Әзілхан Нұршайықов

Sauap.org
45 
да, оның астына жақша ішіне ҧсағырақ ҽріптермен «Меңтай туралы 
лирикалық ой» деген сҿздерді жҽне қостым. Ҿлеңді кҿшіріп болып, қайталап 
оқып шықтым да, аяғына «1946 жыл 1 қаңтар» деп кҥнін кҿрсеттім. Содан 
соң қағазды жақсылап бҥктеп, қойын дҽптерімнің ортасына салдым да, 
орнымнан тҧрдым. 

Sauap.org
46 
VI 
Жҥректегі лҥпілді шынашақтың сол дірілінен анғартып, тағы да менің 
қолым, соқырдың алақанындай боп, алпыс екінші бҿлменің есігін ақырын бір 
сипап ҿтті. Содан соң саусақтар бҥгіліп, бірінен-бірі сҥйеу, қолдау тапқандай 
иықтаса жҧмылып барып, тақтайды тықылдатты. 
– Кіріңіз, кіріңіз, - деп екі рет қайталап айтқан қыз дауысы естілді. Мен 
есікті жайлап ашып, ішке кірдім. 
Ҥстел басында Меңтай кҿйлегін ҥтіктеп жатыр екен. Мені кҿргеннен 
кейін:
– О, ағай, жоғарылаңыз, тҿрлетіңіз, – деп ҥтігін шетіне шоқитып қоя 
салды.
Меңтай ҥстіне кҿп жуылғандықтан бҧрынғы қара кҿк тҥсі бозғылттанып 
кеткен кҿнетоздау спорт костюмін киіп тҧр екен. Ескілеу болғанмен етпен ет 
боп жабысқан осы бір жарасты киім қыз мҥсінінің мҥшелерін айқындап, 
адамды одан сайын ынтықтыра тҥсетіндей. Оның есесіне бағанағы ақ мойын, 
ақ білек, уыз кеуде біржола жасырынып, бҥркеліп қалған. Мен сол бір сҧлу 
картинаны іздегендей тамсанып, тҿсекке қарадым. Тап-тҧйнақтай боп 
жиналған ҥй іші маған жанды ерітер тамаша картинаның бос қалғандай 
ҥңірейіп тҧрған сияқты боп кҿрінді. 
Кҿйлегін қоя салып Меңтай, екі қолын қатарластыра ілгері созып маған 
қарай жҥрді. 
Ағай, сіздің Жаңа жылда бақытты болуыңызға, ойға алған 
мақсаттарыңыздың бҽрі тҥгел орындалуына шын жҥректен тілектестік 
білдіремін! - деп кішкентай ҽсем алақандарының арасы, менің қолымды 
қысты. 
– Егер шын тілектес болсаң, онда ойға алған бар мақсатым сенсің ғой, 
Меңтай», – дедім мен ішімнен. Бірақ, оны сыртыма шығарып айта алмадым. 
Рахмет, Меңтай, мен де сізге соны тілеймін! – дедім оның қолын мен де 
қос қолдай қысып, қысып емес-ау, жас баланыңҧстағандай мҽпелеп. 
Меңтай маған еркелей қарады.
– Ағай, бір ҿтінішім бар, айтайын ба? 
–Айтыңыз, – дедім «ол не ҿтініш болды екен?» деп жҥрегім лҥп ете 
қалып. 
–Айтсам, бҥгіннен бастап мені «сіз» демей, «сен» деп атаңызшы. Жарай 
ма? 
– Неге? 
– Мен сізді туған ағайымдай жақсы кҿремін, – деді Меңтай еркелей ҥн 
қатып.
– Ал «сен» демей, маған «сіз» десеңіз, бҿтен адам сияқтанып кетесіз.
Меңтай осылай деп, оң иығына қарай басын қисайтты. Ҥстіне спорт 
костюмін киген Меңтай маған бҧл сҽтте кҿз қарықтырар бҿтен ҥйдің 
бойжеткенінен гҿрі еркекшора боп ҿскен тентектеу ҿз бауырым тҽрізденіп 
кетті. 

Sauap.org
47 
– Жарайды, онда солай болсын, - дедім мен кҥліп. 
Меңтай мені жетектеп тҿрге шығарып, орындыққа отырғызды. Содан 
соң ҥстел ҥстіндегі ҥтіктеліп болған ҧзын мойынды қысқы кҿйлегін, 
гардеробтың есігін қалқалап тҧрып, оның ішінен жҽне бірдеңелерді алды да: 
«Ағай, мен қазір келемін» деп есіктен шығып кетті. 
Иен бҿлмеде оңаша қалған мен студенттік жҧпыны тіршілік мекеніне 
кҿз жҥгірттім. 
Арзанқол темір тҿсек, тақтай тумбочкалар. Ҽр қыздың тҿсегінің тҧсына 
тҥскиіз, кілемше орнына газет тҧтылып, олардың ҥстіне фотосуреттер 
жапсырылыпты. Кҿпшілігі екеу- ҥшеуден, кейде ҥлкен топ болып бірігіп 
тҥскен суреттері. Ҽр тҧстан ҽскери киімді жігіт суреттері кҿздішырамытады.
Сондай бір жҧпыны жігіт Меңтай тҧсында да тҧр. 
Меңтай расында да тез келді. Жаңағыдай емес, ҿзгеріп, басқаша боп 
келді.
Ҥстіндегі спорт костюмін шешіп тастап, ҿзінің қыз киімін киіп алыпты. 
Тегі менің алдымда тар костюммен алды, артын бҧлтитып жҥруге ҧялған 
болу керек. Мені де дҽлізге қуаламай, не теріс қаратып қойып, осы жерде 
шешініп, кҿйлегінің судыры-сусылымен, желкені кҥйдіре жақыннан 
шыққандай боп білінетін ыстық демінің лебімен жанымды қинамай, ҿзі басқа 
қыздардың бҿлмесіне барып, қайта киініп келген. Жіп шҧлығы оқтаудай тҥзу 
аяқтарына жҽне жарасып тҧр. Мен Меңтайдың бҧл инабаттылығына іштей 
сҥйсіндім. 
– Ағай, мен сізді ертерек кеп қалар деп шай қайнатып қойып едім, – деді 
Меңтай, дҽлізге дҽл сол ҥшін шығып келгендей. Киімін ауыстырып келгенін 
ешбір сҿз етпестен, қолына шиыршықтап ҧстаған спорт костюмін гардероб 
тартпасына сҧға салды. 
– Мен расында да ертерек келіппін. Келсем, сіз... а, жоқ, сен, – дедім 
кҥліп, жаңа ғанаМеңтайды «сен» деп атауға уҽделескенім есіме тҥсіп, - 
ҧйықтап жатыр екенсің. 
– Ҽ-ҽ-ҽ, – деді Меңтай даусын ҽндете созып. – Онда есікті қаттырақ 
қақсаңыз етті, мен оянатын едім ғой. 
– Мен ақырын қақтым, бірақ есік кілттелмей бос жабулы тҧр екен. 
– Кілттелмепті дейсіз бе? – деді Меңтай бҿлмесіне дҽл қазір ҧры кіріп 
кеткендей кҿзі бақырайып.
– Іңірде бір кітапты қолыма алып едім. – Меңтай оның не кітап екенін 
айтқан жоқ. Бірақ, мен оның не кітап екенін тҥсініп, қыз тҿсегі жаққа кҿзімді 
жҥгірттім. Бірақ жас Вертер Лоттаны іздеп, таңертеңгі жатқан жерінен 
«тҧрып кетсе» керек, орындық, тумбочка ҥстерінде де кҿрінбеді.
– Сол кітаптың қызығымен есікті ҽне жабамын, міне жабамын деп 
жатып ҧмытқанмын ғой тегі. – Қыз ҽлде бір ҧятқа ҧрынғандай боп, басын 
шайқады.
– Мен ҿзім сақ емес, сенгішпін. Осыным жаман-ау, тегі, – деді ҿзіне-ҿзі 
ҧрысқандай: - Тҥнде ҥйге ағай емес, басқа біреу кіріп кетсе қайтер едім. 

Sauap.org
48 
Осыдан кейін Меңтай екеуіміз ҥстел басында отырып шай іштік. Бір 
тілім қара нанды бҿліп жеп, Меңтаймен ішкен қара шай маған балдан да тҽтті 
боп кҿрінді. Екеуіміздің ортамызда тҧрған кесенің кемерінен шай ҧрттаған 
сайын кҥйдіріп ерінді қаритын екі қаңылтыр кружка, шойын шҽугім мен 
пластмассадан жасалған арзан тарелка сол сҽтте маған дҥниедегі ең қымбат 
алтын сервиздерден де артық қадірлі сияқтанды.
– Сіз менің туған ағам Жҥніске сондай ҧқсайсыз, ағай, – деді Меңтай 
шай ішіп отырып. – Біз бір ҽке, бір шешеден Жҥйке екеуміз ғана едік. 
Кішкене кҥнімде тілім келмей, мен Жҥністі Жҥйке дейді екенмін, ҿмір бойы 
солай атап кеттім. Ол менен ҥлкен болатын, сіз қҧралыптас еді. Сіз де 
қозыдай жуас, момынсыз ғой, ағай. Жҥйке де сондай еді. Анау тҧрған 
ағайымның суреті. Меңтай тҿсегінің тҧсындағы газетке жапсырылған 
суреттерді нҧсқады. – Сіз ең алғаш біздің аудиторияға кіріп келгенде, не 
болғанымды білмей кеттім. 
Сізді мені іздеп келген сол ағайым екен деп қалдым. Артынан, сіз 
екеніңізді білсем де, жҥрегім еріп, ҥзіліс болғанша тыпыршыдым. Сіз тым 
болмаса менің ағаммен соғыста бірге болмады ма екен деп ойладым. Ҥзіліс 
кезінде соны сҧрайын деп оқталған едім. 
Қалжыңбас Қанипа сізді ҧзақ тергеп, ҽуреге тҥсірді. Сол кезде менің 
сізге қатты жаным ашып тҧрды. Шыдамай қасыңызға барғанымда Жҥйке 
есіме тҥсіп, «арманым, ағатайым, қайдасың сен?» деп ішімнен егіліп жылап 
тҧрдым. Кейіннен, сіздің дҽптеріңізді ҥйге ҽкеліп, қазақ тілінің 
конспектілерін кҿшіргенімде де осы жерде отырып, бірталай беттеріне 
кҿзімнің жасы тамды. 
Меңтайдың мен алғаш аудиторияға келген сағаттан бастап маған 
қамқоршы болғанын жоғарыда айттым. Ол сол кҥнгі лекциядан кейін менің 
қазақ тілі дҽптерімді алып кетіп, бірнеше кеш отырып, бҧрын ҿткен 
лекцияларын кҿшіріп берген. Сол сияқты Майра, Кҥлкен, Қанипа сияқты 
қыздарға да бір-бір дҽптер етіп, басқа пҽн лекцияларын жҽне кҿшірткен. 
Адал кҿңілімен ағасындай кҿріп, жаны қалмай, қамқоршы боп жҥрген қызға 
менің іштей ғашық болып қҧмартуым оған бейне бір жамандық ойлаумен 
парапар сияқты боп кҿрінді ҿзіме. Осы осалдығым ҥшін ҿзімді-ҿзім іштей 
кінҽлап, ҧрысып, ҥнсіз шиырып қалдым. Қыздың балдай тҽтті шайы терлетті 
ме, ҽлде ыстық сҿзі жіпсітті ме, білмеймін, маңдайым бусанып қоя берді. 
Меңтай жайлап отырып сҿзін ҽрі қарай жалғады. 
– Ағай, сіз Сегізінші гвардия дивизиясынан келген жоқсыз ба? 
– Жоқ, мен Жҥзінші бригадада болдым. 
– Ондайды естігем жоқ. Маған соғыстан қайтқан жҧрттың бҽрі Сегізінші 
гвардия дивизиясынан келген сияқты боп кҿрінеді. – Меңтай сҽл бҿгеліп, 
ойланды да, оның жауабын ҿзі тапты. – Бҽлкім, ол Жҥйкенің сол дивизияда 
болғандығынан шығар. 
– Ол кісі тірі ме? – деп сҧрадым мен. 
– Жоқ, «қара қағаз» келген. Артынан қасында болған кісі ҿз қолымнан 
қойдым, ҿлгені рас, – деп сендірді. 

Sauap.org
49 
Осы арада Меңтай екеуіміз де едҽуір ҥнсіз отырып қалдық. Teгі ендігі 
ҽңгімені неден сабақтарымызды білмей бҿгелген болуымыз керек. 
Шай ішілгеннен кейін Меңтай, ыдыс-аяқты гардероб полкаларына тез 
жинап тастады да, тҿсегінің бас жағындағы тумбочкасынан бір қалың 
кітапты алып шықты. 
– Ағай, – деді ол стол басына қайта келіп, жаңағы шай ішкендегідей 
менің қарсыма емес, енді қасыма отырып жатып, – мен кітапханадан ҥш 
кҥнге сҧрап ҽкеп, «Одиссеяны» оқып жатыр едім. Ҿткен тҥнде Гетенің 
қызығына тҥсіп кетіп, мҧның аяғын бітіре алмай қалғаным. Сізбен бірге 
отырып, осыны тауысып тастасақ қайтеді, егер бҥгін басқа жҧмысыңыз 
болмаса? 
– Жоқ, оқиық, – дедім мен бірден. 
– Онда жақсы болды, – деді Меңтай қуанып кетіп. – Бҽрібір жазда 
Ежелгі грек ҽдебиетінен емтихан тапсырғанымызда да керек қой бҧл.
Маған сонау жазда тапсырылатын емтиханнан гҿрі сол сҽтте Меңтай 
қасында кҿбірек отыру қымбатырақ еді. 
– Шаршағанда кезектесіп оқырмыз, қазір мен бастайын, ағай. 
Мен басымды изедім. Меңтай, тамағын кенеп алып, он тоғызыншы 
жырдан бастап оқуға кірісті. 
«Все разошлися: один Одиссей в опустевшей палате 
Смерть замышлять женихам совокупно с Афиной остался. 
С ним Телемах...» 
Меңтайдың ҽсем дауысы, жаздыкҥні Алматының ҽр кҿшесін бойлай 
ағатын сансыз бҧлақтың сылдыр-сылғыры тҽрізденіп, бірте-бірте бҿлмені 
керней бастады. Қыз кітапты бар ықыласымен беріле оқып отыр. Ҽсіресе, ол
Пенелопаның басынан кешкен қиыншылық, ауыр жайлар тҧсын 
оқығанда сол қасіреттердің бҽрін ҿз басынан ҿткеріп отырғандай қабақ 
шытып, қиналып қалады. Сол кезде мен ішім ауырып отырғандай кіржиіп, 
онымен іштей қоса қиналамын. Меңтай дауысы жанды ҽлдилер бҧлақ 
сыңғырығындай біркелкі кҥйге кҿшкенде, мен де кең тыныс алып, жадырап, 
рақаттанып қаламын. 
Ҿзіңіз білесіз, «Одиссеяның» соңғы жыр-тарауларында Одиссей 
батырдың жары 
Пенелопа сҧлудың соғысқа кеткен ерін жиырма жыл бойы айнымас 
адалдықпен кҥткені суреттеледі ғой. Жиырма жыл бойына ол ҿзінен 
дҽмеленіп қол созған жігіт сымақтардың бҽрін айла тауып, бойына 
жуытпайды. Қызығушылар қыр соңынан қалмаған соң, бір кҥні сол елдің 
дҽстҥрі бойынша, қарт атасына кебін тоқуға кіріседі. Соны бітіріп, атамның 
алдында келіндік қарызымды ҿтегеннен кейін ғана басқа кҥйеуге шығамын 
деп жар салады.Бірақ Пенелопа кҥндіз тоқыған ҿрмегінің жібін ҿзі ылғи 
тарқатып тастап отырады. 
Дҽмелі жігіттер арудың бҧл айласын сезіп қойып, кебінді тез тоқып бітір 
деп дігірлейді. 

Sauap.org
50 
Бҧл сыры ашылып қалғаннан кейін Пенелопа жаңа бір шарттыойлап 
табады.
Енді ол Одиссейдің ҥйде қалған адырна ағытулы садағын кімде кім 
тартып, бір жебені қатар тізілген он екі шығыршықтың кҿзінен ҿткізсе, соған 
тиемін дейді. Ҿйткені ол Одиссейдің алып садағын ешкім тарта алмас, сҿйтіп 
мырзалар менен кҥдерін ҥзіп, қҧлағыма тыныштық берер деп ҥміттенеді.
Кҥйеулердің ҿзара жарысы белгіленген кҥнге Пенелопадан дҽмесі 
барлардыңбҽрі тегіс жиналады. Бірақ олардың ішінде бірі оқ атып, он екі 
шығыршықтан ҿткізбек тҥгіл, алып батырдың адырнасын да кигізе алмайды.
Осы топырдың ҥстіне Одиссей келіп, ақ некелі ҽйелінің басын дауға 
салғандардың кҿзін қҧртады. Сҿйтіп ол ҿзінің кіршіксіз адал жары
Пенелопаға қосылып, ҿзі жоқта ер жетіп азамат болған ҧлы Телемахпен, 
барша ел-жҧртымен табысып, мҧратына жетеді. 
Қасымдағы қыздың оқып отырған кітабына, кітаптың екінші бетінде 
жатқан оның ақ сҥйрік саусақтарына мҥлгіп телміре қарап, қыздың ҥніне, 
кітаптың оқиғасына елтіп, екеуіне бірдей ынтығып мен ҧзақ отырдым. 
Сондай сҽттерде, кейде, оң иығым Меңтайдың иығына тиіп кетеді де, 
вокзалда отырып ҧйықтаған адамның селк етіп оянып, мойнының сылқ ете 
тҥскенін кҿрген ешкім жоқ па екен деп, жалма-жал жан-жағына қарап ҽлек 
боп алатындай, кеудемді кейін шегеріп, қолымды қайта-қайта уқалай 
беремін. 
Сҿйтіп отырып, кешке қарай біз «Одиссеяны» аяқтадық. Ҽрине, мен 
осының бҽрі ҿз жырым – ҿз одиссеям болмағанына іштей ҿкіндім. Ҽлдебір 
кҿмескі елестер кҿз алдыма келіп, Ҽлиманың мені кҥтпей басқа біреуге тиіп 
кеткені ернімді еріксіз тістетіп жҽне қынжылтты. 
– Міне, бір ҥлкен жҧмыс бітті, ағай, – деп Меңтай кітаптың соңғы бетін 
жапты.
Бірақ оны алдынан ысырып тастамай, оқығанын ойға жиғандай боп, 
кітаптың сыртын сипап біраз ҥнсіз отырды. 
– Ағай, сіз қалай ойлайсыз? – деді ол маған соншама бір сабырлықпен 
қарап.
– Маған Гомер поэмалары қазақ дастандарына ҧқсайтын сияқты боп 
кҿрінеді. Мҽселен, мен ҿз басым осы Одиссейді біздің Қобыланды батырға,
Пенелопаны Қҧртқа сҧлуға жақындатамын да тҧрамын. Айырмашылық 
екі елдің тіршілік кҽсібінде, бірі теңізді, екінші даланы мекендейтіндінде ғана 
ғой деймін. Қобыланды жауға аттанып кеткенде, оның елін Қызылбас жҧрты 
шауып алып, сол елдің ханы Алшағырдың Қҧртқаны аламын деп ҽлек 
салатыны жаңағы Пенелопаны аламын деушілердің қылығына ҧқсамай ма?
Ҿмірі Гомерді естімеген қазақ жырауларының онымен ҥндес шыққанына 
қайран қаламын. 
Бҧл сҿздерімен Меңтай маған кітапты кей қыздарша судыратып босқа 
оқып шықпай, оның мҽн-мағынасына ой жіберіп, оқығандарын бір-бірімен 
салыстыра отыратын зерделігін танытты. «Қаласаң сен тҥбегейлі зерттеуші, 
жақсы ғалым да боп шығар едің-ау» деп ойладым мен. 

Sauap.org
51 
– Иҽ, рас, – дедім мен Меңтайдың сҿзін қҧптап. 
– Менің ҽдебиеттегі ҽйел бейнесінен ең жақсы кҿретіндерім осы 
Пенелопа,
Қҧртқа тҽрізділер, – деді Меңтай ойын ҽрі қарай жалғап. – Бҧлардың ҿзі 
еңбекші ҽйелдер. 
Пенелопаның атасына ақырет тоқымақ боп, кҥндіз-тҥні ҿрмектің ҥстінен 
тҥспеуі, Қҧртқаның Тайбурылдай тҧлпарды баладай мҽпелеп, бабын тауып 
ҿсіруі ересен еңбекшілдікті білдірмей ме? Меніңше, ҽйелге керек негізгі ҥш 
қасиет бар, ағай. Олар: еңбекшілдік, ақылдылық, сҧлулық. Бойында осы ҥш 
қасиет тегіс бар ҽйелді тҿрт қҧбыласы тҥгел ҽйел деп бағалау абзал. Ал 
соның алғашқы екеуі ғана табылса, онда соңғысынсыз да ҿмір сҥре беруге 
болады. Солай емес пе, ағай? – Мен ҽйелдердің сҧлулықты ҿздеріне ен 
бірінші қажет деп білетінін, сондықтан сиықсыз ҽйелдер де ҿздерін сҧлумыз 
деп есептейтінін сезсем де, Меңтайдың еңбекшілдікті бірінші қажет деп біліп 
отырғанын оның келесі сҿзінен ғана аңғардым. – «Ҽдебиеттегі еңбекші 
ҽйелдер бейнесі» десе, бір диссертацияға тақырып та болады екен-ау ҿзі. 
Қыз осылай деп, сҿзін аяқтағандай болды. Бірақ оны мен қайтадан 
жалғастырдым. 
– Осы тақырыпты ҿзің диплом жҧмысы етіп алып, университет бітірген 
соң оны диссертацияға неге айналдырмайсың, Меңтай? 
– Диплом жҧмысы етіп алуға болады ғой, – деп барып, қыз жымиып 
кҥліп алды. - Ал, диссертация қорғау менің қолымнан келмес. 
– Неге? 
– Анада оқытушы ағайдың осы жҿнінде ҿжеттік, ҿлермендік деп екіге 
жіктеп айтқан бір ҿткір сҿзі ҽлі кҥнге дейін кҿкейімнен кетпейді. Ол сҿз 
сіздің де есіңізде болар, ағай? - деді 
Меңтай ҿзіне тҽн сыпайылығын берік сақтай отырып. 
Ия, мен оны ҧмытқан жоқ едім. Ҿзімізге қҧдайдай кҿрінетін ақ маңдай 
қадірмен оқытушымыз лекция ҥстінде сҿзден сҿз шығып кетіп былай деген 
еді: «Бағдарлап, барлап қарасақ осы кезде диссертация тҥрлі жолмен 
қорғалатыны байқалады. Бірі - ғылымға келер жастың шын бейімділік 
танытқан анық мақсатпен қорғауы. Екіншісі - ешбір бейімі, ғылымға анық 
ҥлесі жоқ қара-дҥрсін, кейбір адамдардың кҥрпілдетіп сиыр сауғандай етіп 
кандидаттық дипломнан ай сайын мол ақша сауып отыру мақсатын кҿздеп, 
қҧлқын қҧмарлықпен, пайдакҥнемдікпен қорғауы. Соңғысы алғашқыдай 
ғылымда айтатындай ҿз сҿзім бар деп, ҿзекті жарып шыққан ҿжеттікпен 
емес, жалынып-жалпайып, ҿлімсіреген ҿлермендікпен қорғау. Сендердің 
іштеріңде кейін диссертация қорғаймын дейтін талапкерлерің болса, онда 
ғылымға анау алғашқы ақ, ҽділ жолмен баруларыңды, мҽслихат етемін. Осы 
соңғы сҿлекет жолдан арылса екен, жоғалса екен деп тілеймін». 
– Ағайдың сол айтқанындай-ақ, – деді Меңтай жаңағы сҿзін жалғап, –
ғылымға ҥлес қосу ҥшін емес, кҥрпілдетіп ақша сауу ҥшін ғана диссертация 
қорғау біздің қыздардың кейбіреулерінің қолдарынан келсе келер, бірақ мен 
ҿйте алмаспын. – Меңтайдың енді бҧл тақырыпта ҽңгіме қозғағысы келмеді 

Sauap.org
52 
білем, сҿздің бетін басқаға бҧрды. – Бҧның бҽрі мына кітаптан шығып кетті 
ғой, – ол алдында жатқан кітаптың сыртын тағы бір сипап қойды. – 
Айтпақшы, ағай, жаңа, кітап оқып отырғанда, кҿмейіме келген бір сҧрақ 
бар еді. 
Соны сҧрайын ба сізден? 
– Сҧра, Меңтай, – дедім мен кҥле тҥсіп. Қыздың не сҧрағалы отырғанын 
сезгендей, жҥрегім су ете қалды. 
– Сҧрасам, Одиссей батыр сияқты сізде соғыстан қайттыңыз. Ал елде 
сізді кҥткен ҿз Пенелопаңыз жоқ па еді? Бҧл сҧрағыма ренжімеңіз, ағай, – 
деді Меңтай соңғы сҧрағым менің кҿңіліме кеп алды ма дегендей, кейінгі 
сҿздерін тездете айтып. 
Несіне ренжиін, мен қызға шынымды айттым. 
– Болды, Меңтай, – дедім сҽл ғана кҥрсініп қойып. – Аты Сҽлима еді. 
Соғысқа кетерде уҽде байластық. Артынан ол осы КазГУ-ге кетіп студент 
болып, оқып жҥрді. Хат алысып тҧрдық. Оның ең соңғы хатын мен 1944 
жылдың басында алдым. Сол хат ҽлі кҥнге дейін қалтамда жҥр. Тыңдасаң 
оқып беремін. 
– Оқыңыз, ағай, - деді Меңтай ҽлденеден қаймыққандай бҿгеле сҿйлеп. -
Бірақ ҿзіңізге ауыр болып жҥрмесе... олай болса оқымай-ақ қойыңыз. 
– Е, адам басына тҥскен ауырлықтың бҽріне кҿнуге де тиіс, оны кҿтеруге 
де міндетті ғой. 
Ҽйтпесе, оның несі адам?– дедім ҿзімді-ҿзім қайрағандай болып. Содан 
соң орнымнан тҧрып, Меңтай шифоньерінің есік жақ сыртындағы темір 
шегеде қабырғаға ілген қасқырдың терісіндей жер сыза салақтап тҧрған 
шинелімнің ішкі қалтасынан су ҿтпейтін жылтыр қағазға оралған хаттарды 
алдым. Бҿлмеіші қара кҿлеңке тарта бастаған еді. 
Меңтай да менімен ілесе орнынан тҧрып, есіктің екінші жақ 
қабырғасындағы қара тиекті бҧрап, тҿбе шамды жақты. Мен орныма отырып, 
Сҽлиманың хатын оқуға кірістім. Меңтай жаңағы жерге «Одиссеяны» 
шынтақтай қайта жайғасып, бейтаныс қыздың ҽр сҿзін барынша зейін қоя 
тыңдап қалды. 
Мен онда дҽптердің алты бетінің асты-ҥстін толтыра ҧзақ жазылған 
хатты Меңтайға тҥпнҧсқадан оқып берген едім. Енді оны сізге жаттап алған 
тақпақ сияқты етіп, ауызша айтуыма тура келеді. Егер, менің қолыма 
қарамай, сҽл қырындау отырсаңыздар, онда тҥпнҧсқадан оқылған хатты 
тыңдағандай ҽсер алуларыңыз да мҥмкін. Ал, бастаймын не де болса. 
«Жаным Ербол! 
Менің сені шексіз сҥйетінімді білесің. Ҿзім де сен дегенде шығарда 
жаным ғана басқа шығар деуші едім. – Бҧрынғы хаттарының бҽрінде Сҽлима 
алдымен менің амандығымды сҧраушы еді. Содан соң есен-сау бола беруіме, 
жауды тез жеңіп қайтуыма тілектестік білдіретін. Ит қуған адамның 
айқайындай ғып, бірден бҧлай бастағаны несі екен деп ойладым бҧл хат ең 
алғаш қолыма тигенде. Содан соң оны ары қарай оқыдым. 

Sauap.org
53 
– Осы кеше ғана ауылға каникулге барып қайттым. Бҥркітбай бригадир 
сенің папаңның орнына колхозға председатель болған еді ғой. Жақында 
соның бҧрынғы бала кҿтермеген кҽрі ҽйелі қайтыс болыпты. Ауылға мен 
барған кҥннің ертеңінде біздікіне сол кісі келді. 
Маған амандасты. Сабағымның жайын, оқуды қашан бітіретінімді сҧрап, 
біраз отырып кетіп қалды. Басқа ештеңе деген жоқ. Бірақ, кешке шешем 
маған «сен сол Бҥркітбайға тҧрмысқа шығасың, егер мені шешем дейтін 
болсаң сҿйтесің» деп қиғылықты салды. «Ол менің ҽкемдей кісі ғой. Қалай 
шығамын?» дедім мен. «Тҥгі де жоқ, ерлі-байлы болған соң оның ҥлкендігі 
де ҧмытылып кетеді» деді шешем. Мен кҿнбедім. Шешем қарысып отырып 
алды. 
«Ҽкең трудармияда, сен оқудасың. Мына екі бала мен мені кім асырап, 
сақтайды? АлБҥркітбайға шықсаң, ҿзіңнің де тыныш, ит ҿлген жерге оқу 
іздеп сандалмайсың. Меніңде ҧйқым тыныш –бір жағынан ҽкеңді, бір 
жағынан сені ойлап, тҥн ҧйқымды тҿрт бҿліп дҿңбекшімеймін. Бҥркітбай 
екеуің бҥкіл ауылды билеп, бірің бастық, бірің мҧғалім боласыңдар да 
отырасыңдар. Осы заманда осыдан артықтың керегі не?» деп қҧлағымның 
етін қудай жеді. Мен сені айттым. 
«Ерболды қайтесің, екеуіміздің қосылатынымызды ел біледі дедім. – Ол 
кҥнде хатты Алматыдағы маған да, ауылдағыда жазады. Осы ҥйдің ҿз адамы 
болып жолдайды» дедім. 
Шешем шап ете тҥсті:
«Ербол, Ербол дейсің? Ол тірі келе ме, ҿлі бола ма? Оны қайдан білдің. 
Қайта, Ерболдың сені жақсы кҿргені рас болса, бағыңды байламасын. Егер 
ҥйге ҿзі аман келсе, елден Ерболға лайық қыз табылады. Сҽниям жетіп жҽне 
келеді. Ертең оған да кҥйеу керек. Тіпті Ерболға соны беремін. Оған апасын 
алды не, сіңлісін алды не – бҽрібір емес пе? Екеуі де менен туған. Ал дҽп 
саған ертеңгі Ерболдан бҥгінгі Бҥркітбай артық. Осыдан Бҥркітбайға 
бармадың ғой, ақ сҥтімді аспанға сауамын, теріс батамды беремін. Аналық 
қарызымды екі дҥниеде де кешпеймін!» деді. 
Не істерімді білмедім. Ақыры, жазғы каникулге келгенде кҿрейік дедім. 
Оған дейін ҿзіңмен ақылдасып алғым келді. «Бҥркітбай менімен бҧрыннан 
сҿйлесіп жҥрген. Қыста келгенде сені ҥйіме кіргізіп бер, оқуға жіберме деген. 
Сенін сонау жазыңды кҥтіп, қу тізесін қҧшақтап отыра бере ме ол. Осындағы 
бойжетіп отырған қыздардыңбірін алады да қояды, сені дҽт дегізіп. Ана 
Жексеннің қызы Қатипа жоқ нҽрсені сылтауратып, кҥнде баратын кҿрінеді 
канторға. Бҥркітбайды қалай қолыма тҥсіремін деп жҥрсе керек. Ҽне, сол 
сияқты біреу есігіме ҿзі келіп тҧрған бақ-дҽулет, бай кҥйеуді қағады да 
кетеді», - деп шешем тепсіне тақымдап болмады. 
– Ендеше Бҥркітбай сол Қатипаны алсын, – дедім мен. 
– Бҥркітбай оны ҧнатпайды, - деді шешем. - Осы тҿңіректе оның 
ҧнататыны сен ғана болып отырсың. Қҧдайдың мҧнысына мың шҥкіршілік, 
ат аяғы жетер жердегі жалғыз еркек қызының аяғынан қҧшақтай жатса, одан 
артық бақыт бар ма шешеге! Бірақ есіңде болсын, еркектің кҿңілі қҧбылмалы 

Sauap.org
54 
болады. Мысықты кім арқасынан сипаса, ол соған сҥйкеніп, пырылдай 
алдынан тҥспей қоймай ма? Еркек те сол сияқты. Қай ҽйел бетіне кҥле қарап, 
қылмыңдай бастаса, еркек те соған қарай бейімделе береді. Сен шалқая 
берсең ол ерегесіп Жексеннің қызын алады да қояды. Сҿйтіп саған арналған 
жылы суға Қатипа қолын малады да отырады. Жҧртқа таба боп мен қаламын, 
елге кҥлкі боп сен жҥресің. 
– Неге табалайды жҧрт? – деймін мен. 
– Неге табаламайды, – дейді шешем. – Бҥркітбайдың кҿңілі сенде екенін 
бҥкіл осы ауыл тҥгел біледі. Кеше анау шеттегі саңырау кемпір Сақып та:
«Бҥбіш, Сҽлиманы Бҥркітбайға қашан қосқалы жатырсың? Ҧмытып 
кетпей мені де тойыңа шақыр. Сҽлиманың тҧсауын ҿзім кескенмін» деп кетті.
Білмесе ол не? Ел қҧлағы елу деген емес пе – бҽрі де біледі. 
Білсін, осы қиыншылықта мына Бҥбіштен басқа кімнің қызын кҥйеу, 
кҥйеу болғанда жарты патша – басқарманың ҿзі алып жатыр. 
Мен ыза боп кеттім. «Тойыңның да, Бҥркітбайыңның да керегі жоқ» деп 
жылап жатып алдым. 
Шешем бҧртиып, біраз қасымда отырды. Содан кейін даусын 
жҧмсартып басымды сипады. Біраздан кейін мені қҧшақтап, ҿзі де жылап 
алды. Кҿзін сҥртіп, бір кезде қайта сҿз бастады. 
– Егер соғыстан Ербол келмей қалса, сорлайтын сен боласың, балам, – 
деді жыламсырап отырып. - Одан да бҥгіннен бастап, Бҥркітбайға шығып ал, 
қалқам. Айналайын, ақылың бар ғой сенің. Мына дауылды заманда ҥйге тіреу 
болатын еркек керек. Оқуды қайтесің, оқудың тҥбіне кім жетеді? Ербол, 
Ербол! – дейсің. Ерболың да жасынан оқу қҧмар бала болатын. Соғыстан 
бҧрын тауыса алмай кеткен оқуын соғыстан кейін бітіремін деп ҽуре 
болмасына кім кепіл оның. Алдымен соғыстың бітуін кҥтіп, одан соң 
Ерболдың оқуды тауысуын тосып, ҿз бағынды ҿзің байлап отырасың ба, 
кҥнім-ау. Қыз баланың бақыты – байға тиіп, бала қҧшақтау. Жалғыз сен емес, 
Хауа анадан бері келе жатқан жоралғы осы, ботам.
Осылай деп шешем дауыс айтып отырып алды. Бір жағынан сені аяп, бір 
жағынан шешемді, он беске кеп қалған сіңлім Сҽния мен он жасар інім 
Ҽскержанды аяп, екі оттың ортасында қалғандай, дал болдым. «Апатай, бҧл 
ҽңгімені жазға қалдыр» деп тан атқанша жылап, жатып алдым. Бҥркітбаймен 
ақылдасты ма, ҽлде ҿзі жібіді ме білмеймін, ертесінде кешке шешем осыған 
кҿнді. Жазғы каникулға шыққанымда мені Бҥркітбайға қосатын болды. (Ал 
ҿзім Бҥркітбайды алғаш келіп, амандасып кеткеннен кейін кҿргенім жоқ). 
Мінеки, сҿйтіп, ауылдан мен кеше ғана келдім. Келе сала саған хат 
жазып, мҧнымды шағып отырмын. Не істейін, Ербол? Не қылайын? Жаным, 
қуатым, ақылды едің ғой, бір амалын тапшы. 
«Сақал-мҧртың қуарып, бойға біткен тамырдың бҽрі бірдей суалып, 
алайын деп тҧрмысың мені кҿріп қуанып» деп қарт Қожаққа Ақжҥніс 
айтқандай, Бҥркітбай шалға қалай барамын, сенсіз қалай ҿмір сҥремін? 
Бармасам, шешем кҥн кҿрсетпейді, ҥй ішінің халі тҥскен. Ҿзің барда кҥзде ҥй 
басына арба-арба еңбеккҥнге тиген астық қыс бойы ол қап-қап болып 

Sauap.org
55 
тошалада тіреліп тҧрушы еді. Ҿткен кҥзде біздің ҥйге бір жарым қап бидай 
ҽрең тиіпті.
Ҥйелмелі ҥш жан кҥніне ҥш мезгіл дастарқанға бір уыс бидай шашып, 
тауықтай теріп жеп, талшық ететін кҿрінеді. Бір біздің ҥй ғана емес, бар 
ауылдың кҥйі осы. Жақ жҥндері ҥрпиіп, бозарған бала-шағаның тҥрін 
кҿргенде, ішің удай ашиды. Міне, елдің жайы осы, Ербол!Студенттік жағдай 
да жетісіп тҧрған жоқ. Кҥніне карточкамен алатын бір жапырақ нан мен 
қатықсыз қара кҿже. Жатақхана да суық. Осы хатты кҿрпеге оранып отырып, 
қайта-қайта ҥрлеп ҿз деміммен жылытып, ҽрең жазып отырмын. Бірақ, маған 
сенің ҽр хатың бес кҥндік азық, ҽр сҿзің бір кҥндік қызу. Қаншама жҥдеп-
жадап жҥрсем де, сенен хат келгенде жайнап, жадырап кетемін. Бҧл шын 
сҿзім, шын, қуаттым. 
Сҥйіктім Ербол! 
Менің бар жайым осы. Ендігі хабарды ҿзіңнен кҥтемін. Шешімін де, 
кесімін де ҿзін айт. 
Мен сенің айтқаныңды ғана орындаймын. Кҥт десең – кҥтемін, шалға 
бар – тҧрмысқа шық десең – шығамын. Талай махаббаттың қанатын 
қырыққан соғысты бастаған қаскҿй жауға лағынет айтып шығамын. 
Бҥркітбайдың босағасында басыма қызыл желек бҥркелсе, саған деген 
ақжҥрегім қара жамылып жататын болады кеудемде. 
Жоқ, бҧлай болуы жҿн емес, Ербол. Жазға дейін соғыс бітуі керек. 
Сендер Гитлер сҧмның кҿзін жоясыңдар. Сонда Бҥркітбай айдалада қалады. 
Екеуіміз қосыламыз – махаббаттың мерейі ҥстем болады. Махаббат 
зҧлымдықты жеңеді. Сендер алыста жаумен жҧлқысып жатырсыңдар. Менің 
жҥрегімде махаббат пен шарасыздық шарпысып жатыр. Махаббат жеңісінің 
туы сендердің қолдарында, Ербол. Сендер жауды қҧртсаңдар, майданда 
сендер кҿтерген жеңіс туы мҧнда жығылып жатқан мыңдаған махаббаттың 
жалауын жалтылдатады. Айналайын, қуатым, жауды тезірек жеңіңдер. 
Сҿйтіп, ҿзіңді де, мені де қҧтқар мына азаптан. 
Қасымдағы қыздар жатып қалды. Мен стол шамын жаныма жақындатып 
алып, саған осы хатты жазып отырмын, жылап отырмын. Мына бір сиясы 
жайылып кеткен сҿз – менің кҿз жасым тамған жер. 
Жаман айтпай, жақсы жоқ деген, Ербол. Жазда, жазатайым, 
Бҥркітбайдың жайған торына тҥсіп қалсам, сен мені кеш. Ҿзіңді уыз 
махаббатыммен шексіз сҥйгенім ҥшін кеш. Соғыста талай темірдің қамырша 
иленіп, талай шойынның шыныдай ҥгітіліп жатқанын сан рет жазып едің ғой 
маған. Ендеше адам жаны темірден тҿзімді ме, шойыннан берік пе? 
Майданда сом болаттарды кҥйреткен соғыс елде де талай серттерді 
сындырып, уҽделерді уатып жатыр. Ҽрине, оның да тауқыметі 
жауынгерлердің иығына тҥседі. Олай дейтінім, осы жолы ауылдан келгенде, 
кҥйеулері соғыста жҥрген кейбір жас ҽйелдердің сҿз байласқан жігіттері 
майданға кеткен қыздардың кҥйеуге шығып алғандарын кҿрдім. 

Sauap.org
56 
Жоғарғы ауылдағы ҿзіңнің Ағайша жеңген завферма боп жҥрген 
Жолболды деген шҧбар шалға тиіп алыпты. Алматыға қайтар алдында, 
мектептің жанындағы лҽпкеде кездесіп: 
– Неге ҿйттіңіз? - деп сҧрадым Ағайшадан. 
– Кҥйеуімнен соғыс басталғалы хат жоқ. Мен сонсоң шықтым. Ал 
Еркеш қайнымнан (жеңгелеріңнің сені солай деп атайтыны есінде шығар) 
кҥн сайын хат алып отырған сен де Бҥркітбай бастыққа барғалы жатыр дейді 
ғой, – деп, ол ҿзімді кекетті. 
Тҿменгі ауылдағы «бес жорға» атанған бес бойжеткеннің бірі Қазиза еді 
ғой.
Сол отыз жыл отасқан ҽйелін тастатып, бригадир шалға шығып алыпты. 
Бҧл менің бір ауылдан, ҿзіміздің колхоздан ғана кҿргенім. Ондайлар 
басқа ауылдарда да бар шығар. Осының бҽрі тҧрақсыздықтан емес, кҿпшілігі 
шарасыздықтан кетіп жатыр, Ербол. Мҧның бҽрін сенің алдында ақталу ҥшін 
жазып отырғаным жоқ, жаным. Ертең жауды жеңіп, аман қайтқан жігіттердің 
бҽрі ҿздерін тоспай кетіп қалған жарлары мен ғашықтарына қарғыс дауылын 
боратып, лағынет боранын ҧйтқыта келеді ҽлі. Сонда, ең жоқ легенде бір 
жігіт - менің ақылды досым, бар жағдайды байыппен ойлап, пайымдай 
білетін Ерболым олай етпесін. Ол пайдасыз ашу мен ызадан биік болсын. 
Қыз сорлылардың шалға телініп, жат босағаны жастанғанымен, ҿздерінің сол 
жігіттерге деген сҥйіспеншіліктерін жҥректерінің тҥкпіріне тҥйіп, ҿмір бойы 
жадында сақтап қалғанын білсін. Қанша бармын, бақыттымын десе де, сол 
алғаш сҥйген жігіттерінің тҿбесін кҿргенде шексіз қуанатындарын, оңашада 
соларды ойлап, ҿксіп алатындарын тҥсінсін. 
Сҿйтіп, қыздарға кешірім етсін, жалғыз ҿз атынан емес, барлық жігіттер 
атынан кешірім етсін деп жазып отырмын мҧны. 
Жоқ, Ербол! Сен мҧны мен Бҥркітбайға баруға бел байлаған соң айтып 
отыр екен деп ойлама. Жоқ, атама. Бҧлжҥрегімді жайып, бар сырымды 
ақтарғаным саған бҽрін жасырмай жазғаным. Осылай ақтарыла сҿйлеуге мені 
ҿзің ҥйретіп едің ғой, жаным. Сол талабыңды орындағаным. 
Miне, ағарып таң да атты. Терезеден ақбас Алатаудың бір шыңы кҿрінді. 
Осы шыңдай берік, осы шыңдай тҧрақты болам деуші едім ҿмірде. Оны 
алдағы кҥндер, алдағы жағдайлар кҿрсетеді. 
Міне, қалқам, мен болдым. Сенін амандығыңды тілеймін. Осы жазда 
жауды қҧртуларыңды кҥтемін. Сенің маған ақыл қосатын хатыңды тосамын.
Басынды кҿкірегіме басып, қысып, сҥйдім сені. Окобыңда, аязда тоңып 
отырған жеріңде ерніммен аймалап, айқара қҧшақтадым, жаным. 
Сенің Сҽлимаң. 
1944 жыл, 20 февраль. 
Алматы, КазГУ». 
Мен хатты оқып болып, Меңтай екеуміздің ортамызға қойдым. Қыз 
қолын хатқа созбады. 
Маған оның жҥрегі толқып отырғандай кҿрінді. Бірақ онысын 
сездірмеді.

Sauap.org
57 
Бҧл Сҽлиманың сізге жазған хаты ғой, – деді арамыздағы біраз 
ҥнсіздіктен кейін Меңтай. 
– Иҽ. Қыздың кҿмейіне оның ар жағы не болды деген сҧрақ та келген 
болар.
Бірақ ол енді лҽм демеді. Басталған ҽңгіме аяқсыз қалмайтынын біліп, 
ҽліптің артын бағып, ҥнсіз отыра берді. 
– Енді ар жағын айтайын ба? – дедім қызға қарап. 
Меңтай басын изеді. 
Бір хатты оқып шыққаннан кейінгі менің жайым еркек қауымының 
бҽріне де тҥсінікті ғой. 
Кҿзге кҿрінбейтін ҽлде бір алып қол мені желкемнен қапсыра ҧстап 
алып, біресе ашқазанда бҧрқ-сарқ қайнап жатқан ыстық суға малып, одан соң 
сақылдаған сары аязда мҧз ойыққа батырып алғандай болдым. Сол кҥшті 
қолмені осы бір ыстық, бір суыққа кезек сҥңгітіп суырғанға ҧқсады. Біресе 
денем от боп кҥйіп, артынша мҧздап қоя береді. 
Ҿне бойым қалш-қалш етіп бҥрісіп, Бальзактың былғарысындай 
кішірейіп бір жапырақ боп бара жатқан сияқтанамын. 
Қойшы, не керек, сонымен ол кезде кҥндіз кҥлкі, тҥнде ҧйқыдан 
айырылдым.
Сҽлимаға не деймін, не деп жауап беремін деп қиналдым. Оны 
ойлағанда қолымдағы мылтығымның сусып қалай жерге тҥсіп кеткенін де 
аңғармай қаламын. Бҥркітбайға бар деуге Сҽлиманы қимаймын, Сҽлимадан 
айырылып қалсам, енді ешқашанда маған ондай жақсы қыз кездеспейтіндей 
кҿрінеді.
Ешкімге барма, ҿзімді тос дейін десем, ҿлермін деп ешқашанда 
ойламағаныммен, анық тірі қаларыма, осы кҥнгідей он екі мҥшем сау аман 
келеріме жҽне кҿзім жетпейді. Ҿлі болам ба, тірі қалам ба – онда шаруаң 
болмасын, тек мені тос деп эгоистік жасауға тағы да арым бармайды.
Сҽлима хатында жазға дейін жауды жеңіп кел, сонда ҿзіміз қосыламыз 
дейді. Менің сҿйтіп оған жеткім-ақ келеді. Бірақ бҥкіл неміс армиясын жазға 
дейін жалғыз жайпап тастау менің қолымнан келе ме? Егер бҽрі менің 
қолымда болса, онда жазға дейін емес, бір айда-ақ, тіпті бір тҽулікте, тіпті 
сол кҥні-ақ жауды қҧртып, бар ғашықты бақытты етіп, елге қайтқан болар 
едім.
Қайтейін, қанша бҧлқынса да бір солдаттың қолында не бар. 
Ҿстіп дҽл-сал болып жҥргенімде елден тағы бір хат алдым. Оны ауылдан
Сҽлиманың шешесі жолдапты. Ҽрине, Бҥбіш апайдың ҿзі хат білмейтін. 
Бҧл апайдың кіші қызы Сҽнияның да жазуы емес. Қолтаңбасы маған ҿте 
таныстау. Басқа біреуге жаздырыпты. 
Хатының мазмҧны мынадай. 
«Қымбатты Ербол балам! 
Дҥние тыныштық болса, сені шын балам болар деп ойлаушы едім. Сҧм 
соғыс килікті де, бҽрінді кҿгендеген қозыдай алысқа алып кетті. Сҽлимам 
сені сарғайып кҿп кҥтті. Оның енді отыруының орны жоқ. Ерге шығуы керек.

Sauap.org
58 
Шырағым, мен шешемін ғой. Ең жоқ дегенде бір қызымды қолымнан 
ҧзатып, қызығын кҿрейін. Егер сенің оны шын жақсы кҿретінін рас болса, 
бағын байламай, рҧқсатымды бер. Оған, кінҽ қойма, ҿз кҥнін кҿрсін, 
обалдарың сҧм Китлерге болсын. 
Ал, қарағым Ербол! Осыны сенен аналық тілек етемін. Жасыңнан ана 
сыйлаған жалғыз едің ғой. Айтқанымды орындасаң - батамды беремін. 
Қҧдайдан сенің аман-есен келуіңді тілеймін. Аман келсең, ҿзіңе лайық қыз 
табылады елден. 
Анаң Бҥбіш».
Бҧл хат жанымды жҽне кҥйдірді. Кҥйдірген кемпірдің сҿзі ғана емес 
(бірақ шеше байғҧста не кінҽ бар), сол хаттың жазуы да еді. Ҽріптері қиқы-
жиқы бҧл шимай Бҥркітбай бригадирдің жазуы. Мен жыл сайын, оқу 
біткеннен кейін, жаз бойы оның табілшісі болатынмын. Сондықтан да маған 
Бҥркітбайдың қай ҽріпті қалай жазатыны, тҽбілдің аяғына қолды қалай 
қоятыны, бес саусағымдай белгілі еді. Тҿрт бҧрышты конверттен алынған хат 
бетіне тізілген сол бір қиқы-жиқы ҽріптер енді маған омартадан қҧжынай 
ҧшқан сары-ала шыбын – сансыз араларға айналып, ҿзімді жабыла талағалы 
келе жатқан сияқты боп кҿрінді. 
Сонымен, біресе жапандағы жалғыз жолаушыны қамаған аш қасқырдай 
анталап, алдан да, бҥйірден де снаряд миналар жарылып, біресе ордалы 
жыландай жан тітірете ысқырып, сумаңдап, оқ қаумалап, біресе ҥстіне тҿнін 
келген аюдың тісіндей сақылдаған жау танкі ыстық ҧяң окопты таптап, сол 
ҿміріне кҥніне қырық рет қауіп тҿндірген қырық тҿртінші соғыс жылының 
сҧрапыл қысы да ҿтіп бара жатты. Бҧл уақыт ішінде мен Сҽлимаға арнап сан 
рет хат жазып, сан рет жырттым. Ақыры, кҿктемнің алғашқы кҥндерінің 
бірінде мен оған мынадай жауап жібердім: 
«СҼЛИМА! 
Менің ҿмірімнің қауіпте екені рас. Осы кҥнге дейін ҿзім ҿлермін деп еш
ойламасам да, соғыс біткенше ҿлі боламын ба, тірі боламын ба, ал тірі қалсам 
– мҥгедек боламын ба, ҽлде жай жарақатты боп қайтамын ба, білмеймін. Бар 
білетінім: осы соңғы ҥш айдың ішінде ғана бірнеше жан жолдастарымнан 
айырылдым. 
Мен сені шексіз сҥйетінімді ҿзің білесің. Сҥйгендігім ҥшін ҿз жҥрегімді 
ҿзім тҧншықтырып, қҧрбан етуге ҧйғардым. Сен мені кҥтпе, қалаған адамыңа 
тҧрмысқа шық. Ҿлсем – есіңде сақта. Бір балаңа менің атымды қой – мен 
соған да ризамын. 
Қош. 
ЕРБОЛ. 
1944 жыл, 15 апрель. 
Майдандағы армия». 
Осылай дедім. Ҿйтпегенде қайтейін. Ол менің некелеп алған жарым 
емес қой. Біздің екі- ҥш рет сҥйісіп, тілден бал сорысқаннан басқа арамызда 
ештеңе болған жоқ. Елде, Сҽлиманың ҿзі айтқандар аз ба? Қайта Сҽлиманың 
менен рҧқсат сҧрағанына рахмет. Бҥркітбайға сҧрамай-ақ шығып кетсе мен 

Sauap.org
59 
не істейтін едім. Шешесі айтқандай, ҿзім шын сҥйген Сҽлиманың бағын 
байламайын. 
«Тос мені, тос!» деп хатқа жазуға немесе ҽндетіп айтуға ғана оңай 
шығар. Тосушы ол ҥшін талай тозақтан, талай тҧзақтан ҿтетін болар. Сол кҿп 
тозақтың бірі - шеше қаһары. Ҥй ішіне, сҿз салушыға жек кҿрінішті болып, 
сені кҥткен жардың еңбегі сен аман барып, ақталса, жақсы. Ал олай болмаса 
ше? Ҿлген ҿкіне білмейді. Кҥйініш тіріні кҥйдіреді. Ҿзің олай-пҧлай боп 
кетсең оны жҽне отқа салудың қажеті не? Қыз байғҧс сені сҥйгеніне кінҽлі 
ме?.. 
Осылай ойладым. Сондықтан «ҿзің біл, ойлан» деп, Сҽлиманың басын 
қатырмадым. «Мені кҥтпе» деп, пышақ кескендей ғып, бірден айттым. 
Хатымды бҥктедім де, тез почташыға бердім. Ҿйтпесем, тағы да жыртып 
тастайтынымды сездім. Почташы оны дивизия штабына апарып тастады.
Одан басқа да ҥшкіл хаттармен бірге, армия почтасына жҿнелтілді. 
Сҿйтіп, менің хатым елге, Алматыға қарай бет қойды. 
Хат осылай жылжып кетіп бара жатқанда маған тағы да мынадай ой 
келді.
«Осыным дҧрыс болды, – дедім ҿзімді-ҿзім жҧбатып. – Бҧлай ету 
біріншіден, менің адамгершілік парызым. Екіншіден, Сҽлимаға қойған 
сыным. Ол мені шын сҥйсе, оның ҥстіне уҽдесіне берік, табанды болса – мені 
тосады. Ал шын сҥймесе, сҥйсе де табансыз тайғанақ болса – мені кҥтпейді». 
Ақыры ол мені кҥтпеді. Хатымды алғаннан кейін, 1-май мерекесінде 
ауылға барады да, қайтадан КазГУ-ге қайтпайды. Бҥркітбаймен қосылып, 
біржола қалып қояды. 
–Ақыры ол мені кҥтпеді, - деп жоғарыдағы сҿзімді қайталап айттым. – 
Бірақ кҥтпегеніне қыз кінҽлі емес, «кҥтпе» деген ҿзім кінҽлідей сезіндім 
соғыс біткеннен кейін. Жҧрт айтып жатқан «Тос мені, тосты» неге айтпадым 
деп ҿкіндім. Ҿкінгенмен не пайда? Мен бҧл сҧрапыл соғыстан тірі 
қалатынымды, тірі қалғанда он екі мҥшем сау болып елге осылай аман 
келетінімді біліппін бе? 
Мен ҽңгімемді бітіріп, ҥстел ҥстінде жатқан Сҽлиманың хатын алып, 
бҥктедім де, қайтадан шинелімнің қалтасына апарып салдым. Сол арада 
қолыма қойын дҽптерім ілінді де, оның ішіндегі бағана бҿлек қағазға жазып 
алған ҿлең ойыма тҥсіп, жҥрегім кеудемді тепкілеп қоя берді. «Мҧны қалай 
етсем екен?» деп ойладым. 
– Апырай, бҧл кісі Пенелопа болмады ғой, - деді Меңтай осы кезде бірақ 
ҥн қатып. 
– Мен де Одиссейге ҧқсамай жатырмын-ау, – дедім қызға қарай 
бҧрылып. – 
Сҽлиманың қолына Одиссейдің садағындай садақ тастап кетпеген соң, 
ҽрине, солай болады.
– Дегенмен ҿзі ақылды, сҿзге де, ойға да ҧста, шешен қыз екен. 
– Ақын болсам деп арман етуші еді. 
– Ҽ, бҽсе. 

Sauap.org
60 
Меңтай Сҽлиманы осыдан артық талқыға салмады. Ал бір-ақ ауыз 
сҿзбен баға берді. 
– Адамгершілік, ізгілік шарттарын бҧзу ҿмірде кҿп кездескенімен, 
махаббаттан бас тарту сирек болады деуші еді. Бірақ бҽрі жағдайға 
байланысты ғой. 
Осылай деп, ҿзіне тҽн ҧстамдылықпен, ақырын ғана басын шайқады да 
қойды. 
– Ағай, сіз отыра тҧрыңызшы, - деді ол содан соң орнынан кҿтеріліп. – 
Мен мына кҿрші қыздардың плиткасы босады ма екен, біліпкелейін. 
Маған да керегі осы еді. Меңтай шығысымен орнымнан атып тҧрып, 
шинелімнің қалтасындағы бағанағы ҿлеңді алдым да, қай жерге тастап 
кетсем екен деп, жан-жағыма қарадым. Осы кезде Меңтайдың қайтып келе 
жатқан тықыры естілді де, мен буыным қалтырап, қолым дірілдеп, ҥстел 
ҥстінде жатқан «Одиссея» кітабының ішіне тыға салдым. 
– Плиткалары бос емес екен, - деді Меңтай дағдарып. – Мен тағы да бір 
шай қайната қойсам ба деп едім. 
– Жоқ, Меңтай, рахмет. Мен кетейін, кеш боп қалды ғой, – деп жалма-
жан киіміме қарай ҧмтылдым. Енді кішкене бҿгелсем, Меңтай «Одиссея» 
арасындағы қағазды кҿріп қойып, масқарам шығатын сияқтанды. 
– Ағай, келгеніңізге кҿп рахмет, – деді Меңтай. – Ертең жексенбі ғой, 
уақытыңыз болса тағы да келіңіз. Келесіз бе?
Мен тілім байланып қалғандай, басымды изедім. 
Жатақханадан шықсам кҿшелер қараңғыланып қалған екен. Жаңағы 
қағазды жылтыңдатып кітаптың арасына неге салып кеттім деп жатып 
ҿкіндім былай шыққан соң. 
Ол бағана мені туған ағамдай кҿремін деген жоқ па еді. Сҿйтіп, 
«бауырыңмын, қарындасыңмын» деп отырған қызға ғашықтық ҿлеңін тастап 
кеткенім қай иттігім? Ертең 
Меңтайды қалай кҿремін, оның бетіне қалай қараймын? 
Ҿстіп, ҿзіммен ҿзім ҧрысып, қараңғы кҿшеде бҥкеңдеп келе жатқан мен 
оқ-дҽрі қоймасына есебін тауып сағат, минуты жеткенде жарылатын мина 
тастап, сол жарылыстан жан ҧшыра қашып, аулақтап бара жатқан жау 
жағының жансызындай сезіндім ҿзімді сол сҽтте. 
Махаббат пен сана бірін бірі тыңдамайтынын, ҽрқайсысы тек ҿз дегенім 
ғана болсын дейтінін мен бірінші рет осы кеште ҧққандай болдым. 

Sauap.org
61 
VII 
Ертеңінде қайтадан мен жатақханаға жолай алмадым. Меңтайға не 
бетіммен кҿрінемін, «ағай, мҧныңыз не?» десе не деймін деп, ҿз жанымды 
ҿзім жегідей жедім.
Сҿйтіп, мені қисапсыз мас болған адамның ҿзінін орынсыз айтқан сҿз, 
келеңсіз қылықтарын естіп, ертеңінде тартар ҿкініш азабындай қинап, екінші 
қаңтар ҿтті. 
Ҥшінші қаңтарда, кҥндізгі сағат екіде лекциямыз басталмақ. 
Жатақханадан жҥрегім шайылып қалған мен университетке баруға тағы 
бетімнен бастым. Қыздардың бҽрі мені Меңтаймен қосыла кінҽлап, мазақтап, 
масқаралайтындай кҿрінді. Тілдері ащы Қанипа мен Зайкҥл: «Кҿзі қарайған 
там сҥзеді дегендей, ағаң сені бір сҥзіп кҿрейін деген ғой» деп қазірдің 
ҿзінде. Меңтайды ажуалап жатқандай сезілді. 
Ҽлде бҥгін университетке бармай қалсам ба екен деп бір ойладым. 
Ҽскерде себепсіз шашау шығып кҿрмеген басым, мҧным тҽртіп бҧзғандық 
болар деп таныдым. Оның ҥстіне бҥгінгі алғашқы екі сағаттық лекциядан 
ҿлсем де қалуыма болмайды. Ол профессор Ҽуеновтың лекциясы. Біздің 
филфак оқытушыларының ішінде Ҽуеновтың орны бір бҿлек сияқтанады. 
Кейбір лекцияларда шулаңқырап, тіпті болмаса ҿзара кҥбірлесіп, кҥңкілдесіп 
отыратын студенттер аудиторияға Ҽуенов келгенде, оған ерекше қҧрмет 
білдіре жым болады. Ол лекцияға кіріскенде, аудиторияда ҧшқан шыбынның 
ызыңы білінерлік дейтіндей тыныштық орнайды. Ол кісі лекциясын шҥу 
дегенде кібіртіктеп бастап, біраздан кейін, тҧяғы қызған тҧлпардай кҿсіле 
жҿнелгенде студенттердің айызы қанады. 
Аса бір миғҧла, кеще біреу болмаса, оған ҽсерленбей, оны ҧқпай ешкім 
қала алмайды. Профессор студенттерді бір лекциядан бір лекцияға қарай 
қызықтырып, ынталандыра жетектеп отырады. Лекциядан сырғып шығу, 
ҽсіресе Ҽуеновтың лекциясына қатыспау бҽріміз ҥшін кешірілмес кҥнҽдай 
болатын. Ҽсіресе, соғыста тҿрт жыл бойы кітабын арқалап жҥрген маған 
сҥйікті жазушының сабағына қатыспай қалу қылмыс жасағаннан кем 
кҿрінбес еді.
Оның ҥстіне мен алдыңғы кҥні Меңтай бҿлмесінен шыққаннан бері 
ҿзімді ҽлдекімнің қҧзырында, ҽлдебір кҿрінбейтін шеңбердің қҧрсауында 
қалғандай сезіндім. Меңтайды кҿруден тартынсам да, қаймықсам да, кҿргім 
келетінін аңғардым.
Сағат бірден аса университетті жағалап келуін келгеніммен, оның ішіне 
ене алмай кҿп кҥйбеңдедім. Біресе оның баспалдағына кҿтеріліп, біресе одан 
қайта тҥсіп, қарсыдағы паркқа еніп кетіп, ҽбден есім шықты. 
Ҿзіміздіңқыздардың ешқайсысының кҿздеріне кҿрінбеуге тырыстым. Сағат 
екіге бес минут қалғанда ішке кіріп, шинелім мен фуражкамды гардеробқа 
ҿткіздім де, тҿменде біраз бҿгеліп тҧрып, екінші этажға кҿтерілдім.Тура сағат 
екіде ішінде Меңтай отырған отыз ҥшінші аудиторияның қасына жетіп, тҽңір 
ҥйінің қақпасы алдына келген діндардай дірілдеп, есіктің тҧтқасын ҧстадым. 

Sauap.org
62 
Осы кезде қарсыдағы деканаттан шығып, профессорға бас иіп, олкісіден 
бҧрынырақ асыға ішке еніп кеттім. 
Мен аудиторияға емес, жаңа ғана жау ҿртеп кеткен деревняға енгендей 
болдым. Бетімді ып-ыстық от лебі шалған іспеттенді. Не болса деп, ҿзім ең 
алғаш келгендегі артқы партаға қарай тарттым.Тҧсынан ҿтіп бара 
жатқанымда Меңтай маған бірдеңе айтпақ болғандай жалт қарап еді, ҿрт 
ішінен созылып оза шыққан бір ҧзын қызыл жалын мені қатты шарпып, ҿн 
бойымды кҥйдіре тҧншықтырып, орап ҿткен сияқтанды. 
Артқы партада Жомартбек деген аққҧба ҿнді, ҧзын бойлы тыриған арық 
бала жігіт отыратын. Ол ҥнемі қызметкер ағасының ҥстінен тҥскен кҿнетоз 
киімдерін киіп жҥретін жҽне ылғи шетте отыратын. Сондықтан сырт пішіні 
жағынан, ит-қҧсты ҥркіту ҥшін қотан сыртындағы жіңішке ағашқа кигізіп 
қойған ескі киім, тымаққа – қарақшыға ҧқсаңқырайтын. Ал мінез жағынан –
тіл алғыш, жҧғымтал, оның ҥстіне едҽуір қу тілді болатын. Мен ең алғаш 
келгенде Жомартбек соқыр ішегіне операция жасатып, ауруханада жатқан 
екен. Содан сауығып, он шақты кҥннен кейін курсқа қайта келген. Отыз 
қыздың ішіндегі еркек кіндікті екеуіміз ғана болғандықтан бір-бірімізге ҥйір 
бола бастағанбыз.
– Ағай, менің қасыма келдіңіз бе? – деп Жомартбек тісін ақсита кҥліп, 
мен жанына тақай бергенде-ақ орын босатып, ҿзі тҿрге қарай сырғыды. 
Мен орныма отыра бергенде есіктен профессор кірді. Екі жақ самай 
шашы толқындай бҧйраланып, қасқа маңдайы жарқырап, орындарынан 
тҧрып қошемет кҿрсеткен студенттерге қайта-қайта бас иіп, жымия кҥлімдеп, 
сонысымен бҽрімізді баладай қуантып, профессор тҿрге қарай аяңдады. 
Оқытушы столына жайғасқаннан кейін профессор алдында отырған 
студенттердің бастарынан асыра ҽлдебір қиян алысқа кҿз тастағандай сҽл 
ҥнсіз отырды да, ҧзын кірпіктерін қайшылай қағып-қағып жіберді. Осы бір 
сҽт алдымен аспанда айқыш-ҧйқыш нажағай ойнап, артынан шелектеп бір 
нҿсер тҿгер ғажайып шақты еске тҥсірді. Ҽуенов лекциясын бастап, телегей-
теңіз білім тҿгіп, ағыл-тегіл боп ақтарылды да кетті. 
Алайда, «Абайдың лирикасы» деп аталатын осы лекцияның алғашқы 
сағатын мен алаң - қҧлаң тыңдадым. Бҧл лекцияны бекерге жібермеуім керек 
деп, ҿзімді ҿзім қаншама қайрасам да, «Қызыл кҿрпе» ҿлеңі есіме тҥсіп, 
тҽубамнан жаңылғандай айдалаға лағамын. 
Ҿстіп екі кҥйдің - аудиториядағы Ҽуенов лекциясы мен жҥректегі 
махаббат сазының қайсысына кҿбірек кҿңіл бҿлуді білмей, дел-сал болып 
отырғанымда қонырау соғылды. 
Мен аудиторияда қалмай, оқытушымен ілесе тезірек шығып кетпек 
болып, парталардан аулақтап, қабырғаға жанаса жҥріп, жылдамдай басып, 
есікке қарай ҧмтылдым. Партадан кҿтеріле бергенде Меңтайдың да орнынан 
тҧрып жатқанын кҿзім шалып, қалып еді. Оның ашулы жҥзін кҿрмейін деп, 
тҿмен тҧқырып алғанмын. Есікке тақап, тҧтқаға енді қолымды соза 
бергенімде асаудың алдынан арқан қҧрғандай боп, екі қҧлашын екі жағына 
керіп, бетіме жымия қарап тҧрған Меңтайды кҿрдім. Қанша қысылсам да, 

Sauap.org
63 
алдымда кісі тҧрғанда кимелеп ҿте шығатын сиыр емеспін ғой. Меңтайдың 
бетіне тура қарауға жҥзім шыдамай, теріс айнала бҿгеліп, тоқтап қалдым. 
Меңтай мені жҧрт кҿзінше жерлеп, масқара етпек болған екен деп, ҿне 
бойымды тер жауып қоя берді. 
– Ағай, сіз ақын екенсіз, – деді қыз осы кезде. 
Мен селк ете тҥстім. Селк еткенім: «Мен қате естіген болармын. Қыз: 
«ағай, сіз ақын екенсіз» демей, «ағай, сіз ақымақ екенсіз» деген шығар деп 
ойладым. Одан сайын ҧнжырғам тҥсіп кетті. 
– Ағай, сіз ақын екенсіз деймін, – деді қыз тағы да. Бҧл жолы ол кҿңілді 
кезіндегідей ҽр сҿзін соза, ҽндетіп айтты. Мен «ақын екенсіз» деген екі сҿзді 
дҧрыс естігеніме сенбегендей, екі кҿзім жыпылықтап Меңтайдың бетіне 
қарадым. - Иҽ, ақын екенсіз, нағыз ақынсыз, – деді ол басын изеп, тағы да 
жымия тҥсіп. 
Ҥш кҥннен бері тартқан қасіретімнің тҿлеуіндей болған бҧл жымиыс 
маған соншама қымбат еді. 
Жҥрегім жана орнына тҥскендей болды. Меңтайдың маған 
ҧрыспайтынына, жҧрт алдында масқараламайтынына енді ғана кҿзім жетті. 
«Уһ!» деп, арқамнан ауыр жҥк тҥскендей терең бір дем алдым да: 
– Рахмет, Меңтай! Ақындық қайдан келсін, ҽшейін... – деп міңгірледім. 
– Жоқ, «Қызыл кҿрпеңіз» жақсы ҿлең, – дейді Меңтай. –Зайкҥл де, 
Қанипа да, Майра да басқа қыздар да оқыды, жақсы деп тапты. Менің сізге ол 
кҿрпенің тарихын да айтып бергім келді. 
– Ҽй, Ербол, - деді Зайкҥл мені қолымнан жҧлқылап, тҿрге қарай сҥйреп. 
– Осы сенің мына Меңтаймен не пҽлең бар. Осыдан басқаны кҿзге ілмейсің 
де, мҧның тҿсегіндегі кҿрпесіне дейін ҿлеңге қосасың. Саған қызыл керек 
болса, менің кҿйлегім, пальтом да қызыл, тіпті аяғымдағы етігім де қызыл.
Айта берсең, ҿзім де қып-қызыл от емеспін бе жайнап тҧрған. Сен осы мені 
неге ҿлеңге қоспайсың? 
Қыздар ду кҥлісіп жатыр. Осы кезде жҥгіріп Жомартбек келді. 
– Шҧрқ етпе, Зайкҥл, - деді ол кеудесін басып. - Саған деген асыл сҿз 
мына алтын сандықта сақтаулы жатыр. 
– Ал, айт, ендеше, – деді Зайкҥл қырланып. Жомартбек тамағын кенеп,
Зайкҥлге жалынып, жҥрек шерін ақтарғандай боп ҽндете жҿнелді. 

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: