Әзілхан Нұршайықов

Sauap.org
1 
Әзілхан Нұршайықов 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
МАХАББАТ, ҚЫЗЫҚ 
МОЛ ЖЫЛДАР
 
 
 
 
Роман 

Sauap.org
2 
Бұл кітабымды жас ғұмырдың жалынды жыршысы және жас 
қаламгерлердің жанашыр қамқоршысы, жалықпас ұстазы болған жазушы 
марқұм Мұқан Иманжановтың ескерткішіне арнаймын. 
Автор

Sauap.org
3 
Құдай-ау, қайда сол жылдар, 
Махаббат, қызық мол жылдар? 
Ақырын-ақырын шегініп, 
Алыстап кетті-ау құрғырлар. 
Абай 
ПРОЛОГ ОРНЫНА 
Ҽңгіме сҥйіспеншілік жайына ауысты. Қазіргі ҽдебиетте махаббат 
туралы қалай жазу керектігі сҿз болды. 
– Тургенев былай деген екен, – деді ҽдебиет зерттеуші: – «Емен – ең 
берік ағаш. Оның беріктігін мынадан да білуге болады: ҿзге ағаштардың 
жапырағы кҥзде-ақ қурап, тҥсіп қалады; ал еменнің жапырағы қыста да бҥлк 
етпейді, тек келесі кҿктемде – бҧтақтарында жаңа, жас бҥршіктер қылтиып 
бас жарғанда ғана оларға орын босатып, жерге қҧлайды. Мықты жҥректі 
мекендеген ескі махаббат та осыған ҧқсайды – ҿшсе де орын бермей, 
қоламталанып жатып алады; оны жалынды жаңа махаббат қана тықсырып 
шыға алады». 
– Ал, белгілі жазушы Пришвин ҿз кҥнделіктерінің бірінде былай деп 
жазыпты, – деді жазушы: «Бҥгінгі кҥннің тақырыбы – жеке адамға арналған 
махаббатты кҿпке деген сҥйіспеншілікпен ҧластыра білу, екінші сҿзбен 
айтқанда: жеке адамды жақсы кҿре тҧрып, кҿпті сҥйе білудің жолын табу».
Ҿте дҧрыс айтылған. Бірақ осыны қалай кҿрсетуге болады? 
– Оны білмеймін, – деді журналист. – Мен сіздерге тек қана ҿз 
махаббатымның тарихын айтып берейін. 
– Айтыңыз, тілеуіңізді берсін. 
– Ал, тыңдаңыздар онда. 

Sauap.org
4 
І 
– Мен оларды жақсы кҿрдім. Бірақ олар маған қарамады, – деп бастады 
Ербол ҽңгімесін. 
Жалғыз қыз ғана жанымды ҧқты, тек соны айтайын мен сізге. 
Сонымен мен 1945 жылдың он тҿртінші ноябрь кҥні осы ҽсем астана 
қала
Алматыдағы Қазақ университетінің студенті боп қабылдандым. Тарих-
филология факультетінің деканы, батыр тҧлғалы, кесек пішінді, жалпақ бетті, 
қысық кҿздеу келген орта жас мҿлшеріндегі сабырлы кісі документтерімді 
байыппен қарап шықты да,бҧрын пединституттың бірінші курсын 
бітіргендіктен бірден екінші курсқа алынатынымды айтты. Мен содан бір 
сағат қана бҧрын, астананың Совет кҿшесіндегі университет ҥйінің 
баспалдағына табанымды тіреп, жаңа ғана ҥзіліске шығып, дҽлізді кернеп 
тҧрған студенттердің арасынан ҿтіп, ҥйдің ең жоғарғы екінші этажына 
кҿтерілгенде Алатаудың асқар шыңына шыққандай болып едім. Шыңнан 
шыңырауға қарағандағыдай, басым айналыңқырап, буын-буыным дірілдей 
тҥскенін де аңғарғанмын. Енді міне декан екінші курсқа қабылдандың 
дегенде, ҿзім екі аяғыммен нық басып тҧрған деканаттың едені жылжып, 
қозғала жҿнелген сияқтанды. Мен деканат бҿлмесінде емес, Алатаудың шың- 
қҧздарының ҥстінде, дҥниенің тҿбесінде қалықтап ҧшып бара жатқандай кҥй 
кештім. 
Декан алдында, стол ҥстіндегі шыны астында жатқан сабақ кестесіне 
қарап отырды да: 
– Сіздің курс қазір осы дҽліздегі 33 аудиторияға жиналады. Бес 
минуттан кейін сабақ басталады. Ҿзіңізді студентпін деп есептеп, 
курсыңызға барып отыра беруіңізге болады, – деді. 
Мен деканға рақмет айтып, бас идім де, есікке қарай бҧрылдым. 
Дҽлізді қуалап жҥріп келемін. Ҧмытып қалмайын деп қайта-қайта 
ішімнен:
«Отыз ҥшінші аудитория, отыз ҥшінші аудитория...» деп кҥбірлеп 
келемін.
Міне сыртында 31 деген жазуы бар есік тҧр. Есігінің аңқайып ашық 
қалғанына қарағанда аудитория бос тҧрған тҽрізді. Ҿзімді толық праволы 
студент деп сезінгендіктен бе, білмеймін, кенет оның ішін кҿргім келіп кетті. 
Еденнің оң жағы сахна тҽріздендіріліп, биіктетіліп қойыпты. Оның тҿрінде –
қабырғада қара тақта ілулі тҧр. Сол жақта жыпырлаған биік парталар. «Ҽлде 
бҧл клуб па екен?» деп ойладым одан шыға беріп. «Отыз ҥшінші аудитория... 
отыз ҥшінші аудитория» деп кҥбірлеп, тағы ілгері аяңдадым. Келесі есіктегі 
32 деген жазуға кҿзім тҥсе беріп еді, сол-ақ екен, ол шалқасынан ашылып кеп 
еді. Кітап қолтықтаған бірнеше студент шығып келе жатты. Мен солардың 
арасынан ашық есікке жҽне кҿз салдым. Сол жақта алдарындағы кітап, 
қағаздарына ҥңіліп, бҧқшия тҿмен қарап отырған кҿп студент кҿрінеді. Оң 
жақта, сҿреде қатар-қатар тізіліп тҧрған кітаптардың алтын жазулы тҥптері 

Sauap.org
5 
кҿзге шалынады. Ҥстіне кҿк халат киген татар ҿңдес жас келіншек қашаның 
қасында тҧрған біреуге кітап ҧсынып жатыр. «Бҧл немене, кітапхана ма ҿзі?» 
деп ойлап, мен аяғымның ҧшымен кҿтеріліп, мойнымды соза бергенде, іштен 
шыққан соңғы студент есікті серпіп жіберді. Менің жорамалым шынында да 
дҧрыс екен. Екі жармалы есіктің жабылған бҿлігінің сыртына бадырайта 
«Кітапхана» деп жазып, оның бетін шынылап қойыпты. 
Сонымен, не керек, отыз ҥшінші аудиторияны таптым-ау жағалап келіп. 
Ендігі барлық бақытым, кҿрер қызық, кешер қуанышым отыз ҥш деген 
екі сҿзге тірелгендей болып, есіктің жоғарғы жағына жазылған екі цифрға 
ентелей қарап, кҥлімдеп тҧрмын. Бойым жетсе, қолымды созып, ҿзім ҥшін 
ҿзгеше ғажап бҧл цифрды сипағым да келетін сияқты. Ҿйткені мен тҿрт жыл 
бойы жеңісті арман еттім. 9-майда батыста неміс фашистері тізе бҥкті, 3-
сентябрьде шығыста жапон империалистері жеңіліп, қол кҿтерді. Отан 
ҥстінде жеңіс туы желбіреді. Қаһарлы қыс ҿтіп, халық аңсаған жазғытҧры 
жеткенде жер бетіне қаулап бір кҿк шықпайтын ба еді. Сол сияқты боп, 
соғыс біткеннен кейін жҧрт жҥрегін жана арман кернеді. Ана ҧлын, ҽке 
баласын жігіт жарын, қыз ғашығын кҿксеп, тезірек қауышуды тіледі. 
Кҿгеннен ағытылған қозыдай жамырап, батыс пен шығыстан елдің тҥкпіріне 
қарай тірі қалған солдаттар ағылды. Жолда кездескен жыпырлаған село, кҿп 
қаланың біріне тоқтамастан ҽркім ҿз аулына, ҿз ҥйіне жетуге ынтықты, ҿз 
ҧясын кҿруге асықты. «Менің ҧям сенсің - университет, сенсің – отыз ҥшінші 
аудитория! Сенен басқа менің ешкімім жоқ!» – деп іштей тебірене есіктің 
тҧтқасына қол создым мен. 
Солдаттың ауыр салмақты керзі етігімен еденді тарс-тҧрс басып, есіктен 
кірдім. Менің бҧл кірісім аудиториядағыларға асфальт кҿшеде тағалы ат келе 
жатқандай ҽсер еткен болуы керек. Олай дейтінім парталарына жайғасып, 
алдарындағы қағаздарына ҥңіліп отырған студенттердің бҽрі бастарын бірден 
кҿтерісіп, кҥнге қарай бҧрылған кҿп кҥнбағысқа ҧқсап, мойындарын соза 
маған тесірейді. Мен де оларға қарадым. Қарасам, алдымда қаптап отырған 
қыз екен. Соғысқа дейін бір қыз бетіме тіке қараса, бҽшірем кететін мен 
байғҧс аудиториядағы отыз қыздың алпыс кҿзі ҿзіме қадалғанда қалай шыдап 
тҧрғанымды білмеймін... Тҥнде, майдан шебіне жау самолеті келіп қалғанда, 
прожекторлардың қараңғы аспанды қатарласа тілгілеп жерден жарқ етіп 
кҿтерілген найзағай сҽулелерінің бірі алыста жҥйткіп бара жатқан ақ ноқатты 
шалатын. Самолет-ноқат прожектор сҽулесінен тез сытылып кету ҥшін, 
жанталаса сасқалақтап, олай бір, бҧлай бір бҧлтаратын. Бірақ қанша 
қашқанымен, қараңғы аспанның қабатына кіріп, жасырынып қалуға 
мҧршасын келтірмей, барлық прожекторлардың сҽулесі лезде тҧс-тҧстан 
шаншылып, қадалып қалатын. Сол кезде жерден атылған зенитка оқтары 
шҿкім-шҿкім ақ бҧлт болып, бҧрқ-бҧрқ етіп, жау самолетінің жанынан 
жарыла бастайтын... Мен де сол сансыз прожектордың сҽулесіне шаншылған 
самолеттей кҥйге тҥстім. 
Сасқанымнан командирдің алдына келген солдаттай болып, екі қолымды 
жамбасыма жапсыра ҧстап, тік тҧра қалдым да: 

Sauap.org
6 
– Сҽлеметсіздер ме, жолдастар? – дедім. 
Гҥл бақшасында болып па едіңіз? Гҥл ашылған ғажайып сҽтті кҿріп пе 
едіңіз?
Бақшаның жер нҽрі, кҥн нҧрына қанып, толысқан ақ, қызыл, қызғылт, 
сары, кҿк гҥлдері біртіндеп, бірімен бірі жарыса ашыла бастағанда 
жаныңызды лҽззат кернеп, ҿз-ҿзіңізден ҿзгеше бір рақатқа кенелмейтін бе 
едіңіз. Сол гҥлдердің торғыннан жҧқа ҽсем ҥлбіректерінің ҽр дірілі 
жаныңызды толқын-толқын қуаныш боп кернеп, басқаның бҽрін ҧмыттырып, 
елжіретіп, елтітіп ҽкетпейтін бе еді?! Міне, қыздардың менің сҽлемімді алып, 
еріндерін сҽнмен қозғаған осы бір сҽті менің кҿз алдыма гҥл бағын елестетті. 
Иран бақ деген осы болар, осы отыз ҥшінші аудитория шығар деп ойладым.
Қыздардың томпақ, толық, жҧқа, жҧмсақ еріндері сҽл ашылғанда 
олардың ауыздарынан ақ маржан ақтарылып кеткендей кҿрінді.
«Ал, енді не айтасың» дегендей, жазық маңдай, қыр мҧрын, ақ қҧба, аққу 
мойын, аршын тҿс, қара торы, қиғаш қас, ақ сары қыздар ҽлі маған жаудырап 
қарап отыр. Енді не айтарымды ҿзім де білмедім. Алма ағаштың бҧтақтарын 
қайыстырып, «ҿзіме кім қолын созар екен?» деп жерге телміре қарасып 
сабағында самсап тҧрған хош иісті піскен алма секілді осынау тҽтті 
қыздардың қасынан ілгері қарай ҥндемей одыраңдап бос орын іздеп ҿте 
беруді орынсыз кҿрдім бе, білмеймін: 
– Рҧқсат па кіруге? – деппін тағы да сасқалақтап. 
Есік жақ қатарда екінші партада отырған шашы кҿмірдей қара, жазық 
маңдай, қызыл шырайлы қыз кҥлкі қысып, теріс айналып кетті де, танадай 
кҿзін жалт еткізіп, қайтадан маған қарады. 
– Рҧқсатты кірмей тҧрып сҧрамаушы ма еді? – деді ол жалпақтау біткен 
кҥрек тісі жарқ-жҧрқ ете кҿзге шалынып. Содан соң ол аңқаусып арт 
жағында отырған қыздарға бҧрыла қарап қойды. 
Ҽлдекім мырс ете тҥсті. Мен қызарып кеттім. 
– Қанипа, сен қойсаңшы, – деді оның алдында отырған аққу мойын ақ 
сары қыз. – Бҽлкім, бҧл кісі біреуді іздеп келген шығар. 
– Ағай, сізге кім керек еді? – деді алдында партада отырған кішіректеу 
екі қыздың ақ қҧбасы орнынан кҿтеріліп. – Біреуді іздеп жҥрсіз бе? 
– Отыз ҥшінші аудитория керек еді, – дедім мен. – Осы курсқа 
қосылатын жаңа студент едім. 
– Е, онда тҿрлетіңіз, – деді тағы да жазық маңдай, қасқа тіс қыз. – 
Қосылыңыз... 
Менің «жана студентпін» деген сҿзімнің қыздарға жаңаша бір ҽсері 
болды-ау деймін.
Олар бір сҽт шаштарын сипап, сҽнденген сияқтанды. Содан соң, 
ҽлдекімнің командасын орындағандай, кеуделеріне тҥсіп тҧрған білектей 
бҧрымдарын, бір кісідей болып, арқаларына қарай серіпті. Сҿйтті де қыздар 
қайтадан маған қарады. Бҧл жолы бҧрынғыдай самарқау емес, менің 
жҥрегімді жандыра, кҥйдіре қалған сияқтанды. Ҽрине, бҽрі емес қой, 

Sauap.org
7 
кейбіреулері ғана сҿйткен болар. Бҽлкім, маған солай сияқтанып кҿрінген 
шығар... 
Прожекторлар сҽулесінің найзасына ілінген самолетке оқ тимей 
қоймайды.
Оқ тиген самолет ҿртеніп, лаулап, соңынан қара тҥтін сҥйретіп, бет 
алдына ауытқып, жер қайдасың деп қҧлдилап лаға жҿнеледі... Отыз қыздың 
кҿзі менің де жҥрегімді ҿртеп жібергендей болды. Оқ тиген самолеттей 
теңселіп, теп-тегіс еденде, жаңа жыртылған тақтаның ҥстінен келе 
жатқандай, сҥріне аяндап, бос орын іздеп, аудиторияның ең тҥкпіріндегі бос 
партаға қарай беттедім. 

Sauap.org
8 
ІІ 
Ең артқы партаға келіп еңкейіп, оның кітап қоятын қуысына ҽскери 
сумкамды, қоқайма фуражкамды сҥңгітіп, енді отыра бергенімде, дҽл 
қасымнан дҥр етіп бір топ кҿгершін кҿтерілген іспеттеніп кетті. Олардың 
лыпыл қаққан жеңіл қанаттарының жақыннан шыққан лебін де естіген 
сияқтандым. «Мҧнда кҿгершін қайдан келді?» деп ойлап, басымды кҿтеріп 
алдым. Сҿйтсем, кҿгершін дегенім орындарынан ҿре тҥрегелген қыздар екен. 
Қыздардың жауырындары қақпақтай, етженді, бойшаңдары да, иықтары 
қушиған, бірақ бойлары тартқан сымдай тіп-тік нҽзік денелі, талшыбықтай 
майысқан талдырмаштары да бар екен. Оларды шолып келіп, менің кҿзім ҿз 
алдымдағы кҿрші партадан кҿтерілген екі қыздың жып-жылтыр шаштарына, 
олардың қос-қос бҧрымдарына тҥсті. Орындарынан тез тҧрғандықтан болар, 
қыздардың тастай ғып ҿріп тастаған ҽсем бҧрымдары тақтайдай 
жауырындарын сипағандай боп, жеңіл ғана дірілмен қозғала тербеліп 
қалыпты. Қыз бҧрымдарының осы ҽлсіз тербелісі аудиторияға оқытушы 
кіргенін, ендеше бҧл қауымға қазір қосылған жаңа студент менің де оған 
қҧрмет кҿрсетіп, орнымнан тҧруым керектігін есіме салды. 
Орнымнан ҧшып тҧрған бойда, мойнымды созыңқырап, алға қарадым.
Келген оқытушы қандай адам екен деп ойладым. Алда, қыздардың 
бастарынан биігіректе, біреудің қозы бҧйра қара шашы тҿрге қарай жай 
жылжып барады екен... Соғыста жҥргенде компаспен жҿн бағдарлайтынбыз.
Компас қозғалса, оның тілі жан-жағына қыпылық қаға шайқалып кететін 
де, сҽл тыныштық болса, «міне менің іздегенім!..» дегендей, сҧқтанып, 
солтҥстік жаққа телміре қалатын. Неге екенін білмеймін, тегіс жерге қойған 
компастың тілі сияқтанып, менің кҿзім қайтадан алдымда тҧрған қыздардың 
бҧрымдарына ауды. 
«Білектей арқасында ҿрген бҧрым» деген Абай ҿлеңінің жолы ойыма 
оралды. Жылтыр қара шашты қақ жарып ҿтіп, маңдайдан желкеге дейін 
тартылған шаш жармасының кіршіксіз қҧйқаны ашып кҿрсеткен ақ сызығы 
жҥрегімді қытықтағандай болды. Қос бҧрымының арасындағы қағаздай 
аппақ желкелер ҿне бойымды балқытып бара жатқан сияқтанды. Осы кезде 
сол қанатта тҥрегеп тҧрған қыздардың бірі бҧрылып, арт жаққа қарады. Кейін 
білдім, ол Зайкҥл деген қыз екен. Ол тура маған қараған тҽрізді болды. 
Менің қыздарға сҧқтанып тҧрғанымды сезіп, «Апырай, мына жігіт 
келмей жатып елтіп қалған екен»деп ойлайды-ау деп, ҧялып, тҿмен қарап 
кеттім. 
Ҧялшақтық – ҧлтымызға тҽн қасиет қой. Ҽсіресе ауыл балалары ҧяң 
келетін ҽдеті емес пе? 
Жасымда мен де сондай болдым. Ҥлкендердің алдында суырылып 
сҿйлемейтінмін, ҽйелдердің бетіне қарамайтынмын. Жақсы кҿрген 
қызымның жанына жолай алмайтынмын. Соғыстан қайтып оралғанша ҽйел 
алдындағы ҿзімнің осы ҧялшақтығымның қандай кҥйде екенін білмейтін 
едім. Оны енді сезе бастадым. Жаңа, қыздар толы аудиторияға кіріп 

Sauap.org
9 
келгенде, бірінші рет ҧқтым. Сол бҧрынғы, бала кҥнгі қалпымда екенімді 
білдім. Бірақ, бала кҥнімде менің қыздардың сыртынан сҧқтана қарауға да 
батылым бармайтын еді. Тҿрт жыл соғыста болып, жаман, жақсыны кҿп 
кҿргендіктен бе, кім білсін, енді қыздардың желкесіне қызыға қарауға жарап 
қалған сияқтымын. Ішімнен бҧл кҥйіме де шҥкіршілік еткендеймін. «Тіпті 
қыздардың бетіне де, сыртына да қарамасам қарамай-ақ қояйын, – деп 
ойладым кҿзімді тҿмен салып тҧрып. 
Жҧртпен бірге жауды жеңіп, аман-есен елге келіп, осы қыздардың 
қасында тҧрғанымның ҿзі қаншама бақыт!» 
Оқытушының: «Отырыңдар!» дегенге ҧқсас ҥні естілді. Шырқап биікке 
кҿтерілген кҿп кҿгершін, қҧйыла тҿмендеп келіп, жаңағы ҧшқан жеріне дҥр 
етіп қайтадан қонды. 
Кҿгершін тобына тақау келіп колбаң етіп қонған жалғыз қарға 
тҽрізденіп, қыздардан кейін орныма жалп етіп мен жайғастым. 
Содан соң жайлап, алдағы қыздардың бастарының ара-арасымен, 
оқытушыға кҿз жібердім. Бірінші кҿрген оқытушым болған соң ба, ҽлде 
жҥзінде есте қалар ерекше белгілері бар ма, білмеймін, кҿмірдей қара, 
қозыдай бҧйра шашы мен бірден бҥркіттің тҧмсығын кҿзге елестететін ҥлкен 
имек мҧрны бар, қоңырқай ҿнді келген отыз ҥш-отыз тҿрттер шамасындағы 
сабырлы кісі ҿмір бойы ойымда сақталып қалды. Оқытушының 
қоңырқайлығынан басқа бетінде қазаққа ҧқсайтын еш белгі жоқ сияқты еді.
Сондықтан мен оны соғыстың соңғы жылында бастығым болған аз 
ҧлттан шыққан командиріме ҧқсаттым да, бҧл кісі қай сабақтан лекция оқыр 
екен деп ойладым. Ол лекцияның орыс тілінде оқыларына да кҥмҽнім болған 
жоқ. 
– Ал, балалар, дайынсыңдар ма? - Мен елең етіп, мойнымды ілгері 
создым.
Қазақша сҿйлеген осы оқытушы ма, ҽлде басқа біреу ме деп, ҿз қҧлағым 
мен ҿз кҿзіме ҿзім сенбеген сияқтандым. 
– Дайынбыз, ағай, – деген оң жақ қанаттан шыққан қыз дауысы естілді.
Алғашқы сҿзді оқытушы айтқанына ҽлі де иланатын емеспін. Ҿзгелер 
сытырлатып дҽптерлерін аша бастағанда, мен бақырайып, қараңғыда жау 
пулеметінің қай жерден от шашарын аңдыған тҥнгі барлаушыға ҧқсап, бҥркіт 
мҧрынның астындағы ауызды бағумен болдым. 
– Дайын болсаңдар жол ортасына былай деп жазыңдар: Сын есім. – 
Бҥркіт мҧрынның астынан ақ тістер жарқ-жарқ ете қалды. Оқытушы ҿзін 
байсалды ҧстап ҽр сҿзін баппен, байыппен айтады екен. Соғыста 
командирлердің шапшаң айтылатын бҧйрық сҿздеріне ҥйреніп қалған маған 
бҧл ырғақ тосындау таңылып, оқытушы ҽдейі маңғазданып отырғандай 
кҿрінеді. Менің осылай деп ойлауыма мҥмкіндік бергендей, қҧс мҧрын 
оқытушы сҽл бҿгеліп барып, сҿзін ары қарай жалғады. – Біздің бҥгінгі 
ҿтетініміз: сын есімнің тҥрлері – сапалық сын есімдер мен қатыстық сын 
есімдер, сын есімнің морфологиялық қҧрамы, яғни сын есімнің қосымша 

Sauap.org
10 
арқылы жасалуы, сын есімнің синтаксистік тҽсіл арқылы жасалуы жҽне 
форма тудыратын қосымшалар. 
– Тҥу, ағай, тіпті кҿп қой, - деді тҿмен тҧқырып алып, дҽптерлеріне 
сусылдатып жаза бастаған қыздардың бірі. 
«Бҽлҽй, кҿп деп бекер айтты-ау» деп ойладым мен ішімнен жаңағы сҿзді 
айтқан қызға жаным ашып. Ҿйткені командир сабақ беріп тҧрғанда 
солдаттардың бҧлай деп оның ҽрекетіне баға бермек тҧрғай, сҿзін бҿлуге 
қақысы жоқ. Мҧндайда командир жаңағы сҿзді айтқан адамды орынан тҧрып, 
казарманың еденін жууға жазалайды да, сабақтан қуып жібереді.
Ҽскер ҿмірінің тҽртібі солай. Тҿрт жыл бойы сол ҿмірге қалыптасып 
қалғандықтан ба, кім білсін, оқытушы жаңағы студентканы да аудиториядан 
қуып шығатын болар деп қауіптендім. 
Бірақ, ол сҿз оқытушының кҽперіне мҥлде келген жоқ. 
– Программа бойынша солай ғой, – деді де, лекциясына кірісті. 
Бҿтен ҧлттың адамы болар деген оқытушымның қазақша білгеніне, оның 
ҥстіне қазақ тілінің ҿзінен сабақ бере бастағанына таңданған мен оның тілін 
қабылдағанмен, қазақ деуге тҥрін қабылдай алмай біраз отырдым да, ақыры 
оған да кҿндіктім. 
Содан соң ҿз дҽптерімді алдыма қарай тартып, мен де жҧртпен ілесе 
конспект жазуға талаптандым. Бірақ, бір ғажабы, қанша талаптансам да жаза 
алмадым. Дҽптердің дҽл ортасына қарындашпен «Сын есім» деген екі сҿзді 
баттитып қойдым да, тҿбеден ҧрғандай боп тҧрып қалдым. Біріншіден, тҿрт 
жыл бойына қолыма қалам орнына салмағы сегіз килограмм снаряд ҧстап 
ҥйренген саусақтарым икемге келетін емес. Екіншіден, бҽлкім сол себептен 
де болар, жаңа ғана ҿзім жай сҿйлейді екен деп ойлаған оқытушының дауыс 
екпіні тыңдауға қырсау сияқты боп кҿрінгенімен, менің ҽрқайсысы ҽрең 
бҥгілетін, 
буындары 
шор-шор 
барбиған 
жуан 
саусақтарымның 
шапшаңдығынан ҽлдеқайда жылдам болып шықты. Оның ҥстіне соғыста 
зеңбірек пен винтовка сияқты жауынгер қарулардың тілін ғана ҧғып, тас 
тҿбеңнен тҿне тҥсіп, боздай сорғалап келе жатқан мина мен бомбалардың қай 
жерге кеп бҥрк ете қаларын ҥніне қарай ажыратуды мҥлтіксіз білгенмен, 
мынадай аудиторияда лекция тыңдаудан мҥлде тосырқап, ҽрі мҥкістенген 
солдат қҧлағы оқытушының «сын есім... сын есім...» дегеннен басқа сҿздерін 
жҽне ажырата алмады. 
Маған қҧс мҧрын оқытушының лекцияға кіріскеннен кейінгі шыныдай 
шыңылдап қалған дикциясы тағы ҧнамады. Ол сҿйлеген сайын біреу 
аудитория терезелерінің ҽйнегін шылдырата сындырып келе жатқан тҽрізді 
немесе аязды кҥні ҽлде кім ақ қарды шықырлата басып қасыңнан ҿтіп бара 
жатқан сияқты болды да тҧрды. Маған сҿзден гҿрі сол бір шыңыл кҿбірек 
естіле берді. 
Қойшы, қаншама тырыссам да ештеңе жаза алмайтыныма кҿзім жетті.
Қауырсындай ғана жеп-жеңіл қарындашты қағаз бетінде жорғалату 
алпамсадай зеңбіректі ашық позицияға дҿңгелетіп алып шығудан ауыр тиді.

Sauap.org
11 
«Жоқ, бҥйтіп босқа қиналмайын, – деп ойладым ішімнен.–Алдымен 
оқытушының ҥнін қҧлағыма сіңісті етейін. Содан соң, бірте-бірте лекциясын 
жазуға да жаттығармын. Осы отырғандардың бҽрі лекция тыңдап, конспект 
жазу шеберлігіне бірден емес, біртіндеп жеткен болар. Ендеше, тҿрт жыл 
окопта жатып, соғыс академиясын тауысқан солдаттың бҧлармен бірге бейбіт 
ҿмір университетті тҽмамдауға да шамасы келер ҽлі». 
Осы ойдан кейін қарындашымды дҽптерімнің ортасына қойдым да, бала 
кҥнгі ҽдетім бойынша, сол жақ алақаныммен жағымды таянып, жақсылап 
тыңдамақ болдым. Тыңдай бастап, қыздардың кесте тоқығандай 
жыпылдатып, жылдамдата конспект жазып жатқан ҽсем қолдарына кҿзім 
тҥсті де, тағы да олар туралы ойлап кеткенімді ҿзім де аңғармай қалдым. 
«Қыздар! Сендер қандай ғажап жансыңдар, шіркін. Жаудырай қадалған 
қап-қара кҿздерің мен жанды еріткен кҿмірдей шаштарын, иықтарыңдағы 
толқындай тулаған білектей бҧрымдарың мен сол қос бҧрым арасынан 
кҿрінген кіршіксіз аппақ желкелерің қандай ҽсем еді сендердің. Ҿзеннің қҧба 
талындай солқылдаған бойларың неткен кҿркем, апырау. 
Қыр жігітінің қанын қыздырып, қҧшақтауға, қҧшуға қҧмарттыратын 
қыпша белдерің мынау бҧралған! Сендердің сымбаттарыңды суреттеуге 
соғыстан қайтқан солдаттың тілі жете алар ма ешқашан?!» 
Осындай ойлар бірінен соң бірі жалғаса берді, жалғаса берді. Ой 
қҧшағында отырған мен қыздардан ҿзге дҥниенің бҽрін де ҧмытып кеткен 
сияқтандым. 
«Бҧл қыздарды кҿріп отырған мен неткен бақыттымын! – деймін тағы да 
ішімнен. – Соғыс бойы жауды жеңіп, сендерді кҿрсем деп имандай арман 
тҧтып едім ішіме. Сыз окопта суық жаңбыр тҿбеден сорғалап тҧрғанда да 
сендерді ойлағанмын. Ақ қар, кҿк мҧзда жол жағасында жау танкісін тосып, 
зеңбіректі қҧрып қойып, шҧңқырдың тҿбесіне плащпалатка тҧтып, тҥбінде 
тісім-тісіме тимей сақылдап тоңып отырғанда да сендер жҥрегімде 
жатқансыңдар, қыздар. Жаяу жорықта жан қиналып, кҥндіз жау 
самолеттерінің тҿбеден атқылаған оғы шинелімнің етегін шҧрқ-шҧрқ 
тескілеп, тҥнде ҧйқы қаумалап кірпіктеріме қайта-қайта желім жағып, 
буындарымды босатып мазамды алып, есім шығып келе жатқанда да сендер 
менің ойымнан кетпегенсіңдер, арулар. Сол кҥндердің, сол айлардың, 
жылдардың бҽрінде де мен сендерді бір минут та есімнен шығарған емеспін. 
Жалғыз менің ғана емес, майдандағы бар жігіттің жҥрегінде болдыңдар 
сендер. Сендерден ауық-ауық хабар алу қандай бақыт еді майдандағы 
жігіттерге. Ҽр жауынгер қолына ҥшкіл хат тиіп, оның сыртындағы ҿзіне 
таныс қолдың танбасын кҿргенде жел қозғаған жапырақтай дірілдеп, тез 
оқып шыққанша тағаты қалмай асығатын. Жаңа ғана жаудың жебір танкісін 
жайратып, қираған болаттың беріктігі мен сҧстылығын ҿз бойына, ҿз ҿніне 
жиып шамырқанып тҧрған қаһарлы солдаттың қыз хатын оқып шыққанда 
жаны жадырап, қара кҿзі кҥлімдеп, бҥйрек бетіне алқызыл бояу шабатын. Ақ 
тістері ақсия кҿрініп, ҿзгеше бір рақат табатын. Осы бір ҿңі жҧмсарып, жҥзі 
жылып, жҥрегі нҽзік лҥпілге басқан шағында оның кҿкірегіне ҿзгеше бір кҥш 

Sauap.org
12 
қҧйылатын. Сол сҽтте ол бір емес, жаудың бірнеше танкін жалғыз ҿзі 
жайратуға ҽзір болатын. Міне, майдандағы жігіттерді біресе болаттай 
қатайтып, біресе қорғасындай ерітетін сендер едіңдер, сендердің ғажайып 
хаттарың еді, қыздар. Сендердің «жауды жеңіп қайтыңдар!» деп ҽр хатта 
айтатын ҽмірлеріңді орындап тезірек Берлинге барып, одан соң ҿздеріңе 
жетсек деп ынтығушы едік бҽріміз. Бір қазақ қызының жҥзін кҿріп қасында 
отырсақ арманымыз болмас еді деп аңсайтын едік біз. Енді, міне мен 
біреуінің ғана емес, бір аудитория толы қыздың қасында отырмын. Қандай 
бақыттымын мен! «Мен бақыттымын!» деп, Алатаудың тҿбесіне шығып 
айқайлағым келеді қазір. Отан армиясының сапында зҧлым жауды жеңгеніме 
бақыттымын! Сҿйтіп, ҿз еліме оралып келгеніме бақыттымын!
Қаншама ер азамат туған жерге жете алмай, туған елдің топырағында 
ҿскен қызыл гҥлдей қыздардың ақ жҥздерін кҿре алмай арманда кетті. Ҿлер 
алдындағы ҽр солдаттың аузына алған ең соңғы сҿзі ҽйел аты болды. Біреу 
анасын, біреу жарын, біреу ғашығын есіне алып, тіл кҥрмеліп, мҽңгіге кҿз 
жҧмар алдында ақтық кҥшін жиып, солардың есімін атады. Олардың ҿздеріне 
деген махаббатының қарызын солдат сол бір ауыз сҿзді ҧмытпай айтып ҿтуге 
тырысты. Содан кейін Отан сҥйгіш, ана сҥйгіш, жар сҥйгіш солдат жаны 
мҽңгіге тыншықты». 
Осындай ойлар арынды ҿзеннің ақжал толқынындай тҿпеп, бірін-бірі 
қуып ҿнелді-ай келіп. Мен ҿзімде қыздарға деген осынша мол, нҽзік сезімдер 
бар екенін бҧрын да білетін едім. Сол сезімдердің бҥгін университетке тҥсіп, 
алғашқы лекцияға қатысқан сҽтте-ақ ағыл-тегіл ағылғанына таңдандым. Қой, 
мҧным болмас. Университетке алынбай жатып аңсарым қызға ауғаны несі?
Мен мҧнда қызға қырындаймын деп емес, оқу оқимын деп келіп едім 
ғой.
Ендеше қыз туралы ойлаудан тыйылуым керек», – деп ҿзіме тоқтау 
салмақта болдым. Бірақ, айы-кҥні жеткен ҽйелді ауық-ауық қинаған 
толғақтай ҽлдебір арылмас мазасыздық менің бойымды билеп, барған сайын 
бастағы ой ҿрістеп, ҿршелене берді. 
«Ҧлы Отан соғысында біз жауды қаруымыздың – самолеттің, танктың, 
артиллерияның қҧдіретімен де жеңдік, - деп ойладым мен онан ҽрі. – Сол 
сияқты алаулаған асыл махаббаттың кҥшімен де жеңдік. Біздің жҥрегімізде
Отанға, анаға, сҥйген жарға деген шексіз махаббат болды. Соңғы кҥш 
алдыңғының қуатты қозғаушысына айналды да, ҿлім мен ҿмірдің 
арпалысындай айқаста біз жеңіп шықтық. Меніңше, махаббат – дҥниедегі 
барлық кҥштің кҿзі, барлық қуаттың бҧлақ-бастауы. Онсыз еш жерде жеңіс 
жоқ. Ендеше, қыздар, махаббаттың мҿлдір бастауы сендерді кҿргенде қалай 
тебіренбейін, қалай қуанбайын мен! Кеше ҿгей Европадан ҿз Европама 
жеткенше асығып ем. Ҿз Европам ҿз Азиямдай қуанышпен қарсы алды мені.
Жолдағы ағайын жҧрттың жылы жҥз, ыстық ықыласы жҥрегімді тербеп, 
ежелден таныс ҥнді славян сҿздері қҧлағыма тҽтті кҥй боп қҧйылды. Ал ҿз
Қазақстаныма жеткендегі кҥйім қандай болды десеңші! Ауызбен айтып 
жеткізе алмаспын мен оны. Жол бойындағы жадау разъезд, жапырайған қазақ 

Sauap.org
13 
ауылдары қоңырайып алдымнан шыққанда Батыс Европаның салтанатты 
сарайларынан артық кҿрдім мен оларды. Ҥй жанында ҥймелеп кҥз тіршілігін 
жасап жатқан жҥдеу жҥзді, жалбыр киімді ауыл адамдары кҿзіме шалынғанда 
жҥрегім елжіреп, еріп қоя берді шайға салған қанттай боп». 
Осы кезде «Кҿңілді бес жҥзінші поезд» деп аталатын ҽскерден қайтқан 
солдаттар тиелген қызыл вагонды ҧзын составтың Қазақстанның шеткі 
шағын станцияларының біріне келіп тоқтағаны кҿз алдыма елестеді. Тҽкен 
деген жолдасым вагоннан қарғып тҥсті де, поезға сҥт, айран, жҧмыртқа алып 
шыққан ҽйелдердің қасына барды одыраңдап. 
– Апалар, амансыздар ма, бҽріңізге мың сҽлем! – деді ол бас иіп. – 
Айран бар ма? 
– Бар, шырағым, бар, - десті ҽйелдер. 
Жолдасым бір банка айранды басына бір-ақ кҿтерді. Содан соң тҥбінде 
қалған жҧғының жинап алып, бетіне жақты. Қап-қара жігіттің беті ала 
бажалақ боп шыға келді. 
– Мҧның не, шырағым, – деді айран иесі қартаң ҽйел таңданып. 
– Мҧным – қуанғаным, апа. Сҧрапыл соғыстан аман келіп, туған жерге 
табаным тиіп, сіздей апамның қолынан айран ішкеніме қуанғаным. Туған 
елдің дҽмін татқаныма қанғаным, айранның қалғанын бетіме жаққаным –
балалық кҥнім есіме тҥсіп, еркелегенім, апа. Сізге еркелегенім, Қазақстанға, 
халқыма еркелегенім. 
Ҽшейінде сҿзге олақ, кеудесі орден мен медальға толы аңқылдақ батыр 
жолдасымның сол бір сҿзі керемет шешен болып шықты. 
– Алда, бақыр-ай, елді сағынған екен ғой, - деп сол жерде ҽйелдердің 
бҽрі тегіс жылап жіберді. 
– Қай жердікісің? 
– Шешең бар ма еді? – деп ҽркімдер сҧрап та жатыр. 
– Талдықорған облысыныкімін. Ҿзіңіздей келген шҥйкедей ғана қара 
домалақ шешем бар еді. Соған асығып келемін, – деді Тҽкен кемпірлердің 
біріне қарап. 
– Алда, бақыр-ай.
– Шешеңнің жҥрегі жарылып-ақ кетер-ау сені кҿргенде. 
Осылай деп ҽйелдер қолдарындағы бар жҧмыртқа, бар сҥт, айранын 
Тҽкенге ҧсынды. 
– Туған жердің дҽмін таттым, маған сол болады, – деді Тҽкен ҽйелдердің 
ҧсынғанын алмай. 
Жҧрт оған қарамады. 
– Жолдастарына бер. 
– Соларға дҽм татыр. 
Тҽкен бет-аузы айғыз-айғыз болып, ҽйелдерді вагонға бастап келді. 
– Алыңдар, жігіттер! Туған ел ырзығы! Алыңдар!.. 
– Ішіңдер. 
– Дҽм татыңдар, – деп жатыр ҽйелдер. 

Sauap.org
14 
Ҽйелдер ҽкелген тамақтарын бҽрімізге тегін бҿліп берді. Біреу ақша 
тҿлемек болып еді, қартаң ана ренжіп қалды: 
– Тҿрт жыл соғыста аштан ҿлмеген біз соғыс біткеннен кейін ҿледі деп 
пе Едіңдер? 
Қойыңдар, қарақтарым, ақшаларыңды қозғамаңдар. Ҽлде жат жерде 
жҥріп елдеріңнің қонақжай салтын ҧмытып қалып па едіңдер? 
Бҧл сҿзге жауапты тағы да Тҽкен берді. 
– Жоқ, апа, ҧмытқамыз жоқ, – деді ол. - Онда біз мҧны халықтың 
майданнан жеңіспен келген жігіттерге шашқан шашуы деп қабылдайық. 
– Е, жҿн.
– Сҿйтіңдер, – деп ҽйелдер разы боп қалды. Осы кезде біздің поезымыз 
гудок беріп, ілгері қозғалды. 
Зымырап келе жатқан поездың есігінен етектегі елге қарап отырған 
менің есіме данышпан Жиренше тҥсті. Хан қасында кҿп жҥріп ел аралап, 
орда, сарайларда ҧзақ-ҧзақ қонақ болып ҥйіне қайтқан кедей Жиреншенің 
сирағы жаман лашығына сыймай сыртқа шығып жатса керек. Хан 
ордасындағыдай мамық тҿсекте емес, лашық ішіне тҿселген ҿлең шҿптің 
ҥстінде рақаттана керіліп жатып шешен: «Шіркін, менің ҿз ҥйім, кең 
сарайдай боз ҥйім» деген екен дейді. 
Мен жолдасымның бетіне қарадым. 
– Тҽкен, ҥйіңе жетуге асығып келесің бе? – дедім. 
– Е, ҥйіне жетуге кім асықпаушы еді, – деді ол. 
Мен оған ауылға баруға асықпайтынымды, Алматыға қалып, оқуға 
тҥсетінімді айттым. 
– Сенің оқуыңа болады. Ал менің басыма ешбір оқу қонбайды, - деп ол 
ҿз басын жҧдырығымен тоқылдатып қойды. - Мен барамын да елдегі бір 
жақсы қызға қҧлындай шыңғыртып қҧрық саламын. Маған одан басқа 
оқудың керегі жоқ. 
Мен кҥлдім. 
– Кҥлме, - деді ол. – Оқуда да жақсы қыздар кҿп болады. Аузыңды ашып 
босқа қарап жҥрмей, сен де солардың бір тҽуірін нысанаға ал. 
«Сҿйтіп, мен кеше ғана эшелоннан тҥстім, қыздар. Бҥгін міне сендердің 
орталарыңа келдім. Мен сендердің ағаңмын, бауырыңмын, досыңмын, 
қыздар. Мен сендердің бҽріңді де жақсы кҿремін!..»
Аудитория есігінің сыртынан шылдыраған қоңырау дауысы естілді. 
Бірінші лекция бітті. 
Қҧс мҧрын оқытушы жайлап орнынан тҧрып, есікке қарай аяндады. 
Ҽшейінде қоңырау соғылса-ақ ешкідей секеңдеп есікке қарай алдымен 
жҥгіретін қыздар, сабақ ҥстінде ҿзара іштей уҽделескендей, ешқайсысы селт 
етпестен парталарында сіресіп отырып қалды. 

Sauap.org
15 
III 
Оқытушы шығып кеткеннен кейін екеу-екеуден қатар отырған қыздар 
бір-бірімен кҥбірлесе кҥлісті де, командамен бҧрылған бір взвод солдаттай 
болып, тегіс кеуделерін қозғап, жҥздерін аудиторияның ең артында отырған 
маған қарай бҧрды. Тҥнде далада машинамен келе жатқаныңызда 
алдыңыздан жайылып жҥрген қоян кездесетін. Қоянды кҿре сала оған 
машинаның фарын бағыттай қойсаң, қашудың орнына ол байғҧс: «мені ат!» 
дегендей болып, артқы екі аяғымен тікиіп, қҧлағын селтитіп тҧра қалатын.
Машина жарығына бір ілінгеннен кейін қоян сорлыны бір атсаң да, бес 
атсаң да, сол орнынан қозғалмайды. Тек оқ тигенде ғана тҧрған жеріне жалп 
етіп қҧлай кетеді... Қыздардың бҽрі маған қарай бҧрылғанда, мен де сол 
қоянға ҧқсап, орнымнан апалақтап атып тҧрдым. Егер сол сҽтте қыздардың 
бҽрі бірдей мені кҿздеп махаббат мылтығының шҥріппесін басып кеп қалған 
болса, солардың бірсыпыра бытырасы дҽл осы кҥнге дейін ҿн бойымда 
жҥрген болар деп ойлаймын. Орнымнан атып тҧрғаннан кейін ҽскери машық 
бойынша жалма-жан гимнастеркамның етегін тҿмен қарай тартқылап, 
қыртысын белбеуге сҧққан бармақ арқылы кейін қарай сырғыта бастадым. 
Ҧзын аудиторияға екі қатар қойылған парталардың есік пен терезе жақ 
шетіндегі қыздар сол бҧрылған кҥйлерінде қозғалмастан отырып қалды да, 
ортадағы қыздар орындарынан тҧрып, маған қарай аяңдады. Ҿзіме қарай келе 
жатқан олардың тақтай еденді тық-тық басқан дыбыстарын естігенде 
жҥрегім, атакаға шығар алдындағыдай дҥрс-дҥрс соғып қоя берді. 
– Ал, жолдас, сізді студент болуыңызбен қҧттықтаймыз, – деді кҿмірдей 
қара шашты, жазық маңдай, қызыл шырайлы кҥлімкҿз қыз менің қасыма 
келіп.
Маған ол сондай сҧлу боп кҿрінді. Бҧл жаңағы, мен аудиторияға алғаш 
кіріп рҧқсат сҧрағанда мырс етіп кҥліп:
«Рҧқсатты кірмей тҧрып сҧрамаушы ма еді?» деген қыз болар деп 
мҿлшерледім. 
Мен: «Рақмет» деп басымды идім. 
Қыз тағы да мырс етіп кҥліп жіберді де, қҧттықтау ҥшін бе, ҽлде 
амандасу ҥшін бе, маған қарай сҥйріктей саусақтарын созды. Алдымен қолды 
ҿзім бермегеніме екі бетім ду ете қалып, мен де алақанымды ҧсындым.
Қыздардың қол ҧсынып амандасқанда алақанын су қҧятындай 
шҧңқырайта қойып, саусақтарының ҧшы жігіттің қолына тиер-тиместен 
тартып ҽкететін ҽдеті емес пе. Мен ҿзіме тҿрт жыл соғыстан кейін алғаш 
ҧсынылған қыз қолын алақанын алақаныма тҿсеп қойып, солдатша 
қҧшырлана бір қысармын деп ойлаған едім. Тот басқан темір іспеттес кҥсті 
алақаныма қыздың қолы емес, ҧстай бергенде ҧша жҿнелген торғай 
қанатының ҧшы ғана тигендей болды. Мен бҧған мҥлде абыржып қалдым. 
Ҿйткені солдаттар бірінің қолын бірі қатты қысып амандасады. Олар ҥшін 
қол беріп амандасу лҽззатының ҿзі сонда. Бҽлкім, қыз қолын жаңа маған 

Sauap.org
16 
бермеген шығар, бҽлкім ол қайта ҧсынатын болар, сонда дҧрыстап қысармын 
деп ҥміттендім.
Бірақ қыз енді қолын қайта беретін белгі танытпады. Менің білегім, жау 
танкісіне қарай кҿзделген зеңбірек стволындай серейіп, созылды да қалды.
Қайта тартып ҽкетуді қолайсыз кҿрдім. 
Менің осы кҥйімді аңғарған екінші қыз шапшаң ілгерірек шықты да: 
– Ағай, сҽлеметсіз бе, қҧттықтаймын, – деп қолын берді. Мен бҧл қызға 
сонша разы болдым. Биік қабақ, бота кҿз осынау ақ сары қыз маған барлық 
қыздардың сҧлуы сияқты боп кҿрінді. Бағанадан қысылып, не істерімді 
білмей сасқалақтап тҧрғанмен қыздың қолын қатты қыспай, демеп ҧстап, тез 
босатып жібердім. Мен оның ҿзімді қолайсыз кҥйден қҧтқарғанына қуандым. 
Бар абыройды жапқан бетімнің бояу жҧқпас қоңырлығы болды.
Іштей қанша қысылып, қиналсам да ҿмірі ҿнімнен белгі білінген емес.
Ҿзімнің дҥрдік ерін, жалпақ бет, шойын қаралығымнан ҿмір бойы 
осыдан ҿзге тапқан пайдам да жоқ. 
Тағы да еден тықылдады. Тізеден келетін юбкадан шыққан тҥп-тҥзу екі 
сирақ киіктің лағындай қаздаңдап, қасыма жҽне тақай берді. Ҥстіне киген ақ 
кофтасы ақ мамықтай ҥлпілдеген қаз кеуде, қызыл ерін ақ қҧба қыз 
жымиғаны жаныңды майдай ерітіп, иіліп келіп қолын берді. Одан соң қос 
бҧрымы жер сызған, биік ҿкше етігінің аттағанынан аялдағаны кҿп, балдай 
шҧбатылып, жібектей ширатылған сҧрша қыз екі аттам жерге буыны 
қҧрығандай былқ-сылқ етіп ҽрең жетіп, қарлығаш қанат қасын кере, 
қаймыжықтай жҧқа еріндерін жай ғана жыбырлатып, кер маралдай керіліп, 
ол қолын созды. Оның артынан жасында балалар ҥйінде тҽрбие алып 
ҿскендерін таныта шаштарын иықтарына тҥсіре қидырып, сол ҽдемі қолаң 
шаштарын жаурындарын жаба жайып жіберулерінің ҿзі жігіттің жҥрегін 
бірден бҥлк еткізетін қыр мҧрын қыпша бел, бірі нҽзік, бірі толықша екі қыз 
ҽдемі ақ тістерін жарқырата кҿрсетіп, бірінен соң бірі амандасты. 
Қойшы, не керек сҿйтіп мен қыздардың жҧп-жҧмсақ, ып-ыстық 
қолдарын ауыртып алмайын деп еппен ҧстап, бірінің соңынан бірін қыса 
бердім, қыса бердім. Олардың қолдарын алып жатып, ақырын ҧрланып 
жҥздеріне, кҿздеріне қараймын. Уыздай уылжыған, алмадай албыраған, 
бҥйректей бҧлтиған, мамықтай ҥлпілдеген, ҥлбіреген беттерді, қарақаттай 
мҿлдіреген қап-қара кҿздерді, жҥрекке жебедей атылған «Катюшаның» 
оғына ҧқсас ҧзын кірпіктерді, жаңа туған жіңішке айдай немесе егіншінің қол 
орағындай иілген сҥйкімді қастарды бірінен соң бірін кҿріп, елтіп, елжіреп, 
панорамалы кинода отырғандай басым айналып, жығылып кете жаздап 
тҧрдым. Сол қолыммен партадан қапсыра мықтап ҧстап алмаған болсам, сол 
сҽтте гҥрс етіп қҧлап кетуім де ықтимал еді.
Осы мҥшкіл кҥйімде тыныш тҧрмай, Жағалбайлы елінен Жайыққа қыз 
іздеп барған Тҿлегенді есіме алдым. Ол да осы мен сияқты бір қыздан соң 
екінші қызды кҿріп есі кеткен еді. «Тау басында қарағай, Тҿлегеннің мінезі 
болып кетті баладай. Осындай болып ҽр жерден, он бір қыз ҿтті сҽулетпен, 
бҽрі де қалды жарамай» дей келетін бала кҥнде қызыға жаттаған қисса 

Sauap.org
17 
жолдары ойыма оралды. Қырық шақты қыздың қасынан ҿткен Тҿлегеннің ол 
кҥні қандай кҥйде болғанын білмеймін. Ал ҿзімнің он бестей қыздың қолын 
ҧстағанға бір шара қымыз ішкендей мас болғаным аян. Ҽр қыздың алақаны 
қолыма келген сайын электр еріткіші тиген қалайыдай балқып, елжіреп бара 
жаттым. Барған сайын қызуым артып, кҥйіп кететін сияқтандым. Егер отыз 
қыздың қолын тҥгел ҧстаған болсам, онда мҥлде еріп кеткен болар ма еді, кім 
білсін. Ҿзімнің осы кҥнге дейін аман жҥргенім бҽлкім, сол кҥні 
аудиториядағы қыздардың бҽрінін қолын тегіс ҧстамағандығымнан да шығар 
деп ойлаймын кейде. 
Менің бақытыма қарай алғашқы амандасқан қыз қайтадан тіл қатты. 
– Жҽ, ҿзгелерің отыра беріңдер, – деді ол басқа қыздарға қолын сермеп. 
– Қалғандарың кейін амандасарсыңдар. Қазір басқа шаруа бар. 
Басқалар кҥле тҥсіп, орындарында отырып қалды. Бірсыпыра қыз мені 
қоршай тҥрегеп тҧрды. 
– Ал, жолдас, сҿйлеңіз, – деді ҽлгі қыз дауысын ҽндете созып мен бір 
оған баяндама жасап беремін деп уҽде қылғандай-ақ. 
– Не сҿйле дейсіз? – дедім сҽл ыржия тҥсіп. Бҧл арада мен 
ыржалаңдайтын да ештеңе жоқ еді. Тегі кҿп қыздың мысы Сасып, 
қысылғанымнан сҿйткен болуым керек. Бҧрын бір қыздың бетіне бедірейе 
қарай алмайтын басым, енді бірнеше к.ыз ҿзімді ентелей қоршап алғаннан 
кейін, сойған қасқырдай боп, ыржимағанда қайтейін.
– Қайдан келдіңіз? – деді қызыл шырайлы қыз кҿзін ойнақшытып. 
– Германиядан. 
– Соғыстан қайтқандардың бҽрі Германиядан келеді, иҽ, қыздар? - деп 
қызыл шырайлы қыз достарына қарай бҧрылды. Ол қыздың мені ҽзілмен 
қағытып тҧрғанын сезіп, ақырын ғана жымиысып қойды. Оны мен де сездім, 
сондықтан да жаңағы жауабымды қайта толықтырып: 
– Берлин тҥбінен қайттым, – дедім. 
– Тҥбі деген қай жер? - деді қыз мҥлҽйімсіп. Қыздар мырс етісіп қалды. 
– Шпрее деген ҿзеннің жағасынан, – дедім мен де сҽл қысыла тҥсіп. – 
Берлинге тақау жер. 
– Ҽ, - деді қыз менің жауабымды тҥсінген болып. 
– Берлинде болдыңыз ба? 
– Болдым. 
– Рейхстагты кҿрдіңіз бе? 
– Кҿрдім. 
Берлинде болып, Рейхстагты кҿргенім тергеуші қызға ҽсер етті-ау 
деймін. Берлиннен келген жігітті бҥйтіп ҽурелемейік деді ме, кім білсін, ол 
сҧрағын саябырлатып, сҽл бҿгеліп қалды. Ол ҥндемеген соң басқа қыздар да 
менен беттерін бҧрып, тҿмен қарасты. Қолға тҥскен тҧтқындай болып, 
олардың ортасында тҿмен қарап мен тҧрдым. 
Қыз қайта сҧрақ қойды. 
– Соғыста командир деген болады дейді, рас па? 
– Рас, – дедім мен басымды кҿтеріп.

Sauap.org
18 
– Ҽ-ҽ-ҽ, – деді қыз дауысын соза аңқаусып. – Сіз командир болдыңыз ба? 
– Жоқ, – деп қалдым да артынан: - иҽ, болдым, – деп басымды изедім. 
Қыз сықылықтап кҥліп жіберді. Оған ҿзге қыздар кҥлкісінің кҥміс 
сыңғыры қосылды. 
– Жоғыңыз қалай, иҽ, болдымыңыз қалай? – деді қыз кҥлкісін сҽл басып, 
қара кҿздерін одан сайын ойнақтата тҥсіп. Мен жайымды айттым. 
– Кіші командир болған едім, – дедім. 
«Кіші» деген сҿзді бекер айтқанымды кейін біліп қалдым. Бірақ айтқан 
сҿз – Атқан оқ деген. Ҿкінгенмен оқты кері қайтара алмайсың. Не де болса 
ақырын кҥттім. Ақыры былай болып шықты. 
Жазық маңдайы жарқырап қыз тҧрған жерінен сҽл кейін шегінді де, 
менің бҧзау бас керзі етікті аяғыма бір, ҽлі шашы ҿсе қоймаған тықырлау 
басыма бір қарап, шомбалдау боп біткен тҽпелтек бойымды лезде шолып 
ҿтті. Содан соң ол менің бойыма басымнан аяғыма қарай қайтадан кҿз 
жҥгіртті. Ҿн бермеген қҧдай маған қҧнттап бой да бермеген ғой. Қыз байғҧс 
бейнеттеніп қанша қарағанымен, бҽйтерек емес, бір жарым метрден аз-ақ 
асатын тапал бойға қанша бҿгеледі. Жуантық келген жҧмыр мойнын бір 
жағына қарай бҧрды да: 
– Кҿрініп тҧр, - деді ақырын, бірақ барлық қыздарға естірте айтты. 
Ҽскерде кіші командир, ҥлкен командирлер болатынын оның білетін, 
білмейтіні маған беймҽлім. Алайда ол менің кіші командир болдым дегенімді 
бойымның кішілігіне апарып сайды. Ҽдейі сҿйтті ме, жоқ білмегендіктен 
солай ойлады ма, оны да аңғара алмадым. 
Ҽйтеуір қыздар оның «кҿрініп тҧр» дегеніне ду кҥліп жіберді. Басымды 
қайта-қайта сипалап ҿзім де кҥлдім.
– Қыздар, кҥлмеңдер, – деді ол тҥсін суытқан болып. - Кҥлкен, анау 
журналды алып келші. 
Гҥлдей майысқан бір қыз оқытушы столының ҥстінде жатқан журналды 
алып келді. Мені тергеуші қыз оны қолына ҧстап тҧрды да: 
– Мҧнда, курста староста болады, білесіз бе? - деді. Ішімнен: «мені тым 
тақымдап тҧрғаның староста екенсің ғой» деп ойладым да, басымды изедім.
Қыз сҿзін қайта жалғады. 
– Староста студенттердің бҽрін тізімге алады. 
Мен тағы басымды изедім. 
Қыз енді маған маңғаздана қарады. 
– Мен староста емеспін. Бірақ бҥгін староста жоқ. Сондықтан сізді 
тізімге алу қҧрметі маған тиіп отыр. – Осылай деп ол журналды ашты. - 
Фамилияңыз кім? 
– Есенов. 
– Атыңыз. 
– Ербол. 
Қыз саусақтары майысып отырып, журналдың ең соңына «Есенов Е.» 
деп жазды да, қайтадан бетіме қарады. 
– Ербол?.. Сіз соғыста ер болдыңыз ба? 

Sauap.org
19 
Бҧл сҧраққа не айтарымды білмей жҽне бҿгеліп қалдым. 
– Жоқ, жҧрт қатарлы, – дедім ақыры. 
– Бҽсе, кеудеңіз сылдырамайды, – деді қыз.
Мҧны да оның қай мағынада айтқанын аңғармадым. Кеудеңде орден, 
медалдарың жоқ дегені болар деп тҥйдім. Ал менің орден, медалдарым 
жеткілікті болатын. Тек оларды студенттер арасында мақтанған сияқты боп 
кҿрінбейін деп, таңертең университетке келерде кеудемнен бір бірлеп 
ағытып, тҥскен ҥйімде қалған зат қапшығымның ішіне салып кеткенмін. 
Бірақ қызға дҽнеңе демедім. 
Қыз журнал бетіне қайта ҥңіліп, тағы да сҧрақ қоя бастады. Осы кезде 
сыртқа шығып кеткен бірен-саран қыздар да аудиторияға қайта кіріп жатты. 
– Қай жылы туғансыз?' 
– 1922 жылы, - дедім кҥбірлеп. 
– Қаттырақ айтыңыз, – деді қыз менің жауабымды ести тҧрса да. – Семья 
жағдайыңыз қандай – ҽйеліңіз бар ма? 
- Жоқ. 
– Сҥйген қызыңыз бар ма? 
Мен басымды шайқадым. 
– Қыздар, естіп отырсыңдар ма? – деді ол жан-жағына қарап. 
Ешкім ҥндемеді. 
– Тҥу, қойсаңшы, Қанипа, – деді осы кезде отырған қыздардың біреуі 
орнынан тҧрып, бізге қарай аяндап. – Ағайды соншама ҽурелегенін не 
тергеушідей жауап алып. 

Sauap.org
20