Пі­кір­жаз­ған химия ғылымдарының докторы, профессор С. М. Тәжібаева

4.­БЕТ­ТІК-АК­ТИВ­ТІ­
ЗАТ­ТАРДЫ­АЛУ­
4.1.­Анион­ды­бет­тік-ак­тив­ті­зат­тар­ды­алу
Анион ды БАЗ-дар өз де рі нің жақ сы жу ғыш тық қа сиеті не, тех-
но ло гиялық көр сет кіш те рі не жә не ар зан ды ғы на бай ла ныс ты син-
те ти ка лық жу ғыш құ рал дар да ке ңі нен қол да ны ла ды. 
Анио нак тив ті БАЗ-дар ды алу дың не гіз гі тә сіл де рі не май лы 
спирт тер ді суль фаттау; ал кил бен зол дар ды, оле фин дер ді жә не т.б. 
кө мір су тек тер ді кү кірт қыш қы лы мен, олеуммен (SO
3 
әр түр лі мөл-
шер де) суль фирлеп, сіл ті ері тін ді ле рі мен бейтарап тау жа та ды.
Син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар дың өн ді рі сін де нат рий дің ал-
кил бен зол сульфо нат та ры, ал кил сульфо нат та ры мен ал кил суль-
фат та ры қол да ны ла ды. 
Нат рий ал кил бен зол сульфо нат та рын алу. 
Ал кил бен зол-
сульфо нат тар де ге ні міз – ал ки ла ро мат тық қо сы лыс тар дың суль-
фо қыш қыл ды тұз да ры, олар дың өн ді ріс тік ата луы – суль фо нол-
дар. Нат рий ал кил бен зол сульфо нат та ры СЖҚ өн ді рі сін де жиі 
қол да ны ла тын БАЗ-дар бо лып та бы ла ды.
Ұзақ уа қыт қа дейін ал кил бен зол сульфо нат тар дың ши кі за ты 
ре тін де про пи лен тет ра ме рі пай да ла ны ла тын, бі рақ оның не гі-
зін де гі БАЗ-дар дың ыды ра ғыш ты ғы на шар бол ған дық тан, қа зір гі 
кез де СЖҚ құ ра мын да қол да ныл майды. 
Қа зір гі таң да СЖҚ-да биоло гиялық ыды ра ғыш ты ғы жақ сы бо- 
ла тын сы зық ты тіз бек ті ал кил бен зол сульфо нат тар пай да ла ны ла ды. 
Ал кил деу.
­
Суль фо нол ды алу дың не гіз гі екі әді сі бар: хлор лы 
жә не хлор сыз.

4.­Бет­тік-ак­тив­ті­зат­тарды­алу­
60
Суль фо нол дар ды хлор лы әдіс бой ын ша алу дың бі рін ші са ты-
сын да С
10 
-С
14 
фрак циясы ның қа нық қан кө мір су тек те рін газ тә різ-
ді хлор мен хлор лайды:
R-CH
3
+ Cl
2
→ R-CH
2
Cl + HCl не ме се
R-CH
2
-CH
3
+ Cl
2
→ R-CHCl-CH
3
+ HCl.
Хлор лау про це сін де қо сым ша өнім дер – тіз бек те гі хлор ато-
мы ның ор ны на қа рай бі рін ші лік жә не екін ші лік ал ки лх ло рид-
тер тү зі ле ді. Мо нох лор лау реак циясы мен қа тар қо сым ша ди-, 
три- жә не по лих ло рид тер дің тү зі луімен орын ал ма су реак цияла-
ры жү руі мүм кін. Про цес тің тал ғам ды лы ғын, яғ ни се лек тив ті лі-
гін қам та ма сыз етіп, ал кил мо нох ло рид тер дің шы ғы мын арт ты ру 
үшін про цес ті кө мір су тек пен хлор дың 1:0,3 моль дік қа ты на сын-
да жүр гі зе ді.
Әдет те али фат тық кө мір су тек тер ді хлор лау реак циясын сұй ық 
фа за да жүр гі зіп, сұй ық кө мір су тек тер дің қос па сы нан газ тә різ ді 
хлор ды өт кі зе ді. Хлор сұй ық тық та еріп әрі қа рай реак цияға тү-
се ді. Тү зіл ген хлор су тек ті реак тор дан шы ға рып су мен өң дей ді, 
нә ти же сін де хлор су тек ті қыш қыл тү зі ле ді. Сәй ке сін ше өң дел ген 
хлор лан ған реак циялық мас са ны ал кил деу ге жі бе ре ді. 
Өн ді ріс те ал кан дар ды хлор лау үшін фо то хи мия лық жә не тер-
мия лық әдіс тер ді қол да на ды. Сұй ық ал кан дар ды фо то хи мия лық 
хлор лау про це сін үз дік сіз ре жим де ко лон на тип тес ап па рат тар да 
жүр гі зе ді. Мұн дай ап па рат тар дың іш кі жа ғы нан қор ға сын не ме-
се ви нип ласт пен фу тер леп, жа рық тү сі ре тін кварц шам да ры мен 
жаб дық тай ды. Қор ғал ған тү тік ше лер де гі сы нап ты кварц шам да-
рын ко лон на ның іші не ар найы шту цер лер ар қы лы ен гі зіп, ко лон-
на ның то лық биік ті гі бой ын ша ор на лас ты ра ды. Шам дар дың мұн-
дай ор на ла суы бар лық реак циялық мас са ға жа рық бе ріп, хлор-
ды то лық пай да ла ну ар қы лы реак цияның жо ға ры жыл дам ды ғын 
қам ти ды. 
Ко лон на ығыс ты ру прин ци пі бой ын ша жұ мыс іс тей ді: хлор 
пер фо ра циялан ған тү тік бойы мен ко лон на ның тө мен гі жа ғы на 
тү се ді, кө мір су тек тер де тө мен ге бе рі ле ді, ал реак циялық мас са 
жо ға ры дан шы ға ры ла ды. Реак ция жы лу лы ғы то ңа зыт қыш ар қы лы 
цир ку ля цияла на тын реак циялық мас са ның кө ме гі мен шы ға ры ла-
ды. Ко лон на да ғы тем пе ра ту ра 30
о
С-ге
жуық ша ма да сақ та ла ды. 

4.1.­Анион­ды­бет­тік-ак­тив­ті­зат­тар­ды­алу
61
Хлор лау дан кейін ал ки лх ло рид тер бен зол ды ал кил деу са ты сы-
на тү се ді:
R–CH
2
Cl + C
6
H
6
→ R–CH
2
–C
6
H
5
+ HCl
Ал кил бен зол дар ды алу дың хлор лы әді сі нің тех но ло гиялық 
сыз ба сы бой ын ша (2-су рет) бас тап қы ал кан дар жы лу ал мас тыр-
ғыш (28) ар қы лы хло ра тор дың (1) тө мен гі жа ғы на бе рі ле ді. Фто-
роп лас тан жа сал ған тү тік ше лі бар бо тер лер бойы мен хлор бір ден 
үш тө мен гі сек цияға ке ле сі қа ты нас та жі бе рі ле ді: 1-сек цияға 60 
% (мас.), 2-сек цияға 25 % (мас.), 3-сек цияға 15 % (мас.). Реагент-
тер тө мен нен жо ға ры ға қа рай ба ғыт тал ған ту ра ағыс пен бір тін-
деп реак тор дың төрт сек циясы нан өте ді. Реак ция жы лу лы ғын 
жы лу ал мас тыр ғыш тар дың кө ме гі мен рет тейді. Реак тор да 100
o
C-
ге жуық тем пе ра ту ра сақ та ла ды. 
Реак циялық мас са ап па рат тың жо ғар ғы жа ғын да ғы шту цер 
ар қы лы шы ға ры лып, жы лу ал мас тыр ғыш (27) ар қы лы ал ды мен 
2-ыдыс қа, одан кейін ал кил деу ге жі бе рі ле ді.
Реак тор дан шық қан газ аз мөл шер де хлор қос па сы бар хлор-
су тек та зар ту ға жі бе рі ліп, одан кейін 28 %-дық хлор су тек (тұз) 
қыш қы лы алы на ды. 
Ал кил деу нә ти же сін де тү зіл ген қо сы лыс тар дың ал кил тіз бе-
гін де бен зол са қи на сы әр түр лі ор на ла са ды. Бен зол тіз бек тің ор-
та сын да ор на лас қан ал ки бен зол дар дың тү зі луін ка та ли за тор дың 
әсе рі нен жү ре тін ал кил топ та ры ның изо мер ле нуі қам та ма сыз 
ете ді:
R–CH
2
Cl + C
6
H
6
→ R–CH
2
–C
6
H
5
+ HCl
R–CHCl–R
/
+ C
6
H
6
→ R–CH(C
6
H
5
)–R
/
Бен зол ды ал кил деу ке зін де бен зол мен дих ло рал кан дар дың 
әре кет те суінен – ди фе ни лал кан дар, со ны мен қа тар мо нох ло рал-
кан дар мен ал кил бен зол дан диал кан бен зол дар тү зі луі ық ти мал. 
R–CHCl–R
/
+ R
//
–CH(C
6
H
5
)–R
///
→ 

жүктеу/скачать 3,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: