Р87 Ғылыми-практикалық конференция материалдарының электрондық жинағы. Алматы: «Өрлеу» баұо ақФ Қр ббжқбари, 2018. 380 б

71 
 
Домбырамды алайын,  
Әсем күйге салайын.  
Күймен бірге ырғалып,  
Билеп-билеп алайын, -
деп оқушылар  саусақтарын, қолдарын, денелерін қозғау арқылы  
бойларын  сергітеді.  Бұл  жерде  оқушыларға  домбыраны  көрсете  отырып  
ол  туралы  толық мәлімет бере кеткен дұрыс.  
Жетіген – ұлттық аспабымызды сайыс сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстар 
мен  тәрбие  сағаттарында,  білімді  бекіту  сабақтарында  7  санымен 
байланыстыра оқытуға болады. мысалы, 7 ішекіт 7 кезең 7 тапсырма, сұрақ 
ретін  алып,  қай  топ  жетігеннің  7  іщегін  тағып  шығады,  сол  топ  жеңіске 
жетеді  десек  оқушылардың  қызығушылығы  артып,  тапсырманы  дұрыс  әрі 
жылдам 
орындауға 
тырысады. 
Немесе көлемі  үлкен шығармаларды  оқып  жоспар құрғанда, белгілі  бір   
параграфты,  жаңа материалды меңгерту кезінде болса да барлық материалды
 7  
бөлімге бөліп оқытамыз, соңында  әркім  өзі  оқыған  бөлімін  қысқаша  айты
п  
тақырыбын  қояды,  оны  жетігеннің бір  ішегі  ретінде  жапсырады. 
Соңында    параграф  немесе  шығармаға  жоспар  құрылады. 
Қазақ тілі сабағында 7 септікті өткенде, сөздерді септегенде осы жетігенді 
 пайдалануға болады. Мысалы, 7 ішекті  7 септік деп алып  әр топқа жетігенні
ң 
 суреті  салынған қағазды береміз.  Септік  жалғаулары  жалғанған  сөздерді  
 сыныптың  әр  жеріне  таратамыз. Оқушылардың  міндеті  белгілі  бір  уақыт  
 ішінде   
(М:  3  минутта)   жетігеннің  ішектерін ретімен жылдам және дұрыс 
орналастыру қажет.   
Айтыс халқымыздың құнды қазыналарының бірі. Ақындар айтысында 
«жаттама  өлеңдер  аз  болады»  (С.Мұқанов).  Олар  өлеңді  табан  астында 
шығарады,  тосыннан  айтысады.  Айтыс  ақындардан  сөзге  жүйріктілікті, 
білгірлікті,  тапқырлықты,  ұсталықты  қажетсінумен  қатар,  елдің  шежіресін, 
тарихын,  жер  жайын,  этнографиялық  ерекшеліктерін  білуді  керек  етеді.  Ал 
осы  төл  өнерімізді  пікірталас,  дебат,  дискуссия  кездерінде  неге 
пайдаланбасқа?!  Ақындар  сияқт  әр  топ  берілген  белгілі  бір  тақырып 
бойынша  өз  көзқарасын,  пікірін,  шешендікпен  дәлелдеп  қорғай  алу  керек.  
Дәл  осы  дәстүрді  негізге  ала  отырып,  білімді,  ақпаратты  алу  мен  беру, 
үйрену 
мен 
үйрету 
тәсілімен 
жұмыс 
жасау 
мұғалімдеріміздің қолданып жүрген ЖИГСО әдісіне,  сондай-ақ  модульді 
оқыту 
технологиясына да сәйкеседі.Яғни, оқушыларды жұпқа не топқа бөлеміз. Бер
ілген ақпарат топта оқылып талқыланған соң,  әрбір топтан  бір-бір  мүше 
келесі 
топқа 
қонаққа 
барады. 
Ал 
сол 
топтың 
міндеті 
бар 
«тәтті  жұмсақтарын»,  бір 
сөзбен 
айтқанда 

72 
 
бар түсінгендерін «қонаққа береді». Ал «қонақ» өз кезегінде  
сол 
топқа 
сыбағасын» ала барады, 
білгенін 
түсіндіреді. 
Ал  тыңдаушы  топ  «Сыбаға»  әкелген  оқушыны  құр  жібермей «қонақасы» 
 береді  –бағалау  парақшасына  бағасын  не  ұпайын  қояды.  Ұпайды 
асықпен  де  беруге  болады.  Кім  көп  асық  жинаса  сол  жақсы  баға  алады. 
Тізбектеп  айта  берсек  халқымыздың  ұлттық  құндылықтары  қаншама, 
олардың  әрқайсысын  әртүрлі  тәсіл  ретінде  қолдану  ұстаздарымыздың 
ізденімпаздығын  арттырып,  шеберлігін  шыңдаса,  оқушыларымыздың   ой-
өрісін кеңейтіп, 
 қызығушылығын 
арттырады. Оқушыларды  әсіресе  ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді ек
еніне көз жеткізу қиын емес. Бұл ойындарды  мұғалімнің шеберлігіне  байлан
ысты  сабақтың  қай  кезеңінде  болса  да  қолдануға  болады.  Мұғалім  әр оқ
ушының  еңбегін  бағалап,  ынталандырып  отыруы  тиіс. 
Ұлттық  құндылықтарымызды  әр  сабақта  сәл  де  болса  кіріктіре  қолданып 
отырсақ 
тәрбиелік 
маңызы 
жоғары 
болары 
сөзсіз. 
Олар  баланы  зеректікке,  білгірлікке,  алғырлыққа  баулиды.  Ұрпақ  қамы  – 
ел 
қамы. 
Ал  еліміздің  болашағы  болатын,  ел  қамын  жейтін  ұрпақ   тәрбиелеу ұлаға
тты 
ұстаздардың қолында екеніайтпаса да түсінікті. 
Осындай үлкен үміт арқалаған ұстаздарымыз ел ертеңі болатын жастарымыз
дың жеке тұлға  болып  қалыптасуына  ат  үсті  қарамау  керек.                         
                
 
Бүгінгі  білім  мен  техниканың  дамыған заманында біздің еліміз де біл
ім          
сапасын арттыру үшін әлем елдерінің тәжірибелерінен өткен педагогикалық  
технологияларды  білім беру үдерісіне енгізуде. Бұл тұрғыда ұстаздарға осы 
жаңа технологияларды меңгеріп, өз тәжірибелерінде қолдану міндеті қойылға
н.   
Ұстаздарымыз  білім  жетілдіру  курстарында  болып,  білімдерін  шыңдауда. 
  
Бірақ,  жаңа технологияларды  меңгереміз деп  жүріп  ұлттық 
құндылықтармызды  басқа  елдердің тәжірибесінің көлеңкесінде қалдырыпал
ғандаймыз.  
 
 
    Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев «Ойын ойнап,  ән салмай, 
өсер бала бола ма?»-деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын 
алады. Ойындарды тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, 
олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған жөн. 
«Рухани  жаңғыру»  бағдарламасының  білім  туралы  бөлімі  Абай 
философиясымен  терең  үндесіп  жатқан  гуманитарлық  жоба  десек  артық 
айтқанымыз емес. Яғни, қоғамдық сананы жаңғыртудағы ең басты алып күші 
-жастар.  Нағыз  серпіліс  тудыратын  жастарға  ашылған  даңғыл  жол  – 
қоғамдағы қатып қалған ескі қағидалардан арылуға көмектеседі. Осы орайда 

73 
 
әлемнің  100  кітабы  қазақ  тіліне  аударылып,  студенттер  қолына  тиді. 
Сонымен қатар «Цифрлы Қазақстан», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және 
конфессияаралық  келісім»  сияқты  бағдарламалар  –  ұлтымызды,  яғни  барша 
жастарды,қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы. 
Мінекей,  дәл  осындай  жаңа  талапқа  сай  білім  ошағын  қалыптастыру 
ұстаздардың  ұлы  мұраты  болмақ.  Қоғамды  қозғаушы  күш  жастар 
болғандықтан  ,  Елбасы  мақаласының басымдықтарын  ескере  отырып    білім 
беру  – жаңа ойшылдардың  көбеюіне септігін тигізеді. Сананың ашықтығы, 
сонымен  қатар  сапаның  жоғары  болуы  да  білімді  шәкірттерге  байланысты 
деп  пайымдаймын.  Бүгінгі  білімді  ұрпақ  ертеңгі  ел  еңсесі  болуы  үшін 
«рухани жаңғыру»жұмыстарының маңызы арта түспек.   
        Дәл  осындай  тәуелсіз  Қазақстанды  өркениет  көшінің  алдыңғы  легінен 
көру  Тұңғыш  Президентіміздің  тың  идеяларының  нәтижесі.  Ұстаздар 
қауымы  үшін  ұлтымыздың  ұлы  рухани  мұрасын    бүгінімізге  белгілеп, 
келешекке жеткізу басты мақсат, маңызды мәселе болса, білім шамшырағын 
жарқырату жастардың қолында!   
 
Пайдаланылған әдебиеттер:  
 1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. http://www. akorda.kz  
2. Бұзаубаева К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Алматы, 2004.  
3.Есиркепов  Ж.  М.,  Зулпыхаров  Х.  Ш.  Қазақтың  ұлттық  ойындарының  з
ерттелуі  және  
тәрбиелік мәні // Молодой ученый. — 2014. — №20.1. — С. 62-65.  
4.Толегенова  А.  Б.  Жеке  тұлғаны  ұлттық  құндылықтар  арқылы  тәрбиеле
у  //  Молодой ученый. — 2015. — №7.2. — С. 64-65.  
5.Ж.З.Әділбекова «Білім беру үрдісіне жаңа технологияларды енгізу».  
 
 
РУХАНИ ТӘРБИЕ - САПАЛЫ БІЛІМ БАСТАУЫ  
 
Сабиханова Асель Каирбековна 
  «Өрлеу» БАҰО АҚФ ҚР ББЖ ҚБАРИ Педагогика және  
инклюзивті білім беру кафедрасының аға оқытушысы 
 
Кемел  елдің  кемеңгер  тұлғаларын  даярлайтын  «Өрлеу»  біліктілікті 
арттырудың  ұлттық  орталығы  акционерлік  қоғамының  филиалы,  Қазақстан 
Республикасы  білім  беру  жүйесінің  басшы  және  ғылыми-педагогикалық 
қызметкерлерінің  біліктілігін  арттыратын  республикалық  институтында  28 
мамыр  мен  8  маусым  аралығында  «Білім  беру  мазмұнын  жаңарту 
жағдайында білім беру ұйымдары директорларының бейінді оқыту жөніндегі 
орынбасарларының  кәсіби  құзыреттілігін  дамыту»  тақырыбы  аясында 
біліктілікті  арттыру  курсынан  өттік.  Осы  бағдарлама  бойынша  мектеп 
директорының  25  бейінді  оқыту  жөніндегі  орынбасарларына  арналған 
біліктілікті  арттыру  курсы  аясында  «Мәңгілік  Ел»  патриоттық  актісі» 

74 
 
тақырыбында  кеңес-сабақ  форматында  көшпелі  сабақ  Үмбетова  Балжан 
Базарханқызымен  басшылық  етіліп  отырған  Алматы  қаласы  №141  жалпы 
білім беретін орта мектебінде ұйымдастырылып өткізілді.  
№141  жалпы  білім  беретін  орта  мектебі  1991  жылы  ашылған  27  жыл 
тарихы  бар    қара  шаңырақ.  Мектеп  басшысы  Үмбетова  Балжан 
Базарханқызымен  басшылық  етіліп  отырған  қара  шаңырақта  115  мұғалім, 
соның ішінде  жоғары санатты – 58, бірінші санатты – 23, екінші санатты – 
19,  санатсыз  –  24  мұғалім  қызмет  етеді.  2016-2017  оқу  жылында  7  алтын 
белгі  және  36  оқушы  грантқа  ие  болған.  Орташа  балл    96,37  пайыз.  Қара 
шаңырақта  оқушы  –  ата-ана  –  мұғалім  үштігі  жақсы  жолға  қойылып,  оқу 
жылындағы  кіріп  отырған  жаңалықтармен  ата-аналарды  үнемі  таныстырып 
отырады.  Биылғы 2017-2018 оқу жылында 110 оқушы 11 сыныпты аяқтайды. 
ҰБТ-ға  95  оқушы  баруға  тілек  білдірген.  Алтын  белгіге  үміткер  –  2,  үздік 
аттестат  -  2 оқушы болып отыр.  Осындай  беделді жетістікке  жетіп отырған 
мектеп сырының бірі білікті мамандар мен қоса рухани азықтарының, рухани 
байлықтарының  молдыңынан  деп  ойлаймыз.  Осы  аталмыш  мектепте 
авторлық  бағдарламада  жасақталған  мұражайдың  болуы  себепші  деп 
есептейміз.  
Мұражай  –  елдің  тарихын,  мәдениетін  және  өркениетін  айғақтауда 
маңызды  рөл  атқаратын  тәрбиелік  орын.  Сондықтан  да  ол  қоғам  өмірінде 
ерекше  орынға  ие.  Ғасырлар  қойнауынан  сыр  шертіп,  Абай  мұрасын 
тереңдей танытатын, ұлы тұлғалар мен олар өмір сүрген ортаны елестететін 
тарихи  жәдігерлердің  орны  орасан  зор.  Тәуелсіздік  алғаннан  кейін  рухани 
ұлттық мұраларымызды саралап, бүгінгі биіктен бағалау аса қажет. Бүгініміз 
– ертеңгі тарих екені ақиқат. 
Бүгінгі  таңда  Қазақстан  Республикасында  ел  өмірін,  тұрмыс-салтын, 
тарихы мен мәдениетін, білімі мен ғылымын және басқа салаларды қамтитын 
мұражайлар  жетерлік.  Солардың  ішінде  «Абайтану»  мұражайының  орны 
бөлек. 
«Абайтану»  мұражайы  Алматы  қаласы  №141  жалпы  білім  беретін 
мектебінде 2006 жылдан бастап Кәрімова Лиза Кәрімқызының авторлығымен 
қолға  алынған.  Мұражайда  Абайдың  өмірі  мен  шығармашылық  қызметіне 
және  қазақ  елінің  тарихы  мен  этнографиясына  қатысты  құнды  мұрағаттар, 
заттай  айғақтар,  сирек  қолжазбалар,  суреттер,  көркемсуреттер,  кино,  дыбыс  
таспалары, мемориалдық дүниелер көптеп кездеседі. 
         «Абайтану»  мұражайы  бүгінде  Абай  мұрасын,  оның  ақындық 
айналасын  жан-жақты  насихаттап,  сан  жылдар  бойы  асыл  сөздің  атасы 
Абайдан  қалған  асыл  қазынаны  барша  ұрпаққа  дәріптеп,  ел  назарына 
ұсынуда.
 
Елбасымыз  Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаевтың:  «Біздің  міндетіміз 
бәсекелестікке лайық ұрпақ тәрбиелеу», - деген пікірі жастарға Абайша білім 
алу,  Абайша  ойлау  дегенді  ұқтырады.  Өйткені,  Абай  шығармалары  ұлттық 
өнерді дамытудың жаңа бағыты  ретінде  қызмет  атқарып келеді.  Ақын  және 
оның  ақын  шәкірттерінің  шығармаларынан  оқушылар  үлкен  үлгі-өнеге 

75 
 
алады. Олар ғылым-білімге, ақылға, еңбекке сүйеніп өмір сүруді, жамандық 
жасамауды, адамгершілікті сақтауды жастарға өсиет етті. 
Абай жырлағандай: 
Әсемпаз болма әр неге, 
Өнерпаз болсаң, арқалан. 
Сен де – бір кірпіш, дүниеге 
Кетігін тап та, бар қалан! – деп, ел болашағы жас ұрпаққа бағыт-бағдар 
беріп, өмірдегі орнын табуға дәнекер болған. Абай өнегесі, Абай тәлімі, Абай 
ұсынған  дидактикалық  пайымдаулар  –  адамдық  жолын  көрегендікпен 
нұсқаған  даналық  ойларды  мұражай  қонақтарына  насихаттау  мұражай 
қызметкерлерінің басты назарында.   
Ашып ақыл бұлағын... 
Семейдің сері бір қызы, 
Алматының жұлдызы, 
Абай деп соққан жүрегі 
Шұғылалы нұр жүзі, 
-деген  өлең  жолдарымен  мақаланың  желісін  өрбіткіміз  келеді.  Өйткені,  бір 
үзік  ойларымыз  талаптыны  қанаттыға  жалғаған,  ұзақ  еңбек  жылдарында 
талмаған,  жарты  ғасыр  бар  саналы  ғұмырын  ұлағатты  ұстаздыққа  арнаған 
әдіскер  ұстаз,  ардақты  ана,  парасатты  да  пайымды  педагог  Кәрімова  Лиза 
Кәрімқызы туралы. 
Кәрімова  Лиза  Кәрімқызы  ұлылардың  мекені  сырлы  Семей  өңіріндегі 
Ақсуат  топырағынан  жаралып,  киелі  Қызылорданың  Арал  аймағында  одан 
арайлы  Алматыда  үздіксіз  ұстаздық  етумен  келеді.  Мұғалімдік  еңбектің 
сырына  қанығып,  сынына  төтеп  берген,  қиындығына  қайыспаған  мақсатты 
мұғалімнің  өткені  өнегелі,  қазіргісі  құзыретті,  болашағы  баянды.  Лиза 
Кәрімқызы  мамандығы  неміс  тілі  пәні  мұғалімі  болса  да  халқымыздың  тілі 
мен  әдебиетін,  өнері  мен  мәдениетін  терең білетін,  тұнығына  бойлай  алған, 
болашағын  ойлай  алған  біртуар  дара  тұлға.  Даралығы  емес  пе,  талайлар 
аузымен  орақ  орып,  жалған  ұрандап,  ұлтжандылықтың  сусыма  шапанын 
жамылып жүргенде Алматының қақ ортасындағы мектебінде өз қаражатына 
Абайтану мұражайын ашып, оны жабдықтап, безендіріп, көрген жанның көзі 
тартатындай  безендіріп,  мазмұнды  мағына  беріп,  жас  ұрпақ  санасына  Абай 
өнегесінің дәнін шашып, сөзін ісімен дәлелдей білгендігі? Даналығы емес пе, 
ұлттық санамыздың рухани жаңғыруын осыдан 20 жыл бұрын бастап, «Абай 
–  дана,  Абай  –  дара  қазақта...»    келер  буынды  Абай  тәлімі  мен  тәрбиесінің 
қайнар бұлағынан сусындата білгендігі? 
1994 жылы «Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің үздігі», 2001 
жылы  Түркия  Республикасының  «Алтын  белгі»  иегері  атанып,  2002  жылы 
қазақстан  Республикасының  Білім  және  ғылым  министрлігінің  «Құрмет 
грамотасымен»,  2004  жылы  «Ерен  еңбегі  үшін»  медалімен,  2005  жылы 
Қазақстан  Республикас  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  «Алғыс  хатымен», 
2007 жылы Нұр – Отан партиясының «белсені еңбегі үшін» медалімен, 2009 
жылы  Қазақстан  Республикасы  білім  беру  ісінің  «Құрметті  қызметкері» 

76 
 
медалімен  марапатталған      тұлғасынан  қарапайым  кесектік  пен  талапты 
талғампаздық,  сыны  да,  сыры  да  кетпеген  сырбаз  сұлулық,  ақылды  асыл 
тектіліктің  лебі  есіп  тұратын  сегіз  қырлы  бір  сырлы  Лиза  Кәрімқызының 
әрбір сөзі мен ісі – өнеге. 
Ашып ақыл бұлағын, 
Ізгіліктің шырағын, 
Жағамын деп  
Сіз келесіз ұл мектепке, 
Адамдықтың тұрағын, 
Адалдықтың шынарын, 
Табамын деп 
 Сіз келесіз бұл мектепке, - дей келе жүрегі мектеп деп соғатын әрбір ұстазға 
Лиза  Кәрімқызы  сынды  саналы  ғұмыр,  іркілмес  ізденіс,  талмас  қанат 
тілегіміз келеді. 
 
    «Абайтану» мұражайында          Кеңес-сұхбат арқылы тәжірибе бөлісу   
Мұражайдағы  экспонаттарды  көре  жүріп,  қазақ  әдебиетінің  заңғары 
Абайды  әкелген  ел  тағдырындағы  зарлы    заманға  бойлағандай  әсер  алдық. 
Мұражай  табалдырығын  аттаған  сәттен  бала  күнімізден  сусындап  өскен 
«Көзімнің  қарасы»  әні  жанды  баурап  ерекше  күйге  бөледі.  Ғасырлар  бойы 
қанына сіңген  ұлттық болмысын тани алмағандықтан өмірден өз жолын таба 
алмай,  адасушы  жастардың  көбейген  кезінде  мұражай  директоры 
Л.Кәрімқызының ізгі бастамасын көріп тамашалау бізді зор қуанышқа бөледі. 
«Абайтану»    мұражайы  -  қазақ  баласына    ардақты  алыптарымыз,  кешегі 
Алаш зиялыларының Абайды тану арқылы   ел өркениетіне сіңірген еңбегін 
түсініп  сезіне  білуге  зор  мүкіндік  туғызады  деп  білеміз.  Мектептің  шәкірті 
Байымбетова  Мединаның  әндерін    тамылжыта    орындау  өнері  мұражайдың 
толағай    жемісінің      бір  көрінісі.  Ұлағатты  ұстаз  Л.Кәрімқызының 
бастамасының  діттеген  мақсатына  жету  жолындағы  құлшынысын,  ынтасын 
әлемнің әр түрі елдерінде қазақтың ғана емес барлық адамзаттың маңдайына 
біткен    ұлы  ақынымызды  танытудағы  ерен  еңбегін  көріп    тамсана  отырып 
үлгі  тұттық.    Алған  әсерімізбен  мектебімізге  барғанда  шәкірттерімізбен 
бөлісіп  оларды да шабыттандыруға  асықтық.  
Бүгінгі  білім  беру  жүйесінің  мақсаты  -  бәсекеге  қабілетті,  өздігінен 
білім  алып,  жан-жақты  ізденетін  оқушы,  алдағы  өмірін  өзі  болжай  алатын, 

77 
 
сыни  пікір  –  көзқарастары  жүйелі  дамыған,  сандық  технологияларда 
құзырлық  танытатын  тұлға  қалыптастыру  болып  отыр.  Ол  үшін  мұғалімнің 
бойында  оқытуды  табысты  ететін  Шульманның  үш  көмекшісі  болуы  тиіс. 
Мұғалім  бойында  Шульманның  үш  көмекшісі  «Бас-Қол-Жүрек»  және 
Абайдың «Қайрат-Ақыл-Жүрек» деген қасиеттері табылса, құзырлы мұғалім 
болып  саналады  деуге  болады. Егер  осы  мектептің  өміріндегі  әрекеттерді 
Шульманның  көмекшісіне  салсақ:  Бас  -  әрбір  саналы  адам  Абайды  таниды, 
біледі;  Жүрек  –  62  тамыры  соғып  тұрған  әрбір  адам  жүрегімен  Абайша 
сезінеді;  ал  Қол  бойынша  –  кез-келген  саналы  адам  Абай  үшін,  Абай  ілімі 
бойынша  не  істеп  жатыр  деген  көкейде  сұрақ  туындайды,  міне  оқытудың 
табыстылығы  баспен  біліп,  жүрекпен  сезіп  оны  қолмен  жасай  алу  міндетті. 
Лиза апамыздың бойында осы Шульманның көмекшісі яғни Абай атамыздың 
«Ыстық  қайрат,  нұрлы  ақыл,  жылы  жүрек»  қасиетінің  бар  екендігін  көріп 
таныдық.  Мектептің  табысты  оқытуы  мен  сапалы  білім  болуының  бір  қыр-
сыры  осында  жатыр.  Бойында  осындай  қасиеттер  дарыған  басшысы, 
ұстаздары мен шәкірттері бар мектеп бәрінен де озбақ. Себебі «Адам баласы 
адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез, деген нәрселермен озбақ. Одан басқа 
нәрселерден оздым ғой демектің бәрі де ақымақтық », - деген екен. 
 
 
Лиза Кәрімқызының бата беру сәтінен  
 
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін Елбасымыздың сөзі айқындап тұр:  
«Абайдың  сөзі  –  қазақтың  бойтұмары.  Абайдың      мұрасы  –  ең  асыл 
қазынасы. Заманалар ауысып, дүние  дидары өзгерсе де халқымыздың Абайға 
көңілі  айнымайды.  Қайта  уақыт  өткен  сайын  оның  ұлылығының  тың 
қырларын  ашып,  жаңа  сырларына  қаныға  түседі.  Абай    өзінің  туған 
халқымен  мәңгі-бақи  бірге  жасайды.  Ғасырлар      бойы  қалың  елін,  қазағын 
жаңа  биіктерге,  асқар  асуларға    шақыра  береді.    Абайдай  данышпан 
перзентті  дүниеге    әкелген  қазақ  халқы  ата-бабаларының  арманы  болып  
келген  ел  тәуелсіздігін  көзінің  қарашығындай    сактайтынына, 
қорғайтынына  сенемін.  Ылайым,      халқымыз  Абай  армандаған  өмірге 
жетсін деп тілеймін»!  
 
. 
  

78 
 
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ - РУХАНИ УЫЗДЫҚ 
ТӘРБИЕ 
 
Болсынбаева Аманғайша Жолдыханқызы 
«Өрлеу» БАҰО АҚФ Алматы облысы бойынша 
педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты 
 
Қазіргі  таңда  ұлттық  тәрбиеге  басты  назар  аударғанымыз  құптарлық 
жағдай.  Өйткені  қайта  құру  кезеңінен  кейінгі  жылдардан  бастап  дүниеге 
келген  балалардың  тәбиесі  мүлде  өзгешелеу.  Өйткені  батыстың  тәрбиесіне 
көп  көңіл  бөлінді,  баланы  еркін  өсуге,  өзін  ойын  ашық  айтуға  тәрбиеледік. 
Сол буын өкілдері ашық тәрбиені қалай қабылдады,  «өзім білемін, менің ой 
пікірім,  осылай  маған  ұнайды»  дейтін  жүріс-тұрысында,  сөйлеу  мәнерінде, 
үлкендермен  қарым-қатынас  жасауда  ұлттық  тәрбиеден  алшақтап  кеткен 
жасөспірімдер жоқ емес. Бұның сыры неде дегенде кемшілікті әрине баладан 
іздемеу керек. Оның түбі тереңде  яғни баланың дүниеге келгендегі уыздық 
яғни ұлттық тәрбиеден қол үзіп кеткендіктен бе деген ой туындайды.   
Жапондықтар  бала  туылған  бойдан  анасы  оны  көкірегіне  не  арқасына 
арнайы орамалмен байлап, үнемі қасына алып жүреді екен. Бұған қоса, өзінің 
не  істеп  жатқанын,  ойларын,  сезімдерін,  эмоцияларын  бала  еститіндей 
дауыстап  айтады  екен.  Бұл  тәсіл  баланың  ойлау  жүйесінің  тез  дамып, 
қоршаған ортаға бой үйретуге баулиды. Сол себепті бұл елде бала алдымен 
сөйлеп, содан соң барып жүруі жиі кездесетін құбылыс. 
    Жапон  халқының  қаһарманы  саналған  Масару  Ибука  «3  жастан  кейін 
бәрі  кеш»  деген  бала  тәрбиесіне  қатысты  танымал  әдістеме  кітабында  
баланың  тәрбиесімен  ерте  айналысу  керектігін  айтқан.  «SONY» 
компаниясының  негізін  құрған,  өзі  тектес  кәсіпкерлерге  қолдау  көрсете 
жүріп, өз халқын жоқтықтан, әлемдік держава деңгейіне көтеруге күш салған 
Масару  Ибука  жапон  балаларының  зерек,  алғыр  болып  ержетуі  үшін  бала 
тәрбиесіне  басты назар аудартуды айтады. Өзінің еңбегінде балабақшадағы 
тәрбиенің кеш екенін түсіндіреді.  
«Бала  өзіне  қызық  дүниені  есте  сақтайды...  Бала  миының  қабылдауы 
қарқынды  дамиды.  Осы  кезеңде  онымен  көп  жұмыс  жасау  керек.    Кішкене 
кезінде баланы қалай және немен қызықтыру керек деген сұрақ туындайды. 
Бала өзіне қызықты нәрсені ашкөздікпен есте сақтайды... 
Сіз өз балаларыңызға әңгіме және ертегі тіпті олар оқығаныңыздан түк 
түсінбеседе  оқисыз  ба.  Сіздің  балаңыз  көбірек  тыңдайды,  есінде  сақтайды 
егер  сіз  мұқият  оқымасаңыз  ол  бірден  қателікті  байқайды.  Балалар  оқиға 
және  ертегілерді  нақты  есте  сақтап  қалады.  Демек,  баланың  туа  саласымен 
тап  болған  ортасы  оның  болашағын  айқындамақ.  Бұл  атақты  жапон 
зерттеушісі  Масару  Ибуканың  тұжырымы.    Адам  миының  70-80  пайызы 
сәбидің  3  жасына  дейін  қалыптасып  үлгереді  екен.  Ғалымдардың  дәлелі. 
Демек,  үш  жасқа  дейін  баланың  зор  талант  иесі  атануға  мүмкіндігі  бар. 

79 
 
Сәбидің  үш  жасқа  дейін  көрген-білгені,  танып-түйгені  оның  өмірлік  азығы 
болмақ. Балаңызды қалай қарай бағыттасаңыз, солай бой түземек. 
Ал қазақы тәрбиеде ертеректе балалар қисса-дастандарды жатқа айтып, 
аңыз-әңгімелерді тыңдап, жырларды жатқа айтатын болған.  Бесік тербеткен 
аналарымыз  әлди  жырымен,  ана  сүтімен  тәрбие  берген.    Мысалы  қазақтың 
ұлы  тұлғалары  Абай,  Ыбырай,  Шоқандар  әжелерінің  әңгіме  ертегілерін 
тыңдап өсті. Жиырмасыншы жылдардағы ұлы тұлғаларымыздың өмірбаянын 
алып  оқысаңыз  бәрінде  қисса-дастан  жаттап,  әңгіме  тыңдап  өскендігі 
айтылады.  
«Ал,  қазақ  мешел  болып  қаламын  демесең,  бесігіңді  түзе...  Ол  үшін 
әйелдің  хәлін  түзе»  деп  қазақтың  ұлы  жазушысы  М.Әуезов  бекер  айтпаған 
болар.  Ол  тәрбие  әрине  бірінші  кезекте  отбасынан  бастау  алады.  Қазақтың 
батыры Б.Момышұлының «ертегі оқымай өскен балалардан қорқамын» деген 
сөзінің астарында үлкен мән бар. Оған үңілер болсақ ол тәрбие, отбасының 
құндылықтары. 
Ыбырай  Алтынсариннің  «Бақша  ағаштары»  деген  әңгімесінде  әкесі 
баласына ағаштың бірі қисық бірі түзу өсуінің себебін былай түсіндіреді: бірі 
бағып-қағумен  өскен,  екіншісі  бағусыз,  өз  шығу  қалыбымен  өскен.  Яғни 
бағып-қағуда  көп  мағына  бар  екенін  айтады.  Бұл  әңгімесінде 
Ы.Алтынсариннің астарлап айтып тұрғаны балаға уыз тәрбие беру керек. Біз 
осы  тәрбиеден  алшақтап  бара  жатырмыз.  Уыз  тәрбие  дегеніміз  ана  балаға 
мейірімін төгіп, баламен үлкенмен тілдескендей тілдесіп, бесік жырын айтып 
әлдилеп,  ертегі  оқып,  рухани  азық  беру  керек.  Қазір  көп  ата-ананың  балаға 
қарауға  мұршасы  жоқ.  Күнделікті  күйбін  тіршілікпен  жүрген  ата-аналар 
балаға  көп  көңіл  бөлмейді.  Өз  қалыбымен  өскен  баладан  қайырым  болмай 
тізесін құшып қалып жатқан ата-аналар көбейіп жатыр. Балаға ертегі әңгіме 
оқып,  қисса-дастандарды  жатқа  айтатын  ата-әжелеріміз  де  жоқтың  қасы 
десек артық айтпағандық.    
Қазақта  не  көп  аңыз-ертегілер  көп  қой.  Ертегі  тыңдап  өскен  баланың 
адамгершілік  қасиеттері  жоғары  болмақ.  Ертегінің  тәрбиелік  мәні  зор.  Осы 
ретте А.Байтұрсыновтың «.... ертегі баланың рухани қиялын тәрбиелеуге  көп 
керегі  бар  нәрсе,  баланы  қиялдауға,  сөйлеуге  үйретеді»  деген.    Қазақ 
баласының  шыр  етіп  дүниеге  келуінен  ержеткенге  дейінгі  ғұмыры    өлең-
жырға  толы.    Баланың  алғашқы  еститіні  ана  әлдиімен  айтылатын  бесік 
жырының  әуені.  Ойындардың  өзі  дерлік  өлеңмен  өрнектеліп  келген. 
Осындай  ұлттық  тәрбиені  санасына  сіңіріп  өскен  баланың  адамгершілік 
қасиеті, патриоттық сезімі, ойлау деңгейі, ішкі мәдениеті жоғары болмақ.   
Мағжан  Жұмабаев  «Педагогика»  атты  еңбегінде  тәрбие  не  дегенге 
мынадай  тұжырым  айтқан:  «Тәрбие  кең  мағынасымен  алғанда,  қандай  да 
болса  бір жан  иесіне  тиісті  азық беріп,  сол  жан  иесінің дұрыс өсуіне көмек 
көрсету деген сөз. Ал енді, адамзат туралы айтқанда, адамның баласын, кәміл 
жасқа  толып,  өзіне-өзі  қожа  болғанша,  тиісті  азық  беріп,  өсіру  деген 
мағынада жүргізіледі.   

80 
 
Адамзат  дене  һәм  жан  аталған  екі  бөлімнен  тұратындықтан,  бұл  екі 
бөлімнің  соңғысы,  яғни  жан,  адамзат  үшін    аса  қадірлі    болғандықтан, 
дұрысын айтқанда, адамға шын мағынасымен «адам» деген атты осы жанға 
да беретіндігінен, адам баласын тәрбие қылу дегенде, әрине, адам баласының 
әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек.  
Жер жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда, адам баласы туғанда 
өте  әлсіз,  зағып,  осал  болып  туады.  Малдың  төлі  туа  сала  аяқтанады. 
Тауықтың  балапаны  жұмыртқадан  жарылысымен  жүгіріп  кетеді.  Ал  адам 
баласы  туғанда  іңгалаған  айғайы  мол  бір  кесек  ет.  Ақылы,  есі  жоқ.  Денесі 
тым әлсіз. Өсуі, ұлғаюы тым сараң, тым шабан. Мінекей, адам баласы осылай 
өте  әлсіз  боп  туып,  аса  сараң  өсетіндігінен,  оның  денесіне,  жанына  азық 
беріп,  өсуіне  көмек  көрсетпей,  яғни  оны  тәрбие  қылмай  болмайды»  деген 
(1.53).  Сондықтан да балаға рухани азық беріп, денесіне, жанына азық беріп, 
дұрыс  тәрбие  жолын  көрсету  бірінші  кезекте  ата-ананың  парызы.  Ары 
қарайғы  дағдысының  дамуы  мектеп  қабырғасында  жүзеге  асады.  Абайдың  
да  «адамның  адамшылығы  –  ақыл,  ғылым,  жақсы  ата,  жақсы  ана,  жақсы 
құрбы, жақсы ұстаздан болады» дегені осыдан. Болашақта балаңыз ақылды, 
алғыр, зерек болса, не болмаса қырсық, ашуланшақ, еріншек болса да – бұл 
да өзіңіз берген тәрбиенің жемісі болмақ. 
Жапондықтар  бала  бес  жасқа  келгеннен  тәртіпті  күшейте  түседі  екен. 
Себебі Жапониядағы мектептерде оқушылар өздерін сабырлы түрде ұстауы, 
үлкенге құрметпен қарап, мектеп белгілеген тәртіпке мүлтіксіз бағынуы тиіс 
болады.  Бұл  жастағы  бала  тәрбиесінде  мектеп  басшылығының  ұстанатын 
басты  қағидасы  –  баланың  материалдық,  физикалық  жағдайына  қарамастан 
бәріне  бірдей  қарау.  Жапондықтар  мектептің  алғашқы  үш  жылында 
академиялық білім емес, балаға қоршаған ортаны аялауды, адами қасиеттерге 
баулып, бойындағы сыпайылылық пен сыйластықты дамытуды маңыздырақ 
деп есептейді екен.  
Жапондықтар  әркез  бірінші  орынға  қоғамды  қояды,  ал  өздерін  сол 
қоғамның бір бөлшегі ретінде қарастырады. Сол себепті баласына да топтың 
ішінде біріге жұмыс  жасауды,  үлкенді құрметтеп, өзінің  қызығушылықтары 
мен ұстанымдарын тұтас топтың мақсатынан жоғары қоймауға үйретеді.  
Жапондықтардың  қоршаған  ортаны  таза  ұстауының,  табиғатты  қорғап, 
үлкенге  құрметпен  қарауының,  ата-дәстүрлерін  сыйлап,  оны  ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізе білуінің басты себебі – ғасырлардан келе жатқан осы тәлім-
тәрбиенің нәтижесі деп айтуға толық негіз бар.  
Технологиясы  мен  ғылымын  қарқынды  дамыта  отырып  та  жапондар 
ұлттық  дәстүрінен  ажырамай,  ұлттық  сипатын  сақтап  келеді.  Біздің  Алаш 
қайраткерлерінің даму жолында Жапонияны үлгі етіп алу жайдан-жай емес. 
Олар  біздің  даму  жолымызды  сол  кезде-ақ  дұрыс  таңдаған.  Батыста 
немістерді,  шығыста  жапондарды  үлгі  ету  арқылы  еуропалық  ғылым-білім 
мен  шығыстық  берік  дәстүрді  ұштастыруды  көздеген.  Бүгін  де  рухани 
жаңғыруда осыны ескерсек, қазақ ұлты ретінде ғылым-білімді, технологияны 
дамыта отырып, ұлттық болмысымызды да сақтап қалған болар едік. 

81 
 
Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  «Рухани  жаңғыру;  болашаққа  бағдар» 
мақаласы  қоғамда  үлкен  сірпіліс  тудырғаны  баршаға  аян.  Кез  келген  адам 
рухани  жаңғыруды  бірінші  кезекте    өзінен  бастау  керек.  Яғни  рухани 
жаңғыру  біз  үшін  өзіміздің  ұлттық  дәстүрлерімізге  бет  бұрып,  қазақтың 
өзіндік  ұлттық  даму  жолына  түсуі  екенін  сезінгені  жөн.  Рухани  жаңғыру 
деген ол ұлттың мәдениеті, өнері, әдебиеті мен тарихы тұрғысынан жаңғыру 
дегенді білдіреді.  
Елбасы  мақаласында  айтып  өткендей  ұлттық  код  бұл  –  ең  алдымен, 
тілде,  сосын  дәстүріміз  бен  салтымызды,  мінезімізді  айқындайтын  ділде, 
ұлттық  мәдениетте.  Ұлттық  кодымызда  ізгілік,  адалдық,  перзенттік 
инабаттылық,  адамгершілік,  парыз,  ақыл-парасаттылық  кеңінен  өрістеген, 
молынан қамтылған. Ұлттық кодымызда ұят категориясы бар. Бесіктен белі 
шықпаған  баладан  бастап,  ұят  боладыны  айтып  өсірген  ата-ана  баласын 
жақсылық  пен  жауыздықтың  бөлінетінін  айтып,  мінезін  қалыптастырады. 
Отбасында  дұрыс  тәрбие  алған  бала  ержеткенде  де  сол  қасиетті  сақтауға 
тырысады.  Отбасындағы  тәрбиені  балабақша  да,  мектеп  те,  университет  те 
алмастыра алмайды. Мейлі, ол әлемдегі озық университет болса да. Сондық-
тан, жалпы отбасылық құндылықтарымызды жаңа заманға үйлестіре, қорғап, 
дамытуымыз  және  соны  азаматты  қалыптастыру  үрдісінде  дұрыс  пайдалана 
білуіміз  керек.  Ал  сол  отбасында  алған  тәрбиені  ары  қарай  шыңдай  түсетін 
орын  әрине    мектеп.  Білім  мен  тәрбие  мектептен  басталады,  сол  мектептің 
жаны мұғалім.  
Ұлттық  рух  бар  жерде  рухани  жаңару  күш  алады.  Мемлекет  басшысы 
«Рухани жаңғыру мақалада атап көрсеткендей ұлттық сана, ұлттық код рухан 
жаңарудың  түп  қазығы,  ұлттың  негізі  арқылы  жеке  адамның,  халықтың, 
елдің уақыт талабына сай ізденуі, еңбек қоғамын құруы, уақытты, еңбек пен 
білімді,  денсаулықты  қатар  бағалап,  қатар  қорғай  алған  қоғам  ұлттық 
рухымен  мемлекетіне,  қоғамына,  еліне  игілік  әкелетін  дүниелерді 
қалыптастырады. 
Біздіңше,  рухани  жаңғыру  осылай  ғана  болуы  керек.  Қазіргідей 
жаһандану заманында өзіміздің ұлт ретіндегі, қазақ ретіндегі бет-бейнемізді 
сақтай  отырып  та,  бәсекеге  қабілетті  ел  ретінде  дамуымызға  толық 
мүмкіндігіміз бар.  
 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: