Территориялық табиғат кешендерінің шекарасы

Уақытқа байланысты айтқанда,кеңістік шекаралары өзгергіш болаттынын 
ескерген дұрыс, әртүрлі компоненттерде бұл өзгеру дәрежесі бірдей емес, 
біртіндеп өзгеру дәрежесіне тікелей байланысты.Ф.Энгельс «абсолютті күрт 
кесілген шекара сызығы даму теориясымен үйлеспейді»- деп жазды. «Барлық 
өзгерістер аралық сатыларда қосылып кететін жаратылыстанудың бұндай даму 
дәрежесінде барлық қайшылықтар аралық мүшелер арқылы бір – біріне өтетін 
кезеңде ескі метафизикалық әдіспен ойлану жеткіліксіз»- депи жазды 
Энгелььс.Осы ескі метафизикалық әдіс «нақты және анықталған» шекараларды 
талап етті.Энгельс айтқандай «күнделікті қолданыста, майда ғылыми сауда 
үшін метафизикалық категориялар өз маңызын сақтайды».Географ өзінің 
күнделікті жұмысында метафизикалық категорияларда пайдалануға мәжбүр, 
мысалы ол картада екі ландшафт арасындағы шекараны сызық түрінде 
көрсеткен 
кезде 
аралас 
ландшафтар 
арасын,дағы 
шекара 
олардың 
морфологиялық 
құрылысындағы 
өзгерістерге 
қарай 
белгіленеді.Яғни, 
морфологиялық бірліктер жиынына байланысты.Ландшафтар шекарасы шын 
мәнісінде, жекелеген шекаралық мекендер шекараларынан құралады.Біз оларды 
осы немесе басқа ландшафтқа жатқызамыз.Алайда, айталық, егер мекендер 
шекарасы сызықты түрде белгілі деп алсақ, онда ландшафт шекарасы да 
сызықты болады деген пікір тумауы керек.Көптеген мекендер өтпелі сипатта 
болады және теңдей негізде екі ландшафтқа да қатысы болуы мүмкін.
22 
Берілген ландшафт мекені оның шекарасында бірден жоғалып кетпейді, 
өйткені белдікте жаймен сирейді.мысалы, Балтық қылқанының оңтүстік 
шекарасындағы тасты мекендер оңтүстікке ұарай біртіндеп сиректене 
береді,сонымен бірге көлемі жағынан да азаяды және төмендей түседі.Сонымен 
ландшафттардың морфологиялық құрылысының өзгеруін негізге ала отырып, 
біз сызықты шекараларды емес, өтпелі белдіктерді аламыз, морфологиялық 
құрылыс ландшафттардың кеңістік бойынша өзгеруінің маңызды белгісі. 
Олай болса, ландшафт шекарасының белгілі бір ені бар және іс жүзінде 
карта масштабында сызықты түрде белгіленген жағдайда ғана сызықты деп 
қаралуы мүмкін.Лангдшафт шекаралардың шынайы ені кең шамада өзгеріп 
отырады.Барынша 
анық 
шекаралар 
азональды 
геологиялық 
– 
геоморфологиялық 
факторлармен 
байланысты, 
әсіресе 
қалыңдықтар 
петрографиялық құрамы бойынша рельефте түрлі анық үстірттер құрған кезде 
барынша анық ландшафты шекаралар ауыспалы таулы жыныстардың 
өзгеруімен байланысты болады, бұл өзгерістер рельефте әлсіз ғана білінуі 
мүмкін.Бөлікті жыныстардың біртіндеп ауысуына байланысты шекаралар анық 
байқалмайды, бұл қзгерістер ауданының таралуы тіл пішщіндес, фестанды және 
жекеленген дақтар түрінде бір – бірімен қабаттасып – жанасып жатады. (29 
сутетті қара). 
Азонаьлды 
факторлар 
зональдыларға 
қарағанда 
кеңістікте 
жиі 
өзгергіштігімен 
сипатталатынына 
байланысты 
көптеген 
ландшафт 
шекаралардың пайда болды.Бірақ біраз шекаралар зональды факторларға 
байланысты.Алып және біркелкі рельефті жазықтарда олар барынша 
жайылмалы ландшафты өткелдері құрайды.Кей жағдайда зональды шекара 
азональды шекара үстіне түседі.бұл жағдайда, жеткілікті түрде анық, 

ландшафты шекара түзіледі.Мысалы, Орыс жазығындағы тайгаға жақын және 
орманды жазықты ландшафтар арасындағы көптеген шекаралар бөліктері 
осындай. 
Ең анық ландшафтық шекаралардың өзі өте күрделі, себебі, жоғарыда 
айтылғандай, жекелеген компоненттер шекараларының сәйкес келмеуі.Онего – 
Валдай қыраты оған жақын жатқан ойпаттардан барынша анық орографиялық 
шекарамен батысынан бөлінген.Бірақ геологиялық шекара (карбонды глинт) 
моренді қабат астында көмілгендіктен шығыс жақта орналасқан, ал климаттық 
шекара , егер оны жауын – шашынды ауа райына қарай жүргізетін болсақ, ол 
орографиялықтан батыстау орналасуы керек.Себебі ауа массаларының шыға 
бастауы орографиялық барьерден біраз алысырақ басталады.Соңғысы 
ландшафт шекара ретінде алынады, себебі белгіленуі оңайға түседі, бұдан басқа 
көптеген компоненттер үшін зор маңызы бар. 
Ландшафт – үш өлшемді дене, олай болса, оның литосферада және 
тропосферада сыртқы шекаралары болуы керек.Қалыптасқан пікір бойынша 
әрбір геожүйенің таксоно миялық бірлігіне географиялық қабаттағы белгілі бір 
қабат сәйкес келеді, яғни геожүйе рангы жоғары болған сайын, оның 
вертикальды қуатты күші де жоғары болады.сочава бойынша, фациялардың 
вертикальды күші – 0,02 – 0,05 км, ландшафта – 1,5 – 2,0; ландшафты 
провинцияда – 3,0 – 5,0, ал енді белдікте - 8 – 17 км.Бірақ, бүның барлығы 
теориялық талқылаулар, оны эмпирикалық дәлелдеу қиын. 
Атмосферадағы ландшафт шекараларын осы ландшафтың атмосфералық 
процестерге әсері жоғалған жерден іздеген дұрыс болады және ландшафтар 
арасындағы 
гор 
изонтальды 
климаттық 
айырмашылықтар 
жойылады. 
К.Н.Дьяконов антициклональды ауа райы жағдайында фация аралық ауа 
температурасындағы өзгерістер тундрада 2 м биіктікте – ақ бір қалыпты 
жағдайға түседі, ал қайыңды қисық орманда 4 – 5 м, осы белгілері бойынша 
мекендер шекарасы 7 – 9 м биіктікте білінетінін анықтаған.Бірақ, бұл 
қорытындылар бір ғана климаттық көрсеткіштерден құрылған,бір жылдың бір 
мезгіліндегі 
бір 
бақылаудың 
синоптикалық 
жағдайға 
байланысты
шығарылған қорытынды. Ландшафттар үшін бұл сияқты бөлек мәліметтер әзір 
жоқ. Ауа ортасының жылжымалы болуының берілген геожүйенің әсер ету 
шегін белгілі бір сәтте анықталғанмен, ол келесі сәтте өзгеріп отырады. 
Ландшафттың жоғарғы шекарасының белгісіз болуы, ландшафтыға ауа 
қасиетінің оған тікелей әсер етуіне ғана емес, сыртқы әсерлерге де байланысты. 
Оған қосуға болады Көптеген атмосфералық құбылыстардың мысалы бұлттар 
жауын –шашындар, олардың қандай биіктікте жүретініне қарамастан ол 
ландшафты ғана сипаттамайды, сонымен бірге ландшафты зоналарды, 
провинцияларды және тіпті ландшафттың морфологиялық бөліністерінің де 
сипатын білдіреді. Сондықтан геожүйенің таксономиялық мәнінің өсуіне қарай 
оның атмосферадағы жоғарғы шегі өседі деген теориялық қорытындылардың 
ландшафттың жоғарғы шекарасын іздеудің тәжірибелік маңызы жоғары 
болмауы да мүмкін. 
Геожүйе рангасы және оның төменгі шекаралары арасында тікелей 
байланыс барлық уақытта бола бермейді. Жоғарғы азональді региондар 

мысалы, жер қыртысының ірі геоструктуралық бөліктерімен байланысқан
физгеографиялық елдер, өз тамырларымен литосфера тереңіне кете бетеді.
23

жүктеу/скачать 0,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: