріне мейірімі жоң. Екі аяң- 
тының ңандай екенін білсін деп мен осы жетімдерді 
саған ертіп жіберер едім, ертең адамдар көрсе бұл еке- 
уін табанда атып өлтіреді ғой? Ңайғыңның үстіне ңай- 
ғы жамап керегі не? Осы айтңаным келмесе қара да 
тұр.
— Мен бұларды ешкім көрмейтін аяқ жетпес алыс 
өлкеге алып кетемін. Рахым ете гөр сәбилерге! Жіберө 
р о й і
Мен бұлардың нағыз мейірбан анасы боламын. 
Көрдің бе, емшегім сыздап шыдатпай барады. Менің 
сүтім бала аңсайды. Сәби керек соратын. Маған да мей- 
рімің түссін, ақылгөй әйел!
— Олай болса мен саған нө дейін,— деді аңсаң кем- 
nip сәл ойланып. Ал, ал да жөнел! Алды-артыңа қара- 
ма! Жетімдерді көз көрмес, ңұлақ естімес ңиянға алып 
кет. ¥заң жолға шыдай алмай бұлар зорығып өліп 
кетсе, болмаса ңарақшыға ұшырап қаза болса, не ертең 
ержеткен соң адамдыңтарына бағып, ақ сүт беріп асы- 
раған сені өзегіңе теуіп кетсе — маған өкпелеме, өз 
обалың өзіңе.
Бұғы ана Аңсақ кемпірге рахмет айтты. Ал бала 
мен ңызға былай депті:
— Енді мен сендерге анамын, сендер менің балала- 
рымсың. Мен сендерді етегі орман ңарлы шыңдардың

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: