Әзілхан Нұршайықов

Sauap.org
109 
Іштегі шемен дертім ӛсті-дағы. 
Таныған Қазақстан Сапакеңнің
Дүниеден із-тозы жоқ кӛшті-дағы. 
Ҽйелдер қайтадан ҿксіп, шалдар еңкілдеп, ҥйде отырғандар тегіс бордай 
босап кетті. Мен қарт ақынның қазасын кҿз алдыма елестеттім. Ҿз шешемнің 
де соғыс салған қҧсадан ҿлгенін ойыма алдым. «Адам оқтан ғана ҿлмейді 
екен ғой, – дедім ішімнен. – Қасірет пен қайғы да улы газдай тҧншықтырып 
ҿлтіретін болғаны ғой адамды. Соғыста Замандай жалғыз-жалғыз боздақтар 
жау оғынан опат болып жатса, елде соғыс жіберген қаралы хабарлар қарт ҽке, 
қадірлі шешелерді оқтай қҧлатып жҽне жатыпты-ау. Оны кім білген? 
Майданға келген хаттар ішіндегі: «Аз ауырып анаң қайтыс болды» деген 
сияқты қысқа хабарлардың ар жағында қандай қасіреттер жатқанын 
болжамаппыз ғой». Тана оқыған осынау екі шерлі ҿлең маған ҿзім ҥш 
жылдан бері кҥн сайын кҿріп келе жатқан соғысты жаңа бір қырынан 
танытқандай болды. Ол соғыстың адамдарды майданда ғана емес, ҥйде де 
ҿлтіріп жатқандығы еді. 
– «Бір қағаз келді-ау сенен тҥсі жаман» дегенге қарағандахатты 
Заманның жолдасы жазған ғой, - дедім мен Танаға. 
– Иҽ, алғашқы хат жолдасынан келді. Ол «бір шегініс кезінде адам кҿп 
опат болды. 
Заманнан айырылып қалдым. Тірі болса бері шығар еді. Опат 
болғандардың ортасында қалды деп ҧқтым» деп жазған еді. Артынан іле-
шала командирінен «неміс фашистерімен кҥресте ерлікпен қаза тапты» деген 
машинкаға басылған екінші қағаз жҽне келді. 
– О, пақыр-ай десеңші,–деді қарттардың бірі. Осыдан кейін ауыл 
адамдарының бҽрі ҥйді- ҥйлеріне қайтты. Арқаларына бір-бір қап тас 
арқалағандай боп, белдері бҥгжиіп біздің ҥйден ҽрең шығысты. Таяқтары 
жерді ҥнсіз тҥрткілеп, ҥнсіз тарасып жатты.
Жатар алдында далаға шығып, Тана екеуіміз біраз серуен жасадық. Орта 
кҿшедегі мектепке дейін барып қайттық. 
– Сҽлима осы мектепте ме? – деп сҧрады Тана. 
– Осында болар, басқа мектеп жоқ қой мҧнда. 
– Кездестің бе? - Жоқ? 
– Кҿресің бе? 
– Білмеймін. 

Sauap.org
110 
ХІ 
Біздің ҥй, барша ауыл ҥйлері сияқты, «ауыз ҥй», «тҿр ҥй» жҽне 
«қазандық» деп аталатын кухнясі бар екі бҿлмеден тҧрушы еді. Ҿткен тҥнде 
бҽріміз тҿр ҥйде – тҽтем балаларымен еденде, мен тҿсекте жатып 
шыққанбыз. Біз қайтакелсек, тҽтем тҿргі бҿлмедегі тҥнде мен жатқан екі 
кісілік темір кереуетті Танаға дайындап, маған еденге жер тҿсек салып 
қойыпты. Ҿзі балаларымен ауыз бҿлмеге жайғасыпты. 
Тана тҿсекте, мен жерде екеуміз тағы да ҧзақ сҿйлесіп жаттық. Есігі 
жабық тҧрған ауыз бҿлмеден тҽтті ҧйқының қорылы естілді. 
– Тана, – дедім мен сол кезде ақырын. 
– Ҽу. 
– Бері келші, бірге жатайық. 
Тана ҥндемеді. Бҧл сҿзді қалай айтқаныма ҿзім де қайран қалдым. 
Шыным ба, ҽлде Тана қайтер екен деп сынамақ болдым ба – алғашқы сҽтте 
оны ҿзім де аңғара алмадым.
Ақырын тҿсек шықырлап, Тана жерге тҥсті. Терезеден тҥскен кҿмескі ай 
сҽулесімен ақ балтыры жарқылдап, ішкҿйлегі ағараңдап Тана қасыма келді.
Еңкейіп, тізе бҥкті де, кҿрпенің шетін ҿзі ашып, қойныма кірді. 
Ҽлгінде Тана ҥндемеген кезде, ол менің қасыма келмейтін шығар деп 
ойлап едім. Тана келіп, бір кҿрпенің астына кірген соң енді оған не айтып, не 
істерімді білмей қалдым. 
Бағана, кҥндіз аяп, басынан сипағаным есіме тҥсті де, тағы да оны 
маңдайынан, шашынан сипай бастадым. Қыздың маңдайынан қақ жара 
тараған жылтыр шашын сипалай сырғып барып, қолым оның тоқпақтай жуан 
жалғыз бҧрымына тиді. Алақаным ауға шырмалған алабҧғадай боп, бҧрымда 
бір сҽт бҿгеліп қалды да, одан сытылып шығып, іш-кҿйлектің жоғарғы ашық 
жағындағы қыздың жҧп-жҧмсақ жалаңаш етіне тиді. Осы кезде Тана 
қойныма келіп кіргеннен бері тулай бастаған жҥрегім шапқа тҥрткен тайдай 
мҿңкіп, шапшып, кеудемді тынымсыз тепкілей жҿнелді. Қырынан жатқан 
Тана да маған ҥстіңгі сол жақ қолын созып, басымды ҿзіне қарай сҽл икемдеп 
алып тағы да жылап қоя берді. 
Қыздың ыстық жасы жылы жаңбырдай боп, менің жҥзімді қоса жуды. 
– Жыламашы, Тана, қалқам, – деп мен оның жас сорғалаған қос кҿзінен 
кезек сҥйдім. 
Кҿзден шыққан ащы жастың кермек дҽміне де қарамадым. Тана менің 
оны аяғаныма ішінен рахмет айтып, разы болғандай қалып танытып, жҧмыр, 
жҧмсақ саусақтарымен бетімді сипалады. 
Ҽлде менің жҥрегімнің дҥрсілін сезді ме, ҽлде сол дҥрсіл ҽлін азайтып 
жіберді ме, білмеймін, езінің торғындай жҧмсақ мойнының астында жатқан 
менің сол жақ қолымды босатып берді.
– Қолың талған шығар, ала ғой, – деді ол басын сҽл кҿтеріп. Дауысында 
жат адамның ресми ибалығы емес, жас жардың жас кҥйеуіне жасаған ыстық 
лепті, мол ықыласты ҥні бар тҽрізденді. Содан соң ҿзі шалқасынан 

Sauap.org
111 
аударылып жатып, оң иығымен оған қарап қырынан жатқан менің кеудеме 
қарай сҧғына тҥсті. Осы кезде менің кҿңілімді ҽлдебір тҽтті тілек кернеп, 
тамырларым да қан лықси тасып, Тана екеуміз жатқан кішкентай бҿлменің 
алақандай тҿрі шыр кҿбелек айналып, дҿңгелей жҿнелген сияқтанды. Жҧмсақ 
бҧғақты жҧмыр мойнын маған қарай бҧра тҥсіп жатқан Тананың ыстық демі 
бетіме соққанда кҥні бойы оттай лепті аңызақ желдің ҿтінде жҥргендей 
таңдай кеуіп, тҽн қаталап, ҿзгеше бір шҿлге душар болдым.
Осыдан 
кейін 
жамбасымда 
жатқан 
оң 
қолымды 
қайта 
кҿтеругеоңтайландым. Сол сҽтте ҧйтқыған жел мҧржаға тыққан тҥтіндей 
шалқып, демім ішіме тығылып, тынысым тоқтап қалған тҽрізденді. Бҧл жай 
бір минутқа созылды ма, бір сағатқа барды ма, оны білмеймін. Ҽйтеуір ҿз 
қолымды ҿзім ҽрең дегенде кҿтеріп, қыздың кеудесіне салғанымды білемін.
Осы бір ҿмірі кҿрмеген, қолым ешқашанда тимеген жҧмсақ, жылы, 
рахаттай тҽтті кеудеге алақаным желімделіп қалғандай жабысып, 
қозғалмастан жатып алды. Екі шекемді қан теуіп, ҿн бойымда ҿзендей 
тасыған ҽлдебір отты толқындар лықсып, кемерінен аса кернеп бара жатқан 
іспеттенді. Мен қыздың қарсылығын кҥткендей едім. Бірақ қыз қарсылықтың 
нышанын да білдірмеді. Мен енді не істер екен дегендей, кеудесі бір жоғары 
кҿтеріліп, бір тҿмен тҥсіп, ҥнсіз, дыбыссыз қатты да қалды. Содан соң барып 
мен ақырын қолымды қозғадым. Осы кезде қыздың ішкҿйлегінің астынан сҽл 
ғана діріл білінгендей болды. Ондай діріл менің ҿз қолымда да бар еді. Сол 
сҽл дірілмен келіп менің қолым қыздың оң жақ алмасының ҥстінен шықты. 
Алма ашық емес, сыртын қол тайғанататын сырма жібекпен тырсылдата 
қаптап қойғандай боп кҿрінді. Екінші алмасы ашық болар деп ойлап, ақ 
мамасын іздеген ашқарақ баладай шыдамсыздықпен қолымды солға қарай 
жылжыттым. Ол да жабық екен. Саусақтарымның жалынғандай боп діріл 
қаққан сабырсыз шапшаң қимылы ҽсер етті ме, қыз кеудесін кеудеме тигізе, 
ыстық демімен бетімді шарпып, маған қарай бҧрылды да, сол қолын арқа 
жағына қарай созып, ҽлдебір нҽрселерді тырсылдатып, ағытып жатқандай 
болды. Бҧл кезде мен оның атлас иығын қайта-қайта емірене сипағанымды 
білемін. Тананың кеудеме тірелген аршын тҿсі мен бетіме соққан ыстық лебі, 
жағадан қайтқан толқындай шегініп, алыстап кеткендей болды. Сҿйтсем қыз 
қайтадан шалқасынан жатқан екен. Менің қолым ашқарақтанып, тағы да 
жаңағы жерді сипалады. Арқадан ағытылып, бос қалған бюстгалтер астынан 
топ-томпақ, тып-тығыз қыз алмасы қолыма ілінді. Менің уысыма ғана 
арналып жасалғандай шап-шағын, бірақ адамның ҿн бойына бірден 
электросварка отының жарқылындай ғажайып ҧшқынды діріл шашатын 
ғажап дҥниені қайта-қайта сипай бергім келді. Ағаш басында тҧрған алманы 
жҧлып алардан бҧрын оның қатты, жҧмсақтығын білу ҥшін адам уысына 
салып, ақырын қысып кҿрмейтін бе еді. Менің де сҿйткім келді ме, білмеймін 
(тегі мен оны ҿз бағымның алмасы деп ойлап қалсам керек), бір кезде қыздың 
алмасын қҧшырлана қысып жібергенімді ҿзім де байқамай қалдым. Қыз да 
сҥйсініп кетті- ау деймін, «ІҺ!» деп қалды. Содан кейін тек алмасын ғана 
емес, бар денесін менің алақанымның астына салып, тҧла бойын тҧтас менің 

Sauap.org
112 
уысыма бергісі келгендей, сол ыңырсыған лҽззатпен барша денесін менің 
алақанымның астына қарай жиырып, кішірейіп, бір уыс тҽтті қҧмарлықтың 
ырқына беріле бастағанын аңғарғандай болдым. 
Бҧрын жалаңаш қызды қҧшақтап кім кҿрген, шіркін! Танамен бір 
тҿсекте жатқан сол сҽтте ажалға арналып, бір арқанмен маталған Еңлік пен 
Кебек сияқты тас қамау, берік шырмауда қалғандай, қазір екеуміз шыңнан 
шыңырауға қҧлайтындай кҥй кештім. Биіктен бҥтін дене боп 
лақтырылғанмен, етекке тҥскенде парша-парша шығатынын білсем де, сол 
шыңырау тҥбіне тез қҧласам екен деген жҥрегімде жалғыз жалын тілек 
барын аңғардым. 
Бҧл сҽт маған аса тҽтті де, асқан ҥрейлі де боп кҿрінді. Мен шыңнан 
шыңырауға қарай тартылған ҽлдебір қҧпия кҥштің арнасында тҧрғандай 
болдым. Ақ кҿбікті аузын ашып толқын-толқын болып, суылдаған дыбысы 
білініп, кемерден аса лықып келе жатқан сол кҥш қазір мені жаңқадай жҧлып 
ҽкетіп, қҧздан тҿмен қарай қҧлатып қоя беретін сияқтанды. Осы соңғы сҽтте 
ойымда айдаладан, алыстан – сонау шыңырау тҥбінен шыққан ащы ҥндей 
болып, ҽлдебір қарсылықтың ҽлсіз лебі білінді. Бара-бара ол ҥн кҥшейіп, 
кҥшті бір ҽннің ҽуеніне айналған сияқтанды. Бҧл ҽуен жаңағы мені қҧздан 
қҧлатуға асығып, айдаһардай жҥз бҥктеле лықып келе жатқан белгісіз кҥштің 
суылдаған ҥнін ҿшіріп, оны еңсере жеңіп, теріс аққан судай етіп, кері қуып 
бара жатқанға ҧқсады. 
Мен оның мҧншама екпінді не ҽн екенін ҧққым, білгім келгендей, 
қҧлағымды тосып, бҥкіл жер шарын уыстағандай боп қыздың алмасы ҥстінде 
жатқан қолым сҽл босап, қалт тыңдап қалған іспеттендім. Ақыры мен ол ҽнді 
де, оны шырқаушыны да таныдым. 
Сол сҽттен тҿрт жыл бҧрын, 1940 жылдың жазында, осы ауылға, маған 
қонаққа педучилшцеде бірге оқыған жалғыз жан досым Заман келіп, осы ҥйге 
қонды. Заман бҧрын бҧл маң естімеген жаңа бір жақсы ҽнді ҿзімен бірге ала 
келді. Ҽннің аты «Зҽуреш» екен. 
Мазмҧны: оба жалмаған отыз ҧлдан қалған жалғыз қызын іздеп келген 
сорлы ҽке қызының да ҿлігі ҥстінен, қабыр басынан шығады. Сондағы ҽкенің 
қҧран орнына зарланып айтқан аза ҽні тыңдаушыны еріксіз егілтіп жібереді.
Мол дауысты, ашық ҥнді, жайдары мінезді, қою бҧйра шашы маңдайына 
тҥскен, жҧмсақ нҧр шашатын қоңыр қой кҿзді жас Заман біздің осы ҥйдің 
қасында отырып, сол ҽнді шырқағанда, оның ҥніне бҥкіл ауыл жиналған еді.
Сол кҥні тҥнде Заман екеуміз біздің ҥйдің тҿрінде, дҽл осы арада, Тана 
екеуміз жатқан жерде, айқара қҧшақтасып ҧйықтаған едік. Сонда ол маған 
ҿзғашығы Тана жайында сыр шерткен еді. «Ер мінезді, ер кҿңілді менің 
Танамдай қыз жоқ», – деп қуанған еді. «Ол екеуміз тірі болсақ, қайтсек те 
қосыламыз», – деп ант еткендей де болған. Енді міне сол жерде тҿрт жылдан 
кейін мен Заманның ҿзін емес, сҥйген қызын қҧшақтап жатырмын. «Апырау, 
менің мҧным жҿн бе? Заман қайда? Қазір қҧшағымда жатқан сол досымның 
кеше бір-бірінен ыстық лҽззат татысып, бірімен-бірі қосылуға ант етісіп, уҽде 

Sauap.org
113 
байласқан қызы емес пе еді? Ол тірісінде мені бҥйтіп Тананың қасына 
жатқызбас еді-ау. 
Ол Тананы кҿктегі кҥннен де, жердегі желден де, кҿлденең кҿзден де, 
гулеген сҿзден де, мен тҧрғай ҿзінен де қызғанар еді-ау! Ендеше менің 
мҧным оны ҿлді деп басынғаным ба? 
Мені қҧмарлық қысып лҽззаттың осынау ҿзім сипалаған қос шыңының 
тҿбесіне кҿтерілсем ҽзіз досым Заманның зиратын таптағандай болмаймын 
ба? Таптағаным емес пе. Жоқ, олай болмайды. Жаным тірі тҧрғанда мен 
досымның атына кір келтіруге тиіс емеспін. Танадан лҽззат ҧрлап, дос 
қарызы, дос аруағы алдында қара бет болуға хақым жоқ!» 
Осылай деп ойлаған маған Тана екеуміз жатқан тҿбесі аласа, қараңғы 
тар бҿлме кҿрдей қорқынышты болып кетті. Тананы қҧшақтап жатып, 
саудыраған сҥйек ҥстінде лҽззат ойнағын салғандай кҿрініп, тҿбе шашым тік 
тҧрып, жаным тітіркене тҥсті. «Арсыз, абыройсыз, адамгершіліктен азған ит 
екенсің» деп ҿзімді-ҿзім кінҽладым. Биік тҿсекте бҿлек жатқан Тананы 
азғырғандай боп, қасыма шақырып алғанымды сҧмдықтай сезіндім.
Содан кейін қолымды Тананың кеудесінен тартып алмақ болып, қозғай 
бастап едім, Тана оны шап беріп ҧстай алып, «Тағы да қысшы, тағы да!» 
дегендей, кеудесіне қатты басып, босатқысы келмегендей ыңғай танытты.
Ҽлде Тана менің алма қысқан қолымды сҽл босатса болды кеудеден 
тҿмен сырғанап, жҥгенсіз жҥйріктей лағып басқа жаққа кете ме деп 
қорыққандықтан сҿйтті ме, оны аңғара алмадым. Қылмыс істегендей боп 
сасқалақтаған мен қолымды кҥшпен тартып алуға шамам жоғын сездім де, 
енді қайран досымның ҿзін кҿмекке шақырдым. 
– Осыдан тҿрт жыл бҧрын, – дедім мен Танаға дауысым дірілдеп, – қазір 
сен екеуміз қҧшақтасып жатқан осы жерде егіз қозыдай болып Заман екеуміз 
жатып едік... 
Заман атын естігенде Тананың менің қолымды қысып жатқан қос 
алақаны ортасынан ҥзілген серіппедей босап, сусып, сырғанап жерге тҥсіп 
кетті. Осы кезде мен қыз кеудесінде тҧтқында қалған қолымды босатып 
алып, қыздан бойымды бҿлектей тҥсіп, Заманның біздің ҥйге сол жолғы 
келісін ҧзақ ҽңгіме етіп айттым. Заман аты аталғаннан бастап, Тана қайта 
жылап, солқылдап келіп сан рет маған бетін басты. 
Екі дос бір-біріне сыр айтады. 
Ҽкесі баласын шын айтады. 
Айырылып, Зҽуреш, сенен қалғаннан соң, «Кҿке!» деп енді мені кім 
айтады?!– деп Заман кҿкірегі қарыс айырылғандай боп шерлене шырқағанда 
біздің ауылдың кҽрі- жасының кҿзінен жас парлағанын баян еттім. 
«Зҽуреш» ҽнін Заман аузынан Тананың ҿзі де талай рет естіген екен. 
Жас-желең жиылып Ақжал тауының басына шығып серуен қҧрған шақтарда 
Заманға барлығы қолқалап осы ҽнді айттыратын болса керек. Кҿзіне тҿгілген 
қара бҧйра шашын сілкіп тастап Заман бҧл ҽнді шырқағанда екі кҿзінен жас 
парлап ағып отырады екен. Сонда Тана жаңағы менің қолымды қысқан қос 
алақанымен талай рет оның кҿзінің жасын сҥртіпті. 

Sauap.org
114 
– Сонда ҿзінің осындай кҥйге душар боларын біліп жылаған екен ғой 
Заман, – деп Тана қатты кҥрсініп, аузынан шыққан отты жалын менің бетімді 
ғана емес, барша жанымды жалап, жайпап кҥйдіріп барып тынды. 
Ҿстіп екеуміз ҧзақ жаттық. Ҽңгімені айта-айта екеуміз де шаршадық.
Екеуміздің де тамырымызда тулаған бағанағы ыстық қан салқындап, 
сабасына тҥскендей болды. 
Бір кезде қасымда ҥнсіз жатқан Тананың ішінен бір нҽрсе ҥзіліп 
кеткенге ҧқсады. Оның менің иығымда жатқан сол қолы сылқ ете тҥсті де, 
қорғасындай салмақпен сырғып келіп бетіме тиді. Мен оны ептеп кҿтердім 
де, илікпейтін ағаштай икемсіз боп қалған қыз қолын жайлап қана жанына 
салдым. Ҧзақ жылап, қайтадан маған қарап қырындап жатқан қыз 
шалқасынан ауыр аунап тҥсті де, танауы пыс етіп, тҽтті ҧйқыға кетті. 
Ертеңінде, тҥске таман, Тана ҥш кҥнге сҧранып келгендіктен оны 
Ақжалға жібермей ҥйде қалдырып, ҿзім ауыл аралап, кемпір-шалдарға сҽлем 
берейін деп кҿшеге шықтым. 
Алдымнан соғысқа бармай ауылда қалған, кішкентайдан бірге ҿскен 
қҧрбым Тҿкеш кездесе кетті. Колхозда бригадир екенін ол алдыңғы кҥні 
тҥнде, алғаш кездескенімізде айтқан болатын. Екі бҧты талтақ ҥш бҧрышты 
саржан ағашын иығына салып алып, бҥкеңдеп келеді екен. 
– Ереке, батыр, сҽлем бердік. Кеше қайда барып келдің, неге ат 
сҧрамадың? – деді ол қос қолын бірдей ҧсынып.
– Солдаттың аты екі аяғы ғой, – дедім де, ауданға, военкоматқа барып 
тіркеліп қайтқанымды айттым. – Сен ерте жер басына кетіп қалған екенсің, 
кҿлік сҧрап Бҥркітбайға барғым келмеді, – дедім. 
– Айтпақшы, қҧсың қҧтты болсын, – деді Тҿкеш екі кҿзі кҥлімдеп, екі 
танауы қусырыла тҥсіп. 
– Қайдағы қҧс? 
– Кеше кешке қарай Ақжал жақтан бір ақсҧңқар қҧс ҧшып келіп, сенің 
қолыңа қонды деп естіп едім. Сонау соғыстан елге келгенде еңбегін еш, 
қҧшағыңның қҧр болмағанына қуанып жатырмын. 
Тҽкештің Тананы сҿз қылып тҧрғанын енді тҥсіндім. Кеудемде мҧз 
ҥстінде жҥрген қызыл судай болып, ауылға Тана жайында ҿсек жайылып 
қалғанын да жаңа сездім. Сондықтан тҥсімді бірден суыққа сала бастадым. 
– Батыр, шыныңды айтшы, қалыңдығың ба бҧл қыз? – деп Тҿкеш 
қайтадан қылмыңдады. 
– Жоқ, досым, - дедім мен. 
– Қой, оны тҥнде қасыңа оңаша алып жатыпсың ғой. Қалыңдығың 
болмаса ол не? 
– Бҿлек жай болмаған соң, бір бҿлмеде жатпағанда қайтесің? Ал оны кім 
айтты саған? 
– Ел қҧлағы - елу деген емес пе? Жҧрт сенің кішкентай жиендеріңнен 
естіпті. 
– Балалар не біледі, – дедім мен салмақты тҥрде. – Ел де бала сияқты 
естігенін айта береді. Бірақ сен сенбей-ақ қой оған.

Sauap.org
115 
– Мен неге сенбеймін, – деді Тҿкеш қылмыңдай тҥсіп. 
– Мен елден артықпын ба сонша? – Содан соң кҿшеде екеумізден басқа 
ешкім кҿрінбесе де, қҧлағыма кеп сыбырлады. 
– Қыз деген қызыл гҥл сияқты емес пе? Шырынын шашып, сыбағаңды 
алып кет одан. Сонда ол тырп ете алмайды. Шырыны бар ма екен ҿзінің? 
Осылай деп ол ҿз-ҿзінен мҽз болып, қарқ-қарқ кҥлді. Мен ыза боп 
кеттім. 
– Мен соғыстағы солдатпын! – дедім дауысым қаттырақ шығып. – 
Бҥркітбай екеуің сияқты елдегі қыз-келіншектің шырынын тексеріп жҥргенім 
жоқ. Білмеймін несі бар, несі жоғын. 
– Қойдым, қойдым, батыр-екесі, қойдым, –деді ол екі қолын бірдей 
тҿбесіне кҿтеріп. - Бірақ, есіңде болсын, келіншектің шырмауығы болса да, 
шырыны болмайды. Ал жаңағы «білмеймін несі бар, несі жоғын» дегенің 
Байбала қыздың Сабырбай ақынға айтқанына ҧқсап кетті.
«Ақын» деген сҿзге қҧлағым елең ете қалды. Ол не ҽңгіме екенін білгім 
келді. 
– Ол қандай сҿз? - дедім ажарымды сҽл жылытып. 
– Білгің келсе айтайын. Кейін соғысқа қайта барғаныңда солдаттар 
арасында да айтып жҥруіңе болады. Қызық, – деп Тҿкеш мені ынтықтыра 
тҥсті. – Ертеректе, мына Сыбанның бір елінде он жеті ақын болыпты, – деп 
Тҿкеш ашаршылық жылдары ауып келген ауылдағы екі ҥй жақты иегімен 
нҧсқады. 
– Сыбан-мыбанда шаруаң не, «осы елде» деп айта бермейсің бе? – дедім 
мен Тҿкештің ру қуалай сҿйлегенін ҧнатпай. 
– Жарайды. Сол елде Сабырбай деген ақын жігіт, Байбала деген ақын 
қыз болыпты. – деді ол саржан ағашына винтовкадай-ақ шірене сҥйеніп 
тҧрып. –
Сол екеуі он жеті ақынның ішінде ҿмір бойы ҿзара қағысып, айтысып 
ҿткен екен дейді. Бірақ қанша аңдыса да бірін бірі жеңе алмапты. Бір кҥні
Сабырбай Байбаланың кҥйеуге шыққалы жатқанын естіп, енді оны 
жеңетін жерім келді деп ойлайды. Кешке ол ҿзіне той хабарын жеткізетін 
бірнеше жас жігіт, келіншектерді сайлап қойып, атын шылбырынан ҧстап, 
той болған ауылдың сыртында отырады. Бір кезде той тарқап, жеңгелері 
Байбаланы кҥйеудің қойнына салу ҥшін отауға қарай алып жҥреді. Хабаршы 
келіншектердің Сабырбайға жетсін деп сықылықтаған кҥлкісі, шолпы 
сылдыры ақынға айқын естіліп тҧрады. Қыз шолпылары сылдырап кҥйеу 
жайғасқан тҿсектің алдында шешініп жатыр дегенді естіп, Сабырбай атына 
мінеді. Ақын айлы тҥнде, ақбоз аттың ҥстінде, ақ домбыра қолында тҥнгі 
тыныштықты бҧзып, дҥбірлете, дҥңкілдетіп ақ отаудың жанына жетіп келіп, 
ҿлеңдетіп қоя береді. Кҥйеу қҧшағында жатқан Байбала оның ҽніне ҽн, 
ҽзіліне ҽзілмен жауап береді. 
Сонда Сабырбай қызға қайта айтатын сҿз таба алмай, Болмады, 
Байбалаға дауа жоқ екен» деп, атын борбайға бір салып, жҿнеле берген екен 
дейді.

Sauap.org
116 
Жаңағы сенің сҿзің осыған ҧқсады дегенім ғой, – деді Тҿкеш ҽңгімесін 
аяқтап, қайтадан қылмыңдап. – Байбала айтқандай, «Той болған жер 
тҿмендеп ой боп» қалса деп жатырмын да баяғы. 
– Жоқ, – дедім мен қабағымды қайта тҥйіп. - Ешқашанда олай 
болмайды. 
– Жарайды, ал қайда беттеп барасың? – деді Тҿкеш. Мен ауыл аралауға 
шыққанымды айттым. 
Осы кезде қасымызға жас бозбала жігіт Тҧрсын келді. Ол трактор 
бригадасында учетчик екен. Тҿкеш екеуі ақылдасып, Тҧрсын бҥгін ауылда 
менімен бірге қалатын болды. Тҿкеш екеуінің жҧмысын қоса атқармақ боп, 
ертең ҿзі маған серік боп ауылда қалу ҥшін жер басына қарай кетті.
Тҧрсынды ертіп жҥріп, ауылдың ҥлкендеріне тегіс сҽлем беріп шықтым.
Соғыста тҧл қалған жесір жеңгелеріме амандастым. Кірген ҥйімнің 
ҿлгендеріне кҿңіл айтып, соғыста тірі жҥргендерін осы мен сияқты боп, аман-
есен қайтып келеді деп жҧбаттым. Ҥйден ҥйге ілесе жҥріп Тҧрсын кімнің 
ҥйінде қандай хал-ахуал бар, ауыл соғыс кезінде қандай қиындықтар кҿріп 
жатыр, қай ҥйге қара қағаз қашан келді – соның бҽрін жақ жаппастан 
баяндаумен болды. Менен алты жас кіші, мен соғысқа кеткенде тҿртінші 
класта оқып жҥрген бала Тҧрсын енді ширақ, пысық, елпек жігіт болыпты.
Ҥлкенге қызмет етуге даяр тҧратын жылпостығы жҽне білінеді. 
– Мынау Бҥркітбай ағайдың ҥйі, кіресіз бе? – деді Тҧрсын колхоз 
председателінің ҥйінің тҧсына келгенімізде. Мен ол ҥйдің кімдікі екенін 
Тҧрсын айтпаса да білуші едім. Қу бала мені қайтер екен деп, ҽдейі айтты-ау 
деймін. Ҿйткені менімен уҽдесі бар Сҽлиманы бҧзып, Бҥркітбай алып 
отырғанын бҥкіл «Ақбота» ауылы білгенде, ол білмеуші ме еді? 
– Ол кісі ҿзі қайда екен? – дедім мен Тҧрсынға осы кезде ҿз кҿңілімнің 
алай-тҥлей боп кеткенін сездірмеуге тырысып. 
– Кеңседе шығар, – деді Тҧрсын. 
– Жҥр, онда кеңсеге барып, Бҥкеңе де сҽлем берейік. Ол кісі менің 
бҧрынғы бригадирім ғой. 
Тҧрсын бетіме қарады. «Қу бала, кҥйімнің қандай екенін білгің келеді-
ау, тегі» дедім ішімнен. Балаға бҽрібір сыр бермеуге бақтым. 
– Жарайды, жҥріңіз, кеңсеге барайық онда, – деп Тҧрсын қайтадан лып 
ете қалды. 
Колхоз председателі Бҥркітбай Тҧтқышевпен кеңсе алдында кездестік. 
Ол іштен сыртқа қарай шығып келеді екен. Басында қызыл пҥліштен 
тысталған тҥлкі тымақ, аяғында саптама етік. Сақал-мҧрттан қылтанақ жоқ, 
бет-аузы жып-жылмағай, бҿшкедей сары шал бізді кҿргеннен кейін, жылан 
кҿзін маған қадап, маңғаздана тоқтап қалды. 
– Ассалаумағалейкҥм, Бҥркітбай аға, – дедім мен елдің ҥлкендерге 
қҧрметпен осылай сҽлем беретін дҽстҥрі бойынша, ҿзімнің оған деген 
наразылығымды сездірмеуге тырысып. Ҽрине, Бҥркітбай менің келгенімді 
ҽлдеқашан естіген болуы керек. Кҿргеніне таңданбады. 

Sauap.org
117 
Аузындағы насыбайын таяқтай жуан сҧқ саусағымен алып, жерге тастап, 
бір тҥкірді де: 
– Уағалейкҥмуссҽлем, қашан келдің, бала? – деді. 
– Алдыңғы кҥні. 
– Ойбай-ау, содан бері неғып кеңсеге келмей жатырсың? 
– Кеңсеге келетін уҽкіл емеспін ғой мен, – деп ҿзімді ҿзім зорлай кҥліп. -
Кеше военкоматқа барып қайттым. Бҥгін ауыл аралап, ҥлкендерге сҽлем 
беріп жҥрмін. 
Бҥркітбай кекжиіп қалды. Мен де ҥндемедім. Менің кҿзім оның 
басындағы тҥлкі тымаққа қайта тҥсті. Шашақты екі қҧлағы пілдің 
қҧлағындай ҥлкен сары тазы кҿз алдыма елестеді. 
Ол Бҥркітбайдың қасына керіліп келіп тҧра қалып, бірден пілдей боп 
ҥлкейіп, Бҥркітбай қандендей кішірейіп кеткен сияқтанды. Содан соң Лашын 
оқ тиген пілдей шҿгіп, басын алдыңғы екі аяғының ҥстіне салып, тас болып 
қатып қалған іспеттенді...
Мен тістеніп, басымды шайқадым. Бҥркітбайдың кҿзі менің оң 
жамбасымдағы пистолетіме тҥсіп кетті де, дір еткендей болып: 
– Ҿй, Ербол, ҿзіңнің мылтығың бар екен ғой, - деді. 
Ҿн бойымды ыза буып тҧрған мен де қырыстана қалдым. 
– Бар. Жау майданда ғана емес, елде де бар. Кездескен жауыңды 
жайратып кет деп ҽдейі берді, – деп қалың, қатты сары былғарыдан жасалған 
кобураны сыртынан сықырлата сипап қойдым. Мен қолымды мылтыққа 
қарай апарғанда Бҥркітбай ҽлденеден сескеніп, қозғалақтап қалды. Бірақ мен 
мылтық суырмаған соң тез тыныштанды да: 
– Қой, Ербол, елде жау қайдан болсын, – деді айтарын айтса да қайтадан 
қыбыжықтап. 
Содан соң, суға салған кҿндей жайылып, бірден жібіп, жҧмсарып қалды. 
–Керегің болса айт, Ербол. Немесе қасындағы Тҧрсыннан ҥйге барған 
соң айтып жібер. Майдандағы жауынгерден не аяймыз? 
– Рахмет. Ештеңе де керегі жоқ, бҽрі де майданда бар. Сізден 
председатель еді деп бірдеңе сҧрағалы келгемін жоқ, бҧрынғы бригадирім еді 
деп сҽлем бере ғана келдім, - дедім «бҧрынғы» деген сҿзді нығарлай айтып. 
Сол арқылы бҥгінгіңнің маған бір тиынға қажеті жоқ дегенді де тҧспалдап 
сездірдім. 
– Мейлің, мейлің, – деді Бҥркітбай қайтадан тҽкаппарлана бастап. – 
Колхоздың далада шашылып жатқан малы жоқ. 
– «Жаны да жоқ» деңіз, – дедім мен мырс етіп. Мҧным оған ҿзімше 
атқан екінші оғым еді. 
Бҧл Сҽлиманы тҧспалдағаным болатын. – Колхоздың мал-жанын кҽрі
қасқырлардан сақтай білген жҿн. Қу шал менің бҧл сҿзімнің де астарын
тҥсінді. Бірақ ҧқпаған, ҧқса да тура мағынасында қабылдаған боп, ҥндемей 
қалды. 
– Ал, сау болыңыз, - дедім мен тез кеткім келіп. 
– Жолың болсын, – деп міңгірледі Бҥркітбай. 

Sauap.org
118 
Біз кете бардық. Бҥркітбай сол орнында тҧрып қалды. Ол мені ҥйіне 
шақырған жоқ. 
Сондықтан мен баруға тиісті емеспін. Сҽлиманы несіне кҿремін. Адуын 
шалдың ҽйелі болған соң ол енді мені неғылсын деп тҥйдім. 
Сонымен кешке ҥйге қайттым. Қайтып келе жатып та, кҥні бойы ҥй 
арасында жҥріп те Тананы есімнен шығармадым. «Апырау, тҥндегім теріс 
не? Жоқ, дҧрыс. Тананың маған деген айқын ықыласы бар емес пе еді? Болса, 
болар.
Бірақ, Заман ҿлді деп хабар алған соң, Сҽлима менен кетіп қалған соң 
туған ықылас шығар ол. Сол ықыластан артықтың керегі не маған, қойнымда 
жатқан қызды қҧшып, қҧмардан шықпаймын ба бір? Жоқ, олай етуім дҧрыс 
емес. Мен қыздың да, ҿзімнің де ертеңімді ойлауым керек. Ертең мен 
соғыстан аман келсем жақсы. Тағы да менің жаман атымды естіп, қыз 
байғҧстың жҥрегіне екінші рет қанжар сҧғылмаса қҧба-қҧп. Бір кҥнгі 
нҽпсіден ҿмірлік ҿкініш тумасына кім кепіл?» 
Осылай деп кҥні бойы ҿзіммен ҿзім іштей сҿйлесіп, жауаптасып, ақыл 
қорытумен болдым. 
Кешке қыз тҿсекте, мен жерде, екеуміз екі бҿлек жаттық. Мен қызды 
қасыма шақырмадым. Ол да ҥндемеді. Екеуміз екі жерде бірімізге біріміз 
білдірмей дҿңбекшіп, таңды атырдық. 
Бҧл кҥні Тҿкештің ҥйіне қонаққа барып қайттық. Тҿкештің қаладағы 
апа-жездесі таңдап ҽперген сҧлу келіншегі Мҽстураны кҿрдік. Алтын сырға, 
ақ білезік, алтын сақиналары жалтылдаған сҧңғақ бойлы ақ келіншек 
колхозды ауылдың келіні болудан гҿрі ҥлкен қаланың артисткасы болуға 
лайық екен.
Тана екеуміз солай деп ҧйғардық. 
Сонымен, ҥшінші кҥні тҥнде, шам сҿнгеннен кейін, қыз тҥнде жалғыз 
жатқан тҿсегінің алдына барып, сырт киімдерін шешініп болды да, тҿрде 
жатқан маған тіл қатты. 
– Ербол. 
– Ау. 
– Ҧйықтаған жоқсың ба? - Жоқ. 
– Онда қҧлақты сал. 
Мен басымды кҿтеріп, жастыққа шынтақтадым. 
– Жҧрт соғыстағы жауынгерлерді қыран деп атайды ғой, - деп бастады 
Тана сҿзін. 
Кездескеннен бері оның шешендігіне кҿзім жеткендей болған еді. Соны 
дҽлелдей тҥскісі келгендей бҥгін бірден тҧспалдап сҿйледі. – Осы ҿңірдің 
қыраны ҿзіңсің. Сонау майданнан шарықтап, туған жер аспанына келіпсің. 
Тҥсер тҧғырың тайып кетті, досың ҿліп қалды. Қияда шарықтап жҥрген 
қыранның кҿзіне тҿменде ілер ештеңе болмай қҧсалана ма деп, сені 
аяғанымнан, ҽрі жақсы кҿргенімнен, қызықсаң тоят алар қызылың болайын 
деп бел буып едім. Ендігісін ҿзің біл. 

Sauap.org
119 
– Танажан, пиғылыңнан садағамын, – дедім мен дауысым дірілдеп. 
Содан соң тҥрегеп, тҿсегімде отырып, бар сырымды ақтардым. – Мен саған 
алғашқы тҥнде-ақ ынтыққанмын, Тана. Қазір де жҥрегім лҥпілдеп, қҧмартып 
отырмын. Ҿзімді қинап, ҥш кҥннен бері тежеп келемін. Тежейтінім: ертең 
мен соғысқа кетемін. Одан аман-есен оралсам жақсы. – Осы арада мен кҥле 
отырып, Тҿкештің кешегі «сыбағаңды» алып кет, сонда тыпыр ете алмайды» 
дегенін айттым. – Тҿкеш айтқандай «шырыныңды шашып» кетіп, қайта 
оралмай қалсам, сенің Заман ҿлімі тілгілеп кеткен жҥрегіңнің жарасы 
жазылмай жатып, мен оған екінші қанжар боп жҽне қадалмаймын ба? «Ат 
аунаған жерде тҥк қалып» жҥрсе, оны қайтесің. Ол жас жаныңа азап, жас 
басыңа жҽне қасірет емес пе? Бҥкіл Отанның бар халқын азап пен қасіреттен 
азат етісемін деп шыбын жанды шҥберекке тҥйіп жҥрген солдат мен ендігі ең 
жақын жандарымның бірі сенің басыңды ҿзім азапқа душар етсем, онда 
менің нем солдат, ҿзгеге менің нем қорған! Одан да бҧрын, «майданда 
хабарсыз кетті» дейтін адамдардың жаралы боп жау қолына тҥсіп, ҿлмей тірі 
қалатындары да кездеседі. Жасырын тапсырмамен жау тылына 
жіберілетіндері де болады... 
Тана менің сҿзімді тҿсекте, аппақ сирақтарын еденге салбыратып 
отырып тыңдаған еді. 
– Аһ, ондай атты кҥн болса, мен бақыттымын ғой, Ербол, – деп қыз 
жастықты қҧшақтап қҧлай кетті. Ҽкем мен шешем жатқан ескі темір кереует 
Тананың кҿкірегіндегі кҥйікті ауырсынып, белі қайысқандай, бір сықыр етті 
де тынды. 
Мен ойымды жинақтап, сҿзімді аяқтауға кірістім. 
– Бҥгін мен ҥш кҥн ҿзімді берік ҧстай алмасам, ертең Заман тірі боп 
шықса, ел алдында сен екеуміз қарабет болмаймыз ба, Тана? Онда менің 
Бҥркітбайдан, сенің Сҽлимадан нең артық? Соғыстан кейін Заманмен жҥз 
кҿрісер таң болса, екеумізді ең алдымен Бҥркітбай табаламай ма? Сыртына 
шығармағанымен іштей болса да Сҽлима ойламай ма? Мен сондықтан шыдап 
ж атырмын, шыдайын деп жатырмын, Танажан. 
– Ҿлді деген адам тіріледі деген ойымда жоқ еді, – деді Тана дауысы 
дірілдеп. – Онда менің ҥмітім ҥзілмеген екен ғой ҽлі. Заманым, жаным, 
барсың ба, тірісің бе? Кеш менің бір жолғы осалдығымды, – деп қыз «аһ!» 
ҧра дыбыстап барып, ҥнсіз қалды. Жастықты тістелеп, тҧншығып, солқылдап 
жылай берді. 
Сҿйтіп, ол қызбен мен осылай ҥш кҥн бірге жаттым. Сол ҥш кҥнде ҥш 
рет қыл кҿпірден ҿткендей болдым. Тізем дірілдеп, буыным қалтыраған 
сҽттер болса да, қҧламай аман ҿттім. Тҿртінші кҥні таңертең Тананы жарты 
жолға дейін жаяу шығарып салдым. 
Айырылысар жерде екеуміз қҧшақтасып тҧрып, бір-бірімізді 
аймалағандай қҧшырлана сҥйістік те, тез ажырасып кеттік. Ол велосипедін 
жетектеп Ақжалға қарай, мен жаяу ауылға қарай қайттым. Қайта-қайта қол 
сермесіп, біріміздің сыртымыздан біріміз ҧзақ қарасып тҧрып, арамыз 
алыстай берді. 

Sauap.org
120 
Тҥстен кейін, кешкі поезға отырып, Алматыға, одан ҽрі қайтадан 
майданға кетпек боп, ауылдан мен аттандым. Тҿкеш пен Тҧрсын екеуі пар ат 
жегіп мені «Ақботадан» жиырма бес километр жердегі Біртҿбе станциясына 
алып жҥрді. Бірақ, ауылдан бір аттанып кетіп, бес-алты километрден кейін 
ауылға қайта оралуға тура келді. Бағана, ҥйден шығарда Қарашекені қораға 
қамап, есікті бекітіп кетіп едік. Соның қалай босап, бізді қалай тауып 
келгенін білмеймін. Бір кезде ол бар дҽрменімен жҥгіріп, тілі салақтап біздің 
соңымыздан қуып жетті. Арбаны тоқтатып, ҥшеуміз бірдей: «Кет!» деп, итті 
ҥйге қарай қудық. Тҧрсын жерден алып тас та лақтырды. Ит кетпей қойды.
«Не атып ҿлтіріп кет, не қасыңнан қалдырмай алып кет» дегендей боп, 
анадай жерге барып, маған телміре қарап, жатып алды. 
– Станцияға барса, не қаңғып кетеді, не поезд басып ҿлтіріп кетеді ғой 
мҧны, – дедіТҿкеш. Амалсыздан аттың басын ауылға қарай қайта бҧрдық. 
Ҥйдің жанына барған соң Қарашеке ешкімге ҧстатпай қойды. Тҽтем шақырса 
да, балалар ҧстайын десе де, ҥйден аулақтап, станция жақтың жолына қарай 
сытылып шыға берді. Ақырында қолыма шынжыр ҧстап, Қарашекеге мен 
барып едім, ол қашпай, қҧйрығын былғаңдатып, тҿрт аяғын кҿкке кҿтеріп 
жата кетті. Екі кҿзі менде, «қалмаймын, тастама» деп жалынып жатқан 
сияқты. Мен оның қарты бауына шынжырды таққанымда иттің кҿзінен жас 
парлап қоя берді.
Менің сол жерде Қарашекеге жаным қатты ашып кетті. 
– Қой, Қарашеке, мен келемін, соғысты бітіріп қайтып келемін, – дедім 
сасқанымнан. 
Қарашеке: «Сҿйт! Сҿйт!» дегендей боп, қҧйрығын былғаңдатты. Иттің 
иесіне мҧншама адалдығы кҿңілімді босатты. «Сҽлимадан сен сенімді 
болдың-ау, Қарашеке» деп ойладым оны ҥй алдындағы қазыққа мықтап 
байлап жатып. 
Біз арбаға қайта отырдық. Тағы да «Қош, қош!» деген дауыстар естілді.
Жиендерім, жеңгелерім жылады. Апайым жаулығының шетімен тағы да 
кҿзін сҥртті. Осының бҽрі ауыр жҥк болғандай қос ат жеккен арба тағы да 
орнынан ҽрең қозғалды. Мен енді Қарашекеге қарамадым. Адал достың ауыр 
қайғысын кҿргім келмеді. Арба ҥйдің бҧрышынан станция жаққа қарай 
айнала бергенде иттің қыңсылап, қыстыға арс-арс етіп қалған ақырғы дауысы 
естілді. Ауыл адамдарының менімен қоштасып тҧрып кҥрсінгендері, 
жиендерімнің жылағаны, жеңгелерімнің менен жасқанып, ҥн шығара алмай 
сыңсығандары, Қарашекенің қатты қыңсылап, не шынжырын, не мойнын 
ҥзердей боп, арбаның соңынан қоса ҧмтылмақ боп, темір шынжыр босатпай 
қылғына «Қош, қош!» дегендей боп екі рет арс еткені – бҽрі-бҽрі, майданға 
қайта аттанған менің қҧлағымда кетті. Кешке жолаушы поезына ілігіп, 
Алматыға қарай бет қойдым. 
Вагонда келе жатып, ауылда ҿткізген тҿрт-бес кҥнімді тағы да еске 
алдым.

Sauap.org
121 
Еске алдым да, Танамен бірге болған ҥш кҥнгі ҧстамдылығымды бір 
жолғы ҧрыста жау танкімен жалғыз ҿзім жекпе-жек беттескен сҧрапыл 
шайқаспен салыстырдым. 
Ол ҧрыста жау біздің жаяу ҽскерді кейін тықсырып, тура наводкада 
тҧрған біздің батареяға танктер дҥрсе қоя берді. 
Қарасам, бір зеңбірек расчетынан бас кҿтерер адам жалғыз мен ғана боп 
қалыппын. 
Кҿздеуші мен оқтаушы екеуі де оққа ҧшқан. Ҿзгелер жаралы боп кетті. 
Одан кейін маған зеңбіректі оқтап беріп тҧрған жалғыз жауынгер бар еді. 
Танктан атылған снаряд жарықшағы оны да жалп еткізді. Оқсыз, отсыз 
зеңбірек жау танкінен жасқанғандай бҥкірейіп, бҥкжиіп, мойнын ішіне алып, 
ҥнсіз қалды.
Оның доңғалағын қҧшақтап, жерге кіріп кетердей жабысып окоп ішінде 
мен жатырмын. Біресе ҧзын стволы қылқандай зеңбірек кҿмейінен кҥрк-кҥрк 
жҿтеліп, біресе пулеметтердің тажал ҿңешінен шыққан ыстық қорғасын 
лебімен жолындағының бҽрін жайпап, жарқ-жҧрқ еткен жыланбауыр тісін 
шақыр-шҧқыр шайнап, бейне бір сені жалмауға жҧтынып келе жатқан таудай 
темір қҧбыжықтың алдында оған қарсы шығуды былай қойғанда, жерден бас 
кҿтерудің ҿзі ешбір адам баласына оңай іс емес, сірҽ. Ҿн бойым жерге 
желімделіп қалғандай боп, басымды кҿтертпей бір ауыр қол желкемнен 
нығарлай басып тҧрған тҽрізденіп, біраз ҥнсіз жаттым. Танктың тура маған 
қарай зымырап келе жатқанын, окопты ойрандап, оның ішінде ҥнсіз бҧғып 
жатқан зеңбірекпен екеумізді жаныштап, жермен-жексен етіп кететінін біліп 
жатырмын. Білсем де танк таптап, жанышса жаншып-ақ кетсін, бірақ 
басымды кҿтермесем қайтеді деп ойлаймын. Бір кезде дҥбір жақындап, 
айналам, астым дірілдей бара жатты. Осы кезде танкке қарсы қолданатын 
гранатты қыса ҧстап, орнымнан қалай атып тҧрғанымды ҿзім де білмей 
қалдым. Қорқақтық етегімнен тартып: «Бҧқ, бҧқ!» деп босатпай жатқан 
соңғы сҽтте жауға деген ҿшпенділік орнымнан кҿтерді-ау деймін мені. 
Сол жолдан кейін мен: солдат қабылдар шешімнің ең мҽндісі соңғы 
сҽттегі шешім екен-ау деген ойға келдім. Солдатты ер ететін де, жер ететін де 
сол соңғы сҽт шешімі деп білдім. 
Кімде-кім соңғы сҽтте бойындағы бар ҥрей, қорқынышты жеңіп, 
азаматтық борышын орындаса – ол нағыз жауынгер. Тек солдат қана емес, 
адамның ҽр істің соңғы сҽтіндегі ҧйғарымы, сол сҽтте ҿзін-ҿзі ҧстай білуі 
оның адамгершілігін танытатын болуға тиіс. 
Иҽ, сонымен, орнымнан тҧрғаннан кейін мен де темір танктен бетер 
тістеніп, жағым қисая ашылып, бар қуатымды қос қолыма жиып, шоқпардай 
гранатты танкке қарай сілтеп кеп қалдым. Содан кейін жалп етіп, ҿз окобыма 
қайта қҧладым. Танктің «жан бергені» сондай қиын болады екен. Алдымен 
сҧрапыл бір дыбыс шықты да, дҥние солқ ете тҥскендей болды. Жер 
тҿңкеріліп кеткенге ҧқсады. Содан соң қарамай, бензиннің иісін тарата лап 
еткен қара жалын қолымды, желкемді жалап жіберген сияқтанды. Артынан 
аман екенімді бір-ақ білдім. Екі қҧлағым тас керең боп қалыпты...» 

Sauap.org
122 
– Ой, мен мҧны жҥрек жҧтқан батыр деп жҥрсем, ҿзі қорқақ та болған 
екен ғой, – деді 
Зайкҥл бір қолымен мені иығымнан баса ҧстап, екінші қолымен 
кеудемді нҧсқап. 
Зайкҥлдің ҽлде ҽзілдегісі келді ме, ҽлде мені ажуалағысы келді ме, оны 
білмеймін. Бірақ мен оған шынымды айттым. 
– Мен ҧрысқа кірер алдында ҽрқашанда қобалжушы едім, Зайкҥл, – 
дедім жайлап. – Бірақ қобалжыған сайын, не ғажап екенін білмеймін, 
жауымды жеңіп шығатынмын. Сонда: осы қобалжудың ҿзінде де жеңімпаз 
кҥш бар емес пе екен деп таңданатынмын. Сол жолы жау танкін қиратқаным 
ҥшін мен Жомартбектің кеудесіндегі анау Данқ орденімен наградталған едім.
Осылай деп мен қыздарға Жомартбек кеудесіне тағып жҥретін ҿзімнің 
орден, медальдарымды нҧсқадым. Жомартбек менің наградаларымды ҽсіресе 
асханаға барғанда тағып алатын. Ҿйткені майдангер студенттер кассаға 
кезексіз жіберілетін. Мен соғыстан келгенімді пайдаланып, ас алу ҥшін алға 
қарай ентелемей, кезегімді кҥтіп тҧра беретіндіктен, Жомартбек менің 
тумбочкада жатқан медальдарымды тағып алып, кассаға қарай ҧмтылатын. 
Фанермен қоршалған тар кассада отырған ҽйелге студенттердің омырауы 
кҿрінбейді. Жомартбек ондайда кеудесін шайқап, медальдарын сылдырлата 
қояды. 
– Қазір, қазір, – дейді кассир ҽйел оның майдангер екенін «танып». 
Содан кейін оған сҧраған чектерін жазып береді. Ҧзын чекті ащы ішектей 
шҧбатып, қораздана басып ол менің қасыма келеді де, ҿзімен ілестіріп, 
ҥстелге қарай алып кетеді. 
Тҥскі тамақтың уақыты тақап қалғаннан кейін Жомартбек бҥгін де сол 
«кҽсібін» істеп, қазір, қолындағы дҽптер сҿздерін оқығаннан кейін, 
тайраңдап, жатақханаға қарай жҥгіре жҿнелуге ҽзір отыр еді. Мен ҿзін 
нҧсқағаннан кейін Жомартбек қоқилана тҥсіп, кеудесін қозғап-қозғап 
жіберді. Кҥміс медальдар сыңғырлап қоя берді. Оған қыздар кҥлкісінің 
сыңғыры жҽне қосылды. Жомартбек дҽптерді ҽрі қарай оқыды. 
«Сҿйтіп, ол ҥш кҥнді ерлікке пара-пар-ау деп ойладым ҿзімше. Олай 
ойлайтыным, баяғыда қазақтың бір батырынан ҿміріңізде ҿзіңіз сҥйсінген 
неше ерлігіңіз болды деп сҧраптымыс. Сонда: «Ҿмірі есімнен қалмайтын ҥш 
ерлігім бар» деп, батыр мына тҿмендегілерді айтыпты.
– Бір ҧрыста жау қолына тҥсіп қалдым, - деп бастапты батыр. – 
Қалмақтың мені олжа еткен батыры еліңнің ерлерін ата, олардың осал 
жерлерін айт, қазақтың ҧлы ҿзенінің ҿткелін кҿрсет деп қинады мені. Мен 
айтпадым да, кҿрсетпедім де. Содан кейін ол мені кеңірдегімнен қылқитып 
жаңа сойылған ҿгіздің жас терісіне қаптатып, босағасына байлатып қойды. 
Жас тері жаздың ыстығында бір-ақ кҥнде кеуіп, сірі боп шыға келді. Кҥн 
кҿтеріле сіріге шелектетіп су қҧйдырады. Ол кезде сірі сҽл кеңиді де, қҧрыс-
тырысым жазылып, рақаттанып қаламын. Кҥн қыза сірінің суы кеуіп, ол енді 
қайтадан қҧрысады. 

Sauap.org
123 
Ҿгіз терісінен жасалған темірдей сірі жан-жағымнан қҧрсау боп 
қысқанда сҥйектерім сытырлап ҿліп кете жаздаймын. «Жауға жаныңды 
берсең де, сырыңды берме» деген емес пе? Ҿлсем ҿлермін, бірақ сырымды 
бермеспін деп тістеніп, кҥн сайын бір уыс боп бҥрісемін де қаламын. Ҿстіп 
бір ай жаттым. Бір айдың ішінде арыстай басым аруақтай болды да қалды. 
Бір айдан кейін қазақтың бас батыры келіп, мені қинаған жауды ҿз қолымен 
ҿлтіріп, мені қысқан сіріні ҿз қолымен тіліп, босатып алды. Бір ай сіріде 
жатқанымда қыңқ етіп ҥн шығармағанымды бір ерлік деп білемін. 
Тҥнде, мен далада ҧйықтап жатқан жерімде сҧп-суық бірдеңе 
бақайымнан кҿтеріліп, кеудеме шығып, жоғары қарай ҿрмелеп келе 
жатқанын сезіп оянып кеттім. Қозғалмай жатып байқасам, бақайымнан бері 
қарай ҿрмелеп келе жатқан ҧп-ҧзын жылан екен. Ҧшып тҧрсам оның шағып 
алатынын білдім де, сенің іздеп келе жатқаның осы ғой деп, аузымды аша 
бердім. Жылан апандай боп жатқан ауызға басын сҧға бергенде, мойнынан 
қыршып кеп алдым да, жыланның басын жерде шеңбердей боп шоршып 
жатқан денесінің қасына тҥкіріп тастадым. Екінші ерлігім осы деп 
есептеймін. 
Жиырмаға жаңа ілінген қылшылдаған шыдамсыз жас шағымда ҿн 
бойымды қышыма қотыр басып, орнымнан қозғала алмай жатып қалдым. 
Сонда бойым отқа кҥйгендей дуылдап, қанша қышынып, қиналсам да, етіме 
бір рет тырнақ тигізбей шыдап кеттім. 
Осыны ҥшінші ерлігім деп айтар едім, - депті батыр. 
Мінеки, ҽр адамның басынан ҿткерер ерекше ҥш ерлігі болса, мен мҧны 
ҿз ҥш ерлігімнің біріне балар едім, достар!» – деп Жомартбек дҽптердің бетін 
жапты. 
Алғашында бҧл жайды қыздарды кейбіреулері кҥле, жымия отырып 
тыңдағандарымен, ең соңында олардың бҽрі де жым-жырт отырып қалды. 
– Жоқ, бҧл жазғаныңыз да жақсы екен, ағай, – деді Меңтай ғана ҽлден 
уақытта. 
– Оның несі жақсы? - деп Зайкҥл шап ете тҥсті. – Ҥш кҥн қыздың 
қасында жатып, жігер кҿрсете алмағаны жігіттік пе? 
– Иҽ, неге жігіттік емес, нағыз жігіттік, – деді Майра Абаева. – Орынсыз 
қҧмарлық - опасыз жаумен тең. Ендеше адамның ҿз нҽпсісін тыя білуі – 
ҥлкен ерлік. 
– Қойыңдаршы, ерлік соғыста болмай ма? – деді Қанипа қыздардың бҧл 
ҿзара таласын ҿршіте тҥсу ҥшін шеткерірек отырғандарға қарап кҿзін қысып 
қойып. 
– Рас, ерлік соғыста ғана болады, бҧл қайдағы ерлік, - деді Зайкҥл 
Қанипа ҿзін қостап отыр екен деп ойлап одан сайын ҿршелене тҥсіп. 
– Ой, шырағым, – деді Майра да қызбаланып, – ерлік тек қана соғыста 
болады деп кім айтты саған? Біле білсең, кҥнделікті ҿмірдің ҿзі ерлік. Егер 
сен бірдеңеге ҧшырап қалып, мына Жомартбек ҿзіңді алақанымен кҿтеріп 
ауруханаға жеткізсе, ол да ерлік, Жомартбек басын шайқады.

Sauap.org
124 
– Оны, кімді алақанға салып, кімді арқалап апаруды ойланатын 
шығармыз.
Ал Зайкҥлді аяғын салақтатып арқалап алғанға не жетсін. Ол маған да 
жеңіл.
Зайкҥлге де рахат: аппақ саны, ҿзі айтқандай, «тҥбіне» дейін кҿрінеді. 
Қыздар қыран кҥлкі болып қалды. 
– Ҽй, ҽй, менің санымда шаруаң болмасын, – деп Зайкҥл Жомартбекке 
қарап жҧдырығын тҥйді. – Мен бірдеңеге ҧшырап қалсам, бҽрібір сен 
ауруханаға апармайсың. Одан да жедел жҽрдемге жалынғаным артық. 03-ке 
телефон соғыңдар, қыздар, ондай бірдеңе бола қалса. 
– Оған да мен жҥгіремін ғой бҽрібір, – деді Жомартбек кҥлместен, 
жымимастан. - Ал сенің санында менің ешқашан шаруам болған емес. Кербез 
ағайыңа кҿрсетіп жҥрген ҿзің ғой оны. 
Зайкҥл Жомартбекті жеңе алмасын біліп, қолын бір сілтеді де, алғашқы 
ҽңгімеге қайта оралды. 
– Тоқта, Абаева, сен несіне қызыл кеңірдек боласың Ерболды қорғап.
Алдымен мҧның осы жазғаны шын деп ойлайсың ба? 
– Шын. Ҿмірде ондай болады, - деді Майра. 
– Тоқта ендеше, – Зайкҥл басына келген ҽлдебір ойға екі кҿзі жайнаңдап 
қуанып кетті. –
Ендеше Ерболды періште дейік. Сен сонда мына мақалды білесің бе 
ҿзің:
«Алтын кҿрсе періште жолдан таяр» деген. А? Білесің бе? 
– Иҽ, – Майра сасқалақтап қалды. «Апырау, ондай да мақал бар еді-ау. 
Мына тҥлкі қыз оны қайдан суырып ала қойды? Бҧған енді не десем дауа?» 
дегендей. Зайкҥл айтқан мақалдай адамның адалдығына бҧлтартпай 
сендіретін сҿз іздеп, дағдарғандай кҥй танытты. - Білемін. Ол мақал ғой.
Бірақ мақалдың бҽрі бірдей...
– Тоқта, – Зайкҥл қолын кҿтерді. – Емтиханда мақал деген халық 
жҥрегінің шындығы. 
Мақал – шындық сҽулесі деп таңдайың тақылдағанда алдыңа жан 
салмайсың. Енді келіп ол мақал ғой дейсің. Мақал болса ҿтірік демекпісің 
сонда? 
– Жоқ, ҿтірік демеймін, шындық. Бірақ ол қандай мақал? Мҽселе сонда.
Халықтың адал жҥрегінен шыққан, ҿмірдің философиясын білдіретін, 
шын даналықты танытатын мақал мен мҽтелге дауым жоқ. Ал халықтың сол 
даналығына ҥстем таптың, елдегі қу, сҧмдардың ҿз пайдасын кҿздеп қосып 
жіберген қоспалары жҽне бар. 
– Мысалы? - деді Зайкҥл. – Мысалын айт. 
– Мысалы: «Бҽйбішеге жарасар қолындағы сабасы» деген мақалды ал.
Бҽйбішеден басқа ҽйел, кедей ҽйелдері қолдарына саба ҧстаса кҥнҽ бола 
ма екен? Олар қымыз ішсе ауыздарынан ағып кете ме екен? Жоқ, бҽйбішеге 
жарасқан саба басқаға да жарасады. 

Sauap.org
125 
Бірақ ҥстем таптың сабаны бҽйбішеден басқаға ҧстатқысы келмейді. 
Кедей, кҥң ҽйелдерге саба ҧстауға жазбаған деп оларды сендіруге тырысады. 
Атам заманнан келе жатқан халық мақалы осылай деген дейді. Сол сияқты 
ҿздерінің ҿзгеге жасаған қиянат, қылмысын бҥркеу ҥшін қу, сҧм адамдар да 
мақалға ҧқсас сҿздер шығарып қосқан. Мҽселен, жаңағы ҿзің айтқан: «Алтын 
кҿрсе періште жолдан таяр» деген. Сҧм, арам адамдар сҧмдығын істеп алады 
да, артынан «Мен қайтейін, «Алтын кҿрсе періште жолдан таяды» деген, мен 
періште емеспін, адаммын ғой» деп монтансиды. Бҧл сол ҥшін шығарылған 
сҿз. Ҽйтпесе алтын кҿрсе періште неге жолдан таяды? Жолдан таяды екен, 
онда ол періште емес.
Жолдан таю, жҿнсіздік жасау – адамның ісі. Бірақ адамның да адамы 
бар.
Жҧрттың бҽрін жолдан таяды деуге болмайды, жолдас Сағынова. 
Мақалды білген жақсы. Бірақ, ҽр мақалдың мҽнін де ажырата білу керек. Ас 
ішіп, ақ нан жегенді жақсы кҿріп, арпа мен бидайды айыра алмаудың несі 
лайық. 
Майра алғашында сҿзін кібіртіктеп, кҥмілжіңкіреп бастағанымен, 
орынды ой, орамды сҿз тапқаннан кейін біржола қанаттанып, қайраттанып 
кетті. Ҥсті-ҥстіне бастырмалата екпіндей сҿйлеп, Зайкҥлдің аузын аштырмай 
тастады. 
– Жаса, Майра! - деп Жомартбек жалғыз ҿзі аямай алақан соқты. –
Сағынованы шалқасынан тҥсірдің. Аяғын аспаннан келтірдің. 
– Жоқ, жоқ, сен қоя тҧр оны, – деді Зайкҥл жеңілгісі келмей. - Қыздар, 
айтыңдаршы: 
Ерболдың қызды қҧшақтап ҥш кҥн оңаша жатқандағы адалдығына ҽсте 
сенуге бола ма? 
Ол Майрадан басқалардың ҿзін қолдауын кҥтті. Қыздар сылқылдап, 
сықылықтап кҥліскендерімен, ешкім оған демеу болар ештеңе айтпады. 
– Мен сенемін, – деді Қанипа сықылықтап кҥліп отырып. 
– Мен де ағайға сенемін! – деді Меңтай кҥлместен, байыпты тҥрде. – 
Майра ҿте дҧрыс айтты. 
– Жоқ, мен сенбеймін, – деді Зайкҥл. – Ешқашанда олай болмайды. 
Мен ҿз басымнан кешкен адал, ақиқат шындыққа Зайкҥлді сендіре 
алмағаныма ыза болдым. Бірақ, адамның кҥншуақ жақтарына кҿңіл бҿлмей, 
кҿлеңке жағына кҿбірек кҿз салатын Зайкҥл сияқтыларға не дауа. Ҽсіресе, 
оның «ешқашанда олай болмайды» дегені жаныма батты. Неге олай 
болмасқа? Болғанын бастан кешкен кісі айтып тҧрғанда неге сенбеске?
– Қалай болады ендеше? – дедім мен Зайкҥлге кекете сҧрақ қойып. 
– Оны ҿзің де білесің, – деп Зайкҥл ыржалақтай кҥлді. Ҿзін ҿзгеше мас 
еткен ҽлдебір тҽттінің дҽмін есіне тҥсіргендей боп елтіп қалды. 
– Біздің Зайкҥл ерте ашылған гҥл ғой, – деді Жомартбек оған ешбір мҽн 
бермегенсіп, мҥлҽйім ғана. 
– Иҽ, ҽр гҥлдің ҿз уақытында ашылғаны жақсы ғой, – деп қостады 
Майра, мырс етіп. 

Sauap.org
126 
– Оның несі жақсы, – деді Зайкҥл лап ете тез жауап беріп. 
– Уақытында ашыламын деп жҥргенде суық соғып кетсе, солар да қалар 
ол гҥл. 
– Жоқ, олай болмас, мезгілінен бҧрын ашылған гҥл ғана ерте солатын 
шығар, – деді Жомартбек. 
– Ерте солсам да, есемді жібермесем болады. Менің білетінім осы, 
қыздар, – деді Зайкҥл 
Жомартбектіңмысқылын елемеген болып. 
– Ия, ашыл, Зайкҥл, ашыл, – деді Майра, сылқылдай кҥліп. 
– Бірақ біржола ашылып-шашылып қалып жҥрме. 
Бҧл ҽңгімені Меңтай басқа арнаға ауыстырды. 
– Ол қыз қазір қайда, ағай? – деп маған қарады. – Тананы айтамын. 
– Осында. 
– Осында-а-а? – деп екі-ҥш қыз қосыла дауыстап қалды.
– Алматыда ма? 
– Иҽ. Кҿргілерің келсе мен бір кҥні ертіп ҽкеліп таныстырайын 
ҿздеріңмен. Ақылды, жақсы қыз. 
– Бҽсе, – деді Зайкҥл қайтадан сықылықтап. – Енді тҥсінікті болды. 
Осылай шығар деп ҿзім де ойлап едім-ау. Екеуің ендігі ЗАГС-ке де барған 
шығарсыңдар. 
– Қоя тҧршы сарнамай, Зайкҥл, – деді Қанипа кҿзі ойнақшып зҽлімдене 
қалып. – Ал, ол мҧнда қашан, қалай келген? Біз неге оны осы кҥнге дейін 
білмейміз? 
Бҧл бар қыздың кҿкейіндегі сҧрақ болуға тиіс. 
– Бҽсе. 
– Иҽ, - десіп қалды бірсыпыралары Қанипаны қостап. Мен сол жолы 
Танаға АлматыдаЖенПИ деген жаңа институт ашылғалы жатқанын 
естігенімді хабарлап, соған барып оқуға тҥсуге кеңес бергенімді айттым. 
– Менің соңымнан іле-шала Тана Алматыға келіп, сол институтқа 
тҥсіпті, -дедім. - Қазір екінші курсында оқиды. 
– Кездесу жағы қалай? – деді тағы да Қанипа. 
– Анда-санда. 
– Одан кейін бірге жатқан жоқсыңдар ма? – деді Зайкҥл 
шыдамсызданып. 
Қыздар ҥндемеді. Зайкҥлді қайырып тастамады. Соған қарағанда 
олардың да осыны білгілері кеп отырғаны аян болды.
– Жоқ, – дедім мен кҥліп. - Ол менің досымның қызы – досым ғой. Тек 
дос тҧрғысында ғана кездесіп, ажырасамыз. 
Зайкҥл одан сайын тақымдай тҥсті. 
– Достықтан махаббат туады демеуші ме еді? Ҽлде достық махаббатқа 
ҧласады деуші ме еді? Абаева, айтшы, осылай ма еді! – деді Зайкҥл Майраға 
қарап. Майра басын изеді. 
– Ендеше, – деді Зайкҥл тағы да қылмыңдап – дос болғаннан кейін 
ептеп... 

Sauap.org
127 
Қыздар ақырын ғана сылқ-сылқ кҥлісіп алды. Жомартбек басын 
шайқады.
Меңтай, Майра, мен ҥшеуміз ғана кҥлгеніміз жоқ. 
– Ондай ҧласқан ештеңе жоқ ҽзір, – дедім мен салмақты тҥрде. 
– Ол енді, екі жақтың да кҿңіліне байланысты шығар, – деді Меңтай жай 
ғана. 
Зайкҥл ентелей тҥсті. 
– Немене, Ерболдың қызда кҿңілі жоқ дейсің бе? Болғанда қандай! 
Осында тҿмен қараған болып, бҽріміздің ашық-шашық жерімізді аңдып, 
сілекейіне шашалып, ҿзінен-ҿзі ҽлек болып отырады ғой бҧл. Ҽсіресе, сен 
қолыңа тҥссең, шайнамай қылғыр еді, бҽлем. 
Қыздар да, Жомартбек те тегіс ду кҥлісіп қалды. Меңтайдың ақ жҥзіне 
қызыл қан ойнап шыға келді. Бірақ онысын білдірмеу ҥшін Меңтай 
қыздармен қоса кҥліп, Зайкҥлдің сҿзін ҽзілге айналдырып жіберуге тырысты. 
– Сен, немене, Зайкҥл, – деді Меңтай кҥліп жатып. - Ағай сонша кісі 
жейтін тажал ғой деп пе едің? 
– Қызды жейтін жалмауыз – жігіт екенін сен білмеуші ме едің, – деді 
Зайкҥл жҧлып алғандай. – Сен оны «ағай, ағай!» дейсің. Бір кҥні ағайың сені, 
ҽлгі бір елдің ертегісінде айтылатын, қай елдікі еді ҿзі, иҽ қызыл бҿрікті 
қызды жҧтқан сҧр қасқыр сияқты, «ап!» деп асап қойғанда білерсің ҽлі 
тажалдың кім екенін, жалмауыздың не екенін. «Қызыл кҿрпені» ҧмытып 
кеттің бе ҿзің?
Ол жай шығарыла салған ҿлең емес. Ол жалмауыздың саған қарап 
жалақтаған тілі де, шырағым. 
Қыздар бҧған да мҽз боп қалды. Бҧл жолы мен де кҥлдім. Тек Меңтай 
ғана не кҥлерін, не кҥлмесін білмей сҽл отырды да, артынан амалсыздан езу 
тартты. 
– Зайкҥл не десе, о десін, - деді Меңтай қыздардың кҥлкісі тыйылғаннан 
кейін. – Бірақ біздің ағай ондай кісі емес! 
– Кҿрерміз, - деді Зайкҥл де ерегесіп. 
– Иҽ, – деді Қанипа кҥліп. 
Жаңағы Зайкҥл айтқандай менің қыздарға қызыға қарайтыным рас еді. 
Бірақ менің қарауым Дон Жуанның жас келіншектерге қарауы, Жиль 
Бластың жақсы ҽйелдерге қызығуы емес. Менің қыздарға қарауым ҿмірге 
қызығу, ҿмірдің сҧлулығына ынтығу болатын. Бағбанның ҿз қолынан ҿсірген 
гҥлге мақтанышпен қҧмарта қарағаны сияқты, ҿзім солдат болып қоса 
қорғасқан ҿміріміздің жанды гҥлі жақсы қыздарға сҥйсіне кҿз салып, 
осындай жандарды ҿлімге бермеу ҥшін кҥрескеніме риза болып, іштей 
мақтануым еді. Кҿп жігіттер осы ғажап гҥлдерді кҿре алмай кетті. Мен 
сендерге ҿзімнің алапат соғыстан аман қалып, ҿздеріңнің орталарында 
отырған баға жетпес бақытымды сағат сайын сезіну ҥшін қараймын, қыздар. 
Ал сен менің мҧңымды мазақ етесің, Зайкҥл. Бірақ мен сенің бір сҿзіңді 
қҧптар едім. Сол сҿзіңнің шындыққа айналуын қалар едім. Ол сенің 
Меңтайды мен тажал болып, «ап!» деп асап қояды, қылғымай жҧтады 

Sauap.org
128 
дегенің. Меңтайды менің сҥйетінім рас. Бірақ, мен оны, сен айтқандай, 
«асап» та қоймас едім, «қылғымай» да жҧтпас едім. Ол мені сҥйсе, мендік 
болса, мен оны гҥл етіп тҿбеме кҿтерер едім. Оған айнымас адал жар, 
ажырамас жан серік болар едім. Дегенмен, сен бҥгін маған жақсы қызмет 
еттің, Зайкҥл. Сен менің ойымды айттың. Меңтайға ауызбен айтып білдіре 
алмай жҥрген тілегімді жеткіздің. Бҧл ҥшін саған мың да бір рақмет, 
Сағынова. 
Мен осындай деп ойладым. Бірақ мен оны ешкімге де айтпадым. 
Қыздармен қосыла кҥліп, жайбарақат адамға ҧқсап, ҥндемей отыра бердім. 
– Иҽ, ҽркімнің ҿз Пенелопасы болғанға не жетсін! – деді Қанипа жҧрт 
тегіс тынышталғаннан кейін маған кҿзінің астымен қарап қойып, ҿзгелерге 
бҧрылып, кҿзін бір қысып қалып. Содан соң ҿтірік кҥрсініп алды. - Онсыз 
ҿмірқиын ғой!.. 
«Ҽркімнің ҿз Пенелопасы болғанға не жетсін» деген менің сҿзім 
болатын.
Бҧл курстағы қыздардың ауыздарынан тҥспейтін афоризмге айналып 
кеткен еді. Осындай бір ҥнсіздік орнай қалған тҧста ҽлдебіреу соны айтып 
жіберіп, жҧртты ду кҥлдіретін. 
– Жоқ, – деді Зайкҥл қолын сермеп. – Бҧл Ерболдың, Ербол сияқты 
ҧлдардың айтатын сҿзі. Біздің оны ҿзгертіп, «Ҽркімнің ҿз Одиссейі болғанға 
не жетсін!» деуіміз керек, қыздар. Маған Одиссей керек! 
Қыздар тағы да кҥлді. 
– Одан ҿзге жарамай ма? – деді Жомартбек Зайкҥлдің сҿзін қағып алып. 
– Жоқ, – Зайкҥл де тез жауап берді. - Жарамайды, сен жарамайсың. 
Соғыста болған жоқсың. 
– Ендеше соғыста болған, омырауы орденге толып қайтқан адам отыр 
ғой алдыңда, – деп 
Жомартбек мені нҧсқады.
– Мҧның ҿзі бір кісіден басқаны кҿрмейтін соқырлау Одиссей, – деді 
Зайкҥл жҧртты тағы ду кҥлдіріп. 
– Қыздар, кҿп кҥліп кеттік, қояйық енді, – деді Меңтай оң жағында 
одеял ҥстінде жатқан кітапты қолына алып. - «Ҥй артында кісі бар» дегендей, 
емтихан келе жатқан жоқ па ертең тағы да. 
– Иҽ, сақалы сапсиып, – деді Жомартбек. Жомартбектің сҿзіне ешкім 
кҥлмеді. Бҽріміз, бҿлменің ішін шаңдата асыр салып ойнап, мҧғалім келе 
жатқанда тым-тырыс парталарына отыра қалатын тҿменгі класс 
шҽкірттеріндей бҧртиып, тҿмен қарап, конспект, кітаптар бетіне қайта ҥңіліп, 
ҥнсіз қалдық. 
Осыдан кейін бір демалыс кҥні мен Тананы жатақханаға ертіп ҽкеп, 
қыздармен таныстырдым. Ол, ҽсіресе Меңтаймен, Майрамен шҥйіркелесе 
сҿйлесіп, жақсы дос боп кетті. 
Нашар студенттердің кҿз жасын кҿктемнің жылы жауынындай 
сорғалатып, жазғы емтихан да ҿтті. Біздің бірсыпыра қыздар жылап-сықтап 
жҥріп, кейбіреулері қҧлап қалған емтихандарын қайта тапсырып, бҽріміз 

Sauap.org
129 
тегіс ҥшінші курсқа кҿштік. Бір курс жоғарылағанға Алатаудың тҿбесіне 
шықпағанмен тҿскейіне жеткендей боп, кҿңіліміз кҿтеріліп қалды. Соңғы 
емтиханнан қҧтылған кҥні кешке отыз ҥшінші аудиторияға жиналып, 
ҿзімізше сауық ҿткіздік. Оны қалай ҧйымдастыруды алдын ала ақылдасып 
алғанбыз. 
Ішкісі келгендерге бір-бір бокал шампан қойылды. Ішпейміз дегендерге 
қалағандарынша лимонад пен минерал суы берілді. «Сен ананы іш», «сен 
мынаны іш» деген сияқты біреуді біреу қыстау, қинауға қатаң тыйым 
салынды. Ҽркімге екі бутербродтан шайнама жҽне тиді. Осының ҿзі бізге 
бірінші класты ресторанның ең қымбат, ең дҽмді тағамынан кем боп кҿрінген 
жоқ. Бірлесіп жасалған программаның «ішу, жеу, ықыластану» деген бірінші 
бҿлімі осымен бітті. Оның «Ойнау, ойлау, ҿнер таныту» деп аталатын екінші 
бҿлімі басталды. Бҧл бҿлімде ҽркім ҿзінің бҧрыннан осы кҥнге арнап 
даярлаған ең оригиналды деген ойынын ортаға салады. Ең жақсы деп 
танылған номерлерге мынадай сыйлық беріледі: ҧлдар қалаған қызының 
бетінен сҥйеді; қыздар қалаған адамына ҿз тілегін орындатады. 
Бҽріміз аудиторияның ортасын босатып, алқа қотан отыра қалдық.
Алғашында жҥрексініп, ешкім ортаға шықпады. Бҽрімізден батыл 
Зайкҥл болды. Бір кезде ол мойнын жас баладай былғаңдатып ортаға шықты. 
– Ал, не айт дейсіңдер. 
– Біз ештеңе демейміз, арнап ҽкелген ҿнеріңді ҿзің кҿрсет. 
– Ей, қыздар-ай, – деді Зайкҥл кҥліп. – Менде кімнен шпаргалка аламын 
дегеннен басқа не ой, алған шпаргалканы ҿз сҿзімдей етіп тҿпеп айтып 
шығудан басқа не ҿнер болды дейсің. 
Бҽріміз ду кҥлдік. «Ҿзі ақ жҥрек» десіп жатыр біреулер. - Одан да бір ҽн 
айт десеңдерші маған. 
– Айт. 
– Дҧрыс. 
Зайкҥл сызылтып «Дударайды» айтты. Ҽнін бітіре салып, тақпақ 
айтқаннан кейін дереу кҽмпит сҧрап алақанын жайған баладай болып, 
тҿрешіміз Абаеваға қарап, бірден ақы сҧрады. 
– Майра, менің бҧл ҽніме сыйлыққа... – деп келе жатыр еді, Жомартбек 
орнынан ҧшып тҧрды. 
– Жоқ, саған сыйлық берілмейді, – деді ол. – Сен оригиналды ештеңе 
орындаған жоқсың.
Қыздар ду ете тҥсті. 
– Берілсін, берілсін! 
– Тіпті болмаса бірінші бастағаны ҥшін берілсін. 
Майра басын изеді. 
– Иҽ, қалағаныңды ата, Сағынова. 
Зайкҥл қылмыңдап қалды. 
– Онда, – деді ол енді тҽкаппарлана бастап, - онда мына екі жігіт, Ербол 
мен Жомартбек, шҿп еткізіп екі жақ бетімнен қатар сҥйсін. 
Қыздар қыран кҥлкі болды. 

Sauap.org
130 
– Жоқ, біреуіміз де жетеміз ғой, – деді Жомартбек. 
Зайкҥл жетпейді дегендей, басын шайқады. 
– Ойынның тҽртібі бойынша: қыздар қалаған адамына ҿз тілегін 
орындатады. Осылай ғой? Ендеше менің тілегім айтылды. Екеуің келіп 
орындаңдар, солай ма, Майра. 
Майра ішек-сілесі қатып, басын изеді. 
Жомартбек екеуіміз Зайкҥлге қарай аяңдадық. Қыздар қосылып, бір 
ырғақпен алақан соқты. Бҧл жеңімпазға ойналған туш есебінде болды. 
Екінші кезекті Жомартбек алды. Ол ортадағы орындыққа қолына 
домбыра ҧстап шықты. 
Орындыққа отырмас бҧрын, артистерше иіліп, қыздарға тегіс ізет 
кҿрсетті.
– Менің негізгі мақсатым КазГУ-ді бітіріп, жақсы азамат боп шығу 
екенін ҿздерің де білесіңдер, қыздар. Одан маңызы ешбір кем емес тағы бір 
мақсатым бар. 
– Ол не? – деді шыдамсыз Зайкҥл. 
– Ол, – деді Жомартбек, – жақсы ҽйел алу. – Бҧл сҿз де қыздардың ду 
кҥлкісіне ҧласты. 
Сыңғырлаған тҽтті кҥлкілер тоқталғаннан кейін, Жомартбек сҿзін 
жалғады. -Сендер кҥлесіңдер. Сендерге оңай бҧл. Сендер немене, жақсы 
кҿрген жігіттеріңе қҧлағынан басып отырып, шығасыңдар да аласыңдар. 
Болмай бара жатса, комсомол ҧйымына арыз бересіңдер. Ана жігіт менімен 
кҿңіл қосып еді. Енді қарамай кетті дейсіңдер. Ал комсомолдың қҧрығы ҧзын 
– жігітті, шетке шыққан саяқ жылқыдай етіп қайырып ҽкеп, арыз айтқан 
қызға қосақтайды. - Қыздар тағы да бҿлмені бастарына кҿтере кҥлісті. - Ал, 
Ербол ағай екеуміздің жайымыз мҥлде басқаша. Алдымен біз қай қыз жақсы 
деп басымызды бір қатырамыз. Жақсы қыз мені жақсы кҿре ме, айтқанымды 
қабылдай ма деп жҽне дел-сал боламыз. Қойшы не керек, жігітке жақсы жар 
тауып алу оңай емес. 
Сондықтан мен сендерге қазір алдымен жақсы қатын, одан соң жаман 
қатын туралы екі ҿлең айтып беремін. 
Осылай деп Жомартбек домбыраны қағып-қағып жіберді де, 
аудиторияны басына кҿтере шырқап қоя берді. 

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: