Ббк 84 Қаз 7-44 б 78 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

110
аяғынан тік тұрғызған да сол – Көкен. Әуелі арабша, артынан 
латынша әріпті тізгін ұшынан қағып алып, тез меңгеріп кеткен. 
Оның  жалғыз-ақ  арманы  бар  еді  –  оқып,  білімімді  көтерсем, 
таудың  қуысында  жатқан  аядай  ауылдың  адамдарын  жаппай 
сауаттандырсам деп барын салды. Өзі оқи алмай қалды, бірақ 
Бек-алқаға әуелі ликбез, артынан мектеп ашып, бала-шағаның 
хат танып, сауатын ашуға көмектесті.
«Жігіттің сұлтаны еді-ау», − деп күбірледі Нүрке кемпір.
1937 жылдан бастап тонның ішкі бауындай болып отырған 
екі үйдің шаңырағы шайқала бастады. Осы жылан жылы туа, 
екі үйдің ғана емес, мұқым елдің берекесі бей-берекет болып, 
бір-біріне  үрке  қарайтын,  бір-бірінен  сескенетін  тайғанақ 
тағдырға  тап  болды.  алтайдың  аясындағы  үркердей  ғана 
ауылдан «қара ниет халық жауы» табылып, қазан құлағындағы 
қатынға  дейін  тергеліп,  ататегін  ақтарып,  сөзін  бағып,  ойын 
оқитын  аңдыс  науқан  басталды.  Қатынқарағай  ауданының 
секретары Төлегенов «Жапонияның шпионы» деген айыппен 
ұсталыпты  дегенде,  төбелерінен  жай  түскендей  болды.  Ең 
сұмдық оқиға ол да емес, аң қарауға шыққан Қандауыр аудан 
бойынша ұсталған он шақты «халық жауын» орманның ішіне 
апарып,  атып  тастағанын  өз  көзімен  көріпті.  Баудай  түсірген 
өліктердің  бетін  де  жаппастан  тастап  кеткен.  Шекарамен 
шектесетіндіктен, әсіресе, бұл жақта, қатал өткен саяси айыппен 
қамалған  «жауды»  заң  жүзінде  жауап  алып,  мойындатып, 
соттап  әуре  болып  жатпайтын.  Іздеуші,  сұраушысыз  ізім-
ғайым  жоғалатын.  Орманның  ішінде  жайрап  қалған  бейкүнә 
азаматтарды  Қандауыр  мен  Көкен  жан  адамға  білдірмей 
түнделетіп  көміп  келді.  Тықыр  бұларға  да  таяй  бастап  еді. 
Неге екені белгісіз, құрықты ең әуелі Нюра Фадеевнаға салды. 
айыптың үлкені – Фадей атты бұғы ұстаған шонжардың қызы 
екені,  демек,  байдың  қызы  да  −  бай  тұқымы,  біздің  советтік 
өкіметке  жау.  Ендеше,  мұндай  помещиктің  қызына  қызыл 
қоғамның  ортасында  орын  жоқ.  Жауапқа  шақырғанда,  Нюра 
Фадеевна  төрт  жасар  баласын  ертіп  барды.  Тергеушінің  бір 
қолы шолақ, ала көз қазақ еді. Нюраның бас-аяғын тінтіп қарап 
шықты  да:  «аңқос  күйеуіңді,  ит-мысық,  малдарыңды  неге 
айдап келмедің», − деді жекіре кекетіп.
−  Немене,  олардан  да  жауап  аласыз  ба?  −  деп  айтып 
қалса  да,  баласын  бауырына  тарта  сескеніп  қалды.  Өйткені, 

111
осы  інкібіді  (НКВД)  бастығы,  бұл  өңірде  Шолақ  қол  атанып 
кеткен  адамның  аса  қатал,  алдына  барған  кісінің  қаққанда 
қанын, соққанда сөлін алатын қатыгез деп естіген. аудандық 
комитеттің хатшысы Төлегеновті «партия билетін сенен алғам 
жоқ, бермеймін» деп қарсыласқанда, шолақ қолымен бір ұрып 
құлатыпты. Түсі өте суық, сол жақ көзі өзінен-өзі жыбырлап 
тұратын.  Шолақ  қолдың  әр  қимылын  аңдып,  көзі  бақырая 
қараған бала шошына жылап қоя берді.
− Балаң жаныңды алып қалмас, жылатпа, онсыз да халық 
жауларынан жауап аламын деп басым ауырып тұр, − деді қолын 
артына ұстап, ерсілі-қарсылы адымдаған нәшәндік. − Сонымен 
әуелгі сұрағым:
−  Шешең  арғы  бетке  ауа  қашқанда,  неге  еріп  кетпедің? 
Бұл  –  бір.  Екінші  –  сен  осында  тыңшы  есебінде  қалғансың, 
арғы  беттен  келетін  байланысшыға  Сәбет  өкіметінің  барлық 
құпиясын хабарлап тұратының рас па?
− Сәбет өкіметінің бүкіл құпиясын маған кім айтады екен?− 
деді Нюра қарсы сұрақ қойып.
− Төлегенов пен сенің күйеуің Қандауыр сыбайлас болған.
− Ол кісіні түсімде де көрген емеспін.
− Сенің көруің міндет емес.
− Ендеше...
− Доғар... сөзді! − деп айғай салғанда, боздап тұрған бала 
селк етіп, жылауын тыя қойды.− Сен тіпті Жапонның жансызы 
болмаған күннің өзінде, помещиктің сілімтігісің. Осы факті де 
жетеді түрмеге қамауыма.
− ағатай-ау, − деп кемсеңдеді Нюра, − мен – үй ішіммен, 
әсіресе, шешеммен ат құйрығын кесіскен, бір-бірімізді көрмеске 
анттасқан адаммын. Қандауырға тұрмысқа шыққаннан бері тіпті 
туған шешем болса да араласып, амандасқан емеспін. Қарақан 
басымда Қандауыр мен жалғыз қызымнан басқа ештеңе жоқ. 
Нақақ қинамаңыз...
−  Көлгірсіме...  Жарайды,  ол  сөзіңе  де  сенейік.  Бірақ 
күйеуіңнің Төлегеновпен сыбайлас болғанын растайтын қолхат 
бер. Сонда ғана балаң екеуің бостандық ала аласың.
− Буынсыз жерге пышақ ұрмаңыз. Ол – біреудің ала жібін 
аттамаған адам.
−  Әрине,  төсекте  жатқанда  таза  болып  көрінеді.  амал 
жоқ, түрмеде түнеуіңе тура келеді. Қазір бізбен бірге ауданға 

112
барасың,  −  деді  де,  сыңар  қолымен-ақ  сырт  киімін  шапшаң 
киіп алды.
Нюра Фадеевна түрмеде үш күн түнеді. Жауапқа шақырған 
жоқ.  Қараңғыда  сыз  бөлменің  салқыны  тиген  бала  ыстығы 
көтеріліп  ауыра  бастады.  Кезекші  милиционер  әкеліп  берген 
қара нан мен қара суды қанағат тұтпаған, «мама, үйге қайтайық» 
деп ботадай боздап жылағанда, қапаста қамалған ана да айтуға 
сөз,  жұбатуға  тамақ  таба  алмай  діңкесі  құрып  еді-ай,  лажы 
таусылып, жігері құм болып, сырттан хабар ала алмай қорланған; 
тілсіз қарайған бөренелер, өмір бақида бір рет те жуылмаған 
тақтай еден, ауа кірмей ауыр тартқан сыз бөлме – бәр-бәрі Нюра 
Фадеевнаның жүрегін жұлмалап, сезімін сірнеледі-ай; жылап-
жылап  талықсып  барып  ұйықтаған  баласын  қойнына  тығып, 
ағаш  нардың  үстінде  жамбасы  ойылғанша,  сәбиі  оянғанша 
жататын; бүрісіп ұйықтаған бала анда-санда ішін тарта өксіп, 
жаман  ырымға  бастағандай  –  шешесінің  жанын  одан  әрі 
жаралайды. «Тәңірім-ау, сенен де айырылып қалмайын» деген 
қауіп  меңдеп,  ішіне  шоқ  түскендей  шошынатын,  бір  лаңнан 
құтылдық  па  дегенде,  екіншісі  бас  салып,  осы  сойқанды  кім 
жасап  жатқанын  және  не  үшін  жасайтынын  зерделер  санасы 
сансырап, ойлай-ойлай басы мәңгіріп, мұң мен наланың, азапты 
жаланың  тұңғиығында  тұншығып  еді;  әйелдік  долылықпен 
шашын  жайып,  бажылдап  түрменің  есігін  тоқпақтамады,  өз-
өзінен  булығып,  өз-өзінен  қысылып  тұншыға  ұзақ  жылаған; 
бүйтіп  күнәсіз  қорлық  көргенше,  өлейін  деген  ой  жылт  етуі 
мұң  екен,  қойнында  жүрегін  жылытып,  бүлкілдеп  жатқан 
баланың ертеңі есіне түсіп, ол ойынан айныған; тіпті басыңды 
қабырғаға тоқпақтамасаң, бұл бөлменің ішінде бір сабақ жіп 
жоқ  –  жаулығына  дейін  шешіп  алған,  үстінде  көйлегі  мен 
бешпеті  ғана  бар.  Қандауырдан  хабар  жоқ,  үш  күннен  бері 
бір  жапырақ  қара  нан  мен  қара  су  тасыған  қазақ  оқта-текте 
қатынағаны  болмаса,  тірі  жанның  бет-жүзін  көре  алмады, 
ол  да  тілі  кесілгендей  үндемейді;  темір  есік  салдыр-гүлдір 
ашылғанда,  қараңғы  бөлмеге  сырттан  саулап  жарық  кіріп, 
Нюраның көр соқыр болып қалғандай көзін қарықтырды; бала 
оянып кетті, ояна салып, «мама, үйге қайтамыз ба?»деп сұрады, 
күзетші алғаш рет: «тұр, нәшәндік шақырады» деді, келіншек 
қараңғы қапастан жарық дүниеге қуана ұмтылды...

113
Нюра  Фадеевна  мен  ұлының  бостандығы  тым  қымбатқа 
түсті.  мұны  түрмеге  қамаған  күннің  ертеңінде  Қандауырдан 
жауап  алған.  Тағылған  айып  екеу:  байдың  қызына  үйлендің, 
Жапонның  шпионы  Төлегеновтің  тыңшысысың.  Ол  азар  да 
безер  мойындамаған,  өздері  жазған  мойындау  қағазға  қол 
қоймай қасарысқан. НКВД-нің шолақ қол бастығы бір беткей 
жігіттің жігерін жасытып, жанын жарақаттау үшін жаңа айла 
ойлап тапқан.
Ең әуелгі сұрағы, стол үстіндегі жатқан газеттерді нұсқап: 
«Газет оқисың ба?» дегеннен бастады.
− анда-санда ғана, шаруадан қол тие бермейді...
− Иә, сендер саяси сауатсызсыңдар... Орталық газеттерде не 
жазылып жатқанын білмеу – ұят! Халық жаулары алматыда да 
өріп жүр, тіпті әлгі өлеңшілер... не деуші еді... жазушылардың 
да жаулары көп... алашордашылардың ала күшігі мен Жапон 
шпиондарын әкесіне танытып жатыр....
−  Оны  маған  несіне  айтасыз.  Оқыған  адамдар  арасында 
ондайлар болатын шығар.
−  Білсін  деп...  жә,  әйелің  бар  айыпты  айтып  берді,  сенің 
өкіметке жасаған астыртын әрекетіңнің түгелін түгендеп берді, 
−  деді  әдетінше  кеңсенің  ұзындығын  өлшейтіндей  тыным 
таппай адымдап.
− Сенбеймін, − деген Қандауыр. − Сенбеймін. мойындаса, 
сауаты бар, қол қойдырып алған шығарсыз, көрсетіңіз.
− малғұн! − деп бақырды нәшәндік. − Жаусыңдар! − Шолақ 
қолымен  жағынан  салып  жіберуге  оқтала  бергенде,  шапшаң 
қимылдаған Қандауыр одан бұрын қағып жіберді. азуы алты 
қарыс  жоянбыз  деп  әспенсіген  азаматтарды  жалғыз  құлатқан 
Шолақ  қол  мұндай  қағылез  қарсылықты  көрмеген  басы 
шошына тұрып қалған.
−  мықты  екенсің,  −  деп,  өп-өтірік  күлді.  −  Бірақ  сендей 
асаулардың  талайының  мойнын  астынан  келтіргенмін. 
Күресесің бе?
«мынау жынды шығар» деп ойлады Қандауыр:
−  Жығылсам  босатасыз  ба,  әлде  жықсам  босатасыз  ба, 
осыған келісіп алайық. 
− Ултиматым қоя бастадың ғой... Оны көреміз.
− Ендеше, күреспеймін.

114
−  Жақсы  олай  болса  аядай  кеңседе  апыр-топыр  алысып 
жатқанымыз ұят болар. Тоғай ішіне баралық. Кеттік.
Шолақ қол жеке атта, Қандауыр милиционер жігіттің артына 
жайдақ мінгесіп жолға шықты. Боқмұрын баланың ат артына 
салған көргенсіздігіне қанша намыстанса да, көнбеске амалы 
жоқ.  Бұқтырманың  жағалауындағы  қалың  тоғайға  жетелер 
жалғыз  аяқ  соқпаққа  түсіп  асықпай  аяңдап  келеді.  Қашып 
кетер деп қауіп қылды ма, тұтқынның қолын артына қайырып 
байлаған  және  оны  ел  көзінен  жасыра  үстіне  шапан  жапқан. 
Бұл  қалпында  балық  аулауға  шыққан  бейбіт  адамдардың 
сықпытын аңғартады. Құйрық тістесе артта – әдейі артта келе 
жатқан Шолақ қолдың тақымына кыстырылған құрығы бар.
милиционердің  артында  отырған  Қандауыр  мысық  пен 
тышқан  ойнаған  бастықтың  қылығына  өлердей  қорланды, 
қарсылық көрсетуге де, қашып кетуге де дәрмен жоқ, жер болып 
жасыды, амалсыз көнді. Әншейінде қолына су құюға жарамас 
жаманның  соншалық  басынып,  басына  әңгіртаяқ  ойнатқаны 
кінәмшіл жігіттің намысын қанша осқылағанымен, жан тәтті 
де; өзінің өмірін қойшы, алланың әмірінен қашып құтыла ала 
ма, анау екі көздері төрт болып, тар қапаста қамаулы жатқан 
әйелі мен баласына тиер кесірі, ендеше, әліптің артын бағып, 
қайбір мазағы мен қорлығына да шыдау керек; мейлі – жықсын, 
мейлі – атсын, итжеккенге қызыл табан қылып айдасын – не 
көрмеген қу бас, лажсыз көнтері күй кешіп көндігеді.
Өзеннің арылы естіліп, шыбын-шіркей көбейіп, алаңқайдың 
шетіне  ілінгенде,  ат  басын  іркіп  аялдады.  Шолақ  қол  жан-
жағына мұқият қарап алды да: − Осы жерге тоқтаймыз, − деп, 
әмір етіп аттан түсті. Сыңар қолымен көлігін қайыңға байлады 
да, жап-жасыл шалғынды жапыра кешіп барған күйі аяғымен 
түрткілеп,  шөп  басып  бұғып  жатқан  бұтақ,  тастарды  теуіп, 
алысқа лақтыра бастады. «Жанының тәттісін» деп ойлады ат 
артында әлі отырған Қандауыр. Бастығына милиционер жігіт 
те  көмектесіп  жүр.  Қандауыр  астындағы  атты  тебініп  қалып 
желе жөнелгісі келді-ақ, бірақ тоғайға сіңіп үлгергенше, атып 
жіберуі  әбден  мүмкін  еді.  «апыр-ай,  жалғыз  қолмен  қалай 
күрескелі жүр, расында да, алпауыттың нағыз өзі болған соң...» 
Шолақ қол: − алып кел ана мықтыны, әуселесін көрейін, − деп 
ақия бұйырды. Жүгіре басып келген жігіт аттан өзі-ақ секіріп 
түсіп, қарсы жүрген Қандауырды итермелей жеткізді.

115
− Түйгіштеме, шірік неме!
−  Қолын  шеш  те,  мылтығыңды  оқтаулы  ұста,  −  деді 
бастығы.
− Қорықпай-ақ қой, қашпаймын, − деді Қандауыр, «сізден» 
«сенге» қалай көшкенін өзі де байқамай қалды.
− Сенен қорыққаным – қара қойдан үріккенім, − деді сырт 
киімін шешіп, күреске бар ынтасымен дайындалған Шолақ қол. 
Қандауыр қарысып қалған қолын уқалап, екі білегін сипалап 
ұйығанын жазып, қанын таратты. Желбегей жамылған шапанын 
шешті. Осы кезде сарқырай ағып жатқан өзен жиегіндегі баз тал 
қозғалып, құрығы сорайып бір балықшы орыс шал шыға келді. 
артына  жалт  қарап,  тапаншасына  жармасқан  Шолақ  қол:  − 
Уходи от сюда, стреляю! − деп айғай салып еді, ана байғұс жып 
беріп  тоғайға  қайта  сүңгіп  кетті.  Көңілі  жайланған  нәшәндік 
тапаншасын белбеумен қоса шешіп, милиционерге берді.
− Кел, батыр, көрсет күшіңді.
− Бір қолымды таңып тастасам қайтеді, ұят қой...
−  Қорлама!  −  деп  аузынан  ақ  көбік  ата  жекірді.  −  Осы 
бір қолыммен ақ шу асауды құлағынан ұстап тұқыртып, құй- 
рығынан басып шыңғыртқамын.
Кителін шешіп тастап, ақ шыт көйлегінің жеңін түрінгенде, 
шолақ қолының басы тұп-тұқыл, қып-қызыл екен... Бір басып, 
екі  басып  жақындаған  Қандауырдың  зәресі  зәр  түбіне  кетті. 
амал  жоқ,  пенжагын  шешіп,  күреске  дайындалды.  Екі  көзі 
шолақ қолда. Бесатарды кезей ұстап тұрған жігіт аузын аңқайта 
ашып, қызықты жалғыз өзі тамашалайтынына мәз болғандай 
ырсияды.  Балуандар  әуелі  аңдысты.  Байқап  көрді.  Оңтайлы 
сәтті күтті. Шолақ қол күреске түскенде шабыттанып, екі көзі 
қызарып, ұрт еті жыбырлап, жыпылық жанары жырбыңдағанын 
тыйып ұшқынданып кетеді екен. Қандауырда жайбарақаттық, 
салмақты сабыр бар, лажсыздық басым. аңдысу ұзаққа созылып 
бара жатқан соң, Шолақ қол: «Қатын болмасаң, тақалсаңшы, 
белдесейік»,  −  деп  зірк  етті.  Қарсыласы  «Жарайды,  ендеше» 
дегендей, адымдап қалып, оң қолын ту сыртына сала бергенде, 
бағанадан босқа шолтаңдатпай арқасына қайыра ұстап жүрген 
мұқыр жілік автоматтай сарт етіп ағытылды да, оттан шыққан 
көсеудей қып-қызыл күйінде Қандауырдың бауырына сүңгіді 
де кетті. Тура бауырдан ондырмай тиген ауыр соққыдан көзі 
қарауытып,  басы  айналып  мең-зең  есеңгіреген  «жауының» 

116
ышқырынан  оң  қолымен  шеңгелдей  ұстаған  қалпы  қатты 
тартып  қалып,  шолақ  қол  сумаң  етіп  құлақ-шекеден  баса  оң 
жамбасына сала бергенде, жан-дәрмен қимылдаған Қандауыр 
ырқына  көнбей  бұлқынып,  жауырыннан  құшақтай  алып,  бұл 
тәсілден аман құтылды. Бұл қарсы қимылды қалай жасағанын 
өзі де білмейді. «Құдай сақтады» деді ішінен. Оның сыртынан 
қапсырған  темірдей  құшағында  қалған  нәшәндік  жан-дәрмен 
жұлқынып  еді,  онысынан  ештеңе  өнбеді.  «Жібер,  атамын»  − 
деп айқайлады мылтығын кезей сасқалақтаған милиционер.
− Оттама, сүмелек! − деп намыстанды Шолақ қол. Содан 
соң Қандауырға: «Босат, ана потшиноныйдан ұят, қайта күре- 
сейік»,−  деп  сыбырлады.  Босатты.  Босата  салысымен  арыс- 
тандай  атылып  алға  шыққан  ол  алақанына  түкіріп  қайта 
ұмтылды.  Түрі  айдаһар  қуғандай  қорқынышты  еді.  Жаңағы 
әдісті қайталаған жоқ. Тұқыл білек ербеңдеп бос қалды. Не болса 
да белдесіп көрейін деген оймен белдікке қол сала бергенде, 
Шолақ қол тұмсығына қарай зу етіп тигенде, шалқалай барып 
құлады. мұрнынан дірдектеп қан саулады. Бірақ қарсысындағы 
қасқырдай тісі ақсиған нәшәндік кеудесіне міне түсем дегенде, 
шапшаң аунап жер қаптырды да, лып етіп тұрып үлгерді.
− Ой, ағайын, мынауың күрес емес қой, төбелес қой, − деді 
тағы тақалған Шолақ қолға.
− Енді қалай деп едің, қолым біреу-ақ қой.
− Олай болса мен де жұдырық жұмсайын ба?
− Жоқ, сен күресіп жық, қолың екеу ғой.
−  Жарайды,  ендеше,  −  деді  мұрнының  қанын  жеңімен 
сүртіп.
Күрестесінің  барлық  қуаты  мен  сенері  монтансыған, 
мүсәпірсіген  шолақ  қолында  екенін  сезген  Қандауыр  бүкіл 
назарын сол сом темірді аңдуға аударды. ал жауынгер қолды 
дәрменсіздендіру  үшін  сауына  ие  болу  керек.  «Иә,  аруақ!»  − 
деп  сыйына  екпіндеген  НКВД  бастығының  артық  нәстедей 
шолтаңдаған  шолақ  қолынан  шап  беріп  ұстай  алды  да,  өзіне 
қарай пәрменімен тартып қалды. ананың беті қатты жұлқыстан 
былш етіп мұның иегіне тиді. Көз ілеспестей шапшаңдықпен 
кіндік  тұстан  шеңгелдей  ұстап  кеудесіне  тік  көтерді.  Үйіріп-
үйіріп  әкелді  де,  серпе  лақтырып  жіберуге  шақ  қалды.  Не 
істерін  білмейді.  Жықса  –  пәлеге  қалуы  мүмкін,  ал  жықпаса 
намысқа шапқан нәшәндік ыза буып, одан ары ушығуы мүмкін. 

117
Не істеу керек? Ол қол тоқпақтай ғып көтерген күйі мылтығы 
шошайған  милиционер  жігітке  жақындады.  Ол  сасқалақтай 
шегінген.
− ат, ат нәлетті! − деп даусы шыға ақырды бастық.
−  ағатай-ау,  сізге  тигізіп  аламын  ғой!  −  деп  безектеді. 
Қандауырдың  кіндігінен  төмен  көздей  беріп  еді,  жоғарыда 
тыпырлаған  шолақ  қолды  сусыта  төмен  түсіріп,  мойнынан 
қылқындыра алдына қалқан ете ұстай қойды.
− Таста мылтықты, әйтпесе буындырып өлтіремін мынаны. 
Шиқандай бетінің қаны қашып, боп-бозданған нәшәндік тілге 
келуге  шамасы  жоқ,  қолы  ербеңдеп  анаған  «таста»  дегендей 
белгі  берді.  Жігіт  өз  мылтығын  бастығының  тапаншасымен 
қоса лақтырып, дөй далаға тырағайлай қашты. Шолақ қолды 
сілке  бұрап  жықты  да,  мылтыққа  жүгірді.  Әлгінде  ғана 
әспенсіп тұрған інкібіді бастығы қақпанға түскен қасқырдай, 
амал  жоқ,  шоңқайып  отыр.  Қандауыр  мылтықты  кезенген 
жоқ,  бірін  иығына  асты,  екіншісін  жай  қолына  ұстай  салды 
да, Шолақ қолдың тура алдына келіп жайғасты. Бұл қалпында 
әңгіме-дүкен  құрып  отырған  екі  жолдастың  пошымы  секілді 
еді. Нәшәндік меселі қайтып жасып қалыпты.ләм демеген күйі 
бір тал шөп алып, соны тістелеп, құлағына қонған шыбынды 
айдап  Бұқтырманың  сарынына  құлақ  түргендей  жайбарақат 
та меңіреу. «Дегенмен, мықты, діні берік жігіт, − деп ойлады 
Қандауыр. − Әйтпесе мені жекпе-жекке шақырар ма еді. Тек 
арам болып жүрмесін. Тамырын басып көрейін».
− Жолдас бастық, менде не ақыңыз бар? Ұзында өш, қысқада 
кегіңіз жоқ еді ғой. Жолыңызға көлденең тұрған жерім бар ма 
еді? Тіпті бір-бірімізді жыға танымаймыз да ғой.
− Сен – халық жауысың, − деді ол марғау қалыпта.
−  Оны  кім  айтты  сізге?  Дәлеліңіз  қайсы?  Әйелім  мен 
бесіктен белі жаңа шыққан баламның жазығы не?
− Жазығы сол – байдың қызы.
−  Онда  тұрған  не  бар?  Әке-шешесінен  кетісіп  кеткелі 
қашан...
− Сен, шырағым, басымды ауыртпа. менің де жаным екеу 
емес.  Қатынқарағайдан  150  халық  жауын  табу  керек  деген 
жоспар  бар  жоғарыдан.  Сонда  сендердің  орындарыңа  өзім 
қамалуым керек пе?
− Сонда менімен толтыру керек пе?

118
−  Сонда  сенің  орныңа  ауыз  жаласқан  досың  –  Көкенді 
ұстаймын ба? «Сол жау» деген айғақ бер, өзіңді табан астында 
босатайын да, соны қамайын.
Қандауыр  сөзден  тосылды.  рас-ау.  Жүз  елу  жауды  тауып 
беру бұған да қиын.
− Білемін, − деді қаздай тізілген көк көйлек, ақ балтырлы 
қайыңдарға  қараған  күйі.  −  Білем,  мені  қарғап-сілейсіңдер, 
бірақ  жазығым  не?  Жазығым  үкімет  міндетін  адал  атқарып, 
бұйрықты орындағаным ба? Иә-иә, мен орындаушы ғанамын... 
Кейде осы ісімнің ақ-қарасын ажырата алмай дал болып, тіпті 
таң атқанша көз ілмей шығатын кездерім бар. ал көзім ілінсе 
болды, бір жүндес қол қолқама саусағын тарбайта ұмтылады... 
Тапанша жастап ұйықтамаған кезім жоқ, тек сол суық қару ғана 
жан досым... айтшы өзің, менің орнымда болсаң не істер едің?
− Сіздің орныңызда болмағаныма қуанамын.
− Қуансаң – сол. Сенен гөрі менің бас бостандығым жоқ. Жетек- 
тесе − жүрем, айтақтаса – үрем. Әйтпесе, бұл қазақтың бөлісе 
алмай жатқан несі бар. 
− Тастамайсыз ба бұл мазасыз қызметті.
− Дәл қазір болмайды. атып тастайды.
− Кім? − деп таңдана сұрады.
− Жоғарыдағылар... Ежов жолдас...
Шолақ  қолдың  жүзінде  мұң  бар  еді.  Оның  осынау  мән-
мағынасы жоқ, ішіне ит өліп жатса да сезу мүмкін емес әлпетіне 
аяй қарады. Өзен жағасындағы алаңқай әдемі. Шыр айналдыра 
қаулай  өскен  балапан  қайыңдар  көмкерген.  Шаң-тозаңсыз 
тап-таза  шалғынның  ортасы  −  бұлар  опыр-топыр  айқасқан 
тұсы ғана ұйпа-тұйпа да, былайғы жердің шөбі тік қалпында 
хош  иіс  аңқытады.  Осынау  мұрынды  қытықтар  жұпар  хош 
иіс масаң әрі дел-сал халге шақырып басыңды айналдырады, 
буын-буыныңды босатып бостандықтың күйін шертеді. Ептеп 
жел соғып, жасыл шалғын, тал-теректің басы баяу қозғалады. 
Бұқтырманың  сарынынан  бөтен  дыбыс  жоқ.  Қайың  түбінде 
байлаулы тұрған қос ат еріншектене шыбындайды. Иә, бұл жер 
төбелестің  емес,  рақаттана  дем  алып,  көз  шырымын  алатын 
жұмақ орны еді...
−  Не  істейміз  сонда?  −  деді  Қандауыр  лажсыздық 
аңғартып.
− Қайтайық. Сен қамаласың. Келіншегің мен балаңды боса- 
тамыз.

119
− атып өлтіріп Бұқтырмаға ағызып жіберсем қайтесіз?
− Оны істей алмайсың. Істей алмайтын себебің: бір емес, 
екі  куә  бар:  милиционер  жігіт  пен  бағанағы  балықшы  көрді. 
ал өзің крән асып қашып кетсең, түрмеде жатқан қатын-балаңа 
қиянат болады. Сондықтан – екеуіміз аяңдап ауылға қайтайық; 
әлгі  бұтына  тышып  тұра  безген  милиционер  мұқым  ауданды 
дүрліктіріп  жүрер.  рас,  күшті  екенсің,  күреспен  жеңдің, 
басқасын бас аман, бауыр түгел болса, көре жатармыз...
− Тек жығылдым деп кек сақтамаңыз, әйелім мен баламды 
есен-сау босатсаңыз болды, мен-ақ халық жауы болайын, бір 
үйден бір жау жетер.
−  менің  саған  жасар  жақсылығым  –  жалғыз.  Сөз  жоқ, 
семьяңды  үйіңе  қайтарамын.  Өзің  білесің,  бұл  жер  –  шекара 
ауданы, сондықтан көп тергеп, тексермей «арғы бетке қашпақ 
болды» дегенді желеу етіп атып тастауға құқылымыз. Халық 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: