Әож 908 (063) Қ68 Редакциялық кеңес: Техника ғылымдарының докторы, профессор

ӚЛКЕТАНУ ӘДЕБИЕТІ – ӚЛКЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК – МӘДЕНИЕТІН САҚТАУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ РЕСУРСЫ. 

КРАЕВЕДЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА - ИНФОРМАЦИОННЫЙ РЕСУРС СОХРАНЕНИЯ  

СОЦИАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ ПАМЯТИ КРАЯ                                                                                                                                       

 

181 

 

Ы.АЛТЫНСАРИН  ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ 

 

Қалиева Ж.Қ.- З.Алдамжар атындағы ҚӘТУ, оқытушы 

Байқадамова А.- З.Алдамжар атындағы ҚӘТУ, Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 3-курс 

студенті 

 

Ыбырай  шығармаларының  басты  тақырыбы  -  еңбек.  Еңбек  адамның  ӛмірі  үшін  ерекше 

маңызды рӛл атқарады, еңбексіз ӛнер де, білім де қолға келмейді деп еңбекті бірінші орынға қойып, 

тәрбие негізі адал еңбекте деп тұжырым жасайды. Білімге деген құштарлық, халқына қалтқысыз 

қызмет ету Ыбырай Алтынсариннің негізгі ұстанымы болды.  

Негізгі  сӛздер: Ыбырай Алтынсарин, білім, еңбек, тәрбие, адамгершілік. 

 

Ыбырай Алтынсариннің адамзаттың қоғамдық ойының тарихына қосқан үлесін болашақ ғылы-

ми зерттеушілерге, тарихшылар мен этнографтарға  әлі де зерттеп бағалауларына болады. Қазақтың 

ғалым педагогтары А. Сыдықов, Т.Тәжібаев, К.Бержанов, әдебиетшілер А. Дербісалин, тарихшы Б.Сү-

лейменов  және  т.б.  кӛптеген  жұмыстар  жасалынды.  1974  жылы  «Ғылым»  баспасынан  А.Оразбеков-

тың  «Ыбырай  Алтынсариннің  этикалық  кӛзқарастары»  атты  кітап  басылып  шықты.  Онда  Ы.Алтын-

сарин  кӛп  қырлы шығармашылығындағы  алдыңғы  орынды  алатын тәрбие  мен адамгершілік  мәселе-

лерін терең кӛрсетті. Адам ӛмірі туралы ойлар, оның жасайтын істері, мұраты, мақсаты, жоғары адам-

гершілігі  бар  адам  тәрбиелеу  жолдары  Ыбырай  Алтынсариннің  шығармаларының  басты  тақырыбы. 

Ыбырай Алтынсарин атамызды оның замандастары «Таза ақиқатты жалпы адамилық адамгершіліктің 

жолбасшысы»деп атады.(«Орынбор парақшасы», 1884, № 15). 

Ол нағыз ойшыл педагог ретінде ӛз замандастарының философиялық еңбектерін зерттеп, ӛзін 

толғандырған  сұрақтардың  жауаптарын  іздеп  тапты.  Ы.Алтынсариннің  орасан  зор  еңбегі  ХІХ 

ғасырдың  ортасына  Қазақстандағы  құрылған  қиын  саясат  жағдайында  жүріпқазақ  балалары  үшін 

бастауыш мектептер ашып, ӛзінің барлық  ғұмырын ұлы борышы    - жоғары адамгершілікті жеріне, ӛз 

халқына адал болатын жас буын қазақ балаларын оқытуға арнады.  

Ыбырай  шығармаларының  басты  тақырыбы  -  еңбек.  Ол  еңбек  адамның  ӛмірі  үшін  ерекше 

маңызды рӛл атқарады,  еңбексіз ӛнер  де, білім  де қолға келмейді деп еңбекті бірінші орынға қойып, 

тәрбие  негізі  адал  еңбекте  деп  тұжырым  жасайды.  Оның  бұл  тақырыпта  жазған  кӛптеген  әңгімелері 

бар.  Мысалы  Ӛрмекші,  құмырсқа,  қарлығаш,  Бай  баласы  мен  жарлы  баласы,  Қыпшақ  Сейтқұл,  т.б. 

Жазушының бір топ әңгімелері адамгершілік тәрбие мәселесіне жазылған. Адамзат баласы шыр етіп 

жерге түскеннен бастап ата-ананың аялы алақаны мен ыстық ықыласына бӛленіп ӛсетіні белгілі. Ата-

ана  баласына  небір  асыл  қасиеттерді  үйретіп,  жақсы  азамат  болуын  тілейді  және  үміттенеді.  Бұл 

тақырыпта  да  жазған  Ыбырай   шығармалары  бар.  Мысалы  Асыл  шӛп,  Бақша  ағаштары,  Таза  бұлақ 

т.б. Әр әңгімесінде тәрбиенің ізі жатыр. Оны түсініп оқыған адам ғана ұлы ұстаздың шебер тәрбиеші 

екеніне кӛзі жетеді [1]. 

«Білгеннің пайдасы»  әңгімесінде ол бай баласының зеріккенен ермек үшін күнде шеге қағып, 

біраздан  соң  оны  жақсы  қағуды  үйренгенін,  оның  соның  арқасында  ата-  анасына  пайда  келтіргенін 

әңгімелесе,  «Сәтемір  хан»  әңгімесінде  ойын  баласының  құмырсқаның  тырмысып  тынбай  жасаған 

еңбегін  кӛріп соған  қарап ӛзінің де үлгі алуын ойлағанын босқа ойынмен  уақытты ӛткізбей  еңбек  ету 

керек екенін түсініп, соның арқасында еңбегі мен білімінің арқасында бүтіндей бір елді басқарған хан 

болғанын балаларға үлгі етеді.  

«Таза  бұлақ»  әңгімесінде  Ы.Алтынсарин  еңбектің  адам  ӛмірінде  ең  терең  орын  алатынын 

кӛрсеткен. Осы таза бұлақтай кӛңілің таза болып, осы таза бұлақтай тынбай еңбек етіп, жалқаулыққа 

бой  алдырмағанын  қалайды.  Осылайша  балаларды  еңбек  етіп  қана  қоймай,  адамгершілікке  тәрбие-

лейді. «Тапқырлық» атты әңгімесінде ағылшын шебері Браун ӛзен арқылы ӛтетеін кӛпірді ӛрмекшінің 

торына қарап жасағанын әңгімелейді, бірақ қалай болса солай жасай салмай әуелі ойланып, жеті рет 

ӛлшеп  бір  рет  кес  деген  қағиданы  ұстанады.  Осындай  қарапайым  мысалдар  арқылы  автор  шынай 

еңбексіз ӛмір сүру мүмкін емес екенін тілге тиек ете отырып тәлім тәрбие береді. Сондай –ақ «Қыпшақ 

Сейтқұл» әңгімесінде  Сейтқұл мен оның ағасының ӛмірі салыстырыла беріліп балаларға кімнен үлгі 

алу керек екенін ӛздеріне қалдырады. Яғни Ыбырай Алтынсариннің әңгімелерінен кӛретініміз «Еңбек 

етсең емерсің» деген қағиданы кӛремеіз. Ӛмір еңбексіз мәнге ие болмайтыны кӛрсетеді [2].  

Ыбырай  жас  ұрпақтарға  дұрыс  тәрбие  беру,  оларды  жас  кезінен  дұрыс  баулу  мәселесіне 

ерекше кӛңіл бӛлді. Баланы дұрыс күт, түзу тәрбиеле, қисығын түзе, адасса айқын жолға сал деді. Бұл 

жӛнінде  де  елге  үлгі  боларлық  әңгімелер  жазды.  Ыбырай  осы  тақырыпта  жазған  бір  әңгімесінде: 

«Жаздың  бір  әдемі  күнінде  бір  кісі  ӛзінің  баласымен  бақшаға  барып,  екеуі  де  егілген  ағашты  кӛріп 

жүрді.  «Мына  ағаш  неліктен  тіп-тік,  ана  біреуі  неліктен  қисық  біткен?»  -  деп  сұрады  баласы.  «Ата-

анаңның  тілін  алсаң,  ана  ағаштай  сен  де  түзу  болып  ӛсерсің.  Бағусыз  кетсең,  сен  де  мына  қисық 

ағаштай бағусыз ӛсерсің. Мынау ағаш бағусыз ӛз қалпымен ӛскен»,  - деді атасы. «Олай болса, бағу-

ӚЛКЕТАНУ ӘДЕБИЕТІ – ӚЛКЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК – МӘДЕНИЕТІН САҚТАУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ РЕСУРСЫ. 

КРАЕВЕДЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА - ИНФОРМАЦИОННЫЙ РЕСУРС СОХРАНЕНИЯ  

СОЦИАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ ПАМЯТИ КРАЯ                                                                                                                                       

 

182 

 

қағуда кӛп мағына бар екен ғой», - деді баласы. «Бағу-қағуда кӛп мағына барында шек жоқ, шырағым, 

бұдан сен ӛзің де ғибрат алсаң болады, сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате жеріңді 

түзеп,  пайдалы  іске  үйретсем,  менің  айтқанымды  ұғып,  орнына  келтірсең,  жақсы,  түзу  кісі  болып 

ӛсерсің.  Бағусыз  кетсең,  сен  де  мына  қисық  біткен  ағаштай  қисық  ӛсерсің»,  -  деді. Бұл  әңгіменің 

оқушылар үшін де, оқытушылар үшін де үлкен тәрбиелік мәні бар. «Балан жастан» дегендей, оған жас 

күнінен  түзу  тәрбие  беру  оның  болашақ  ӛмірі  үшін  керек.  Есейіп  кеткен  соң  қисығын  түзеу  қиынға 

түседі. Кейде сол қисаюмен барып, мерт болады. Ыбырайдың бұл әңгімесі қазіргі мектеп балаларын 

тәрбиелеу үшін де үлгі бола алады. [2] 

Махаббат,  мейірімділік  туралы,  әсіресе,  «Мейірбанды  бала»,  «Шеше  мен  бала»,  «Аурудан 

аяған  күштірек»  деген  үш  әңгімесін  алуға  болады. Махаббат,  мейірімділік  ата  мен  ананың  үй-ішіне 

деген махаббатынан басталады. Адамгершілікті ту қып кӛтерген ұлы адамдар да алдымен ӛз атасын, 

ӛз туғандарын сүйеді. Олардың кейбіреулері ӛсе келе тек «атасының баласы болмай, адам баласы» 

бола біледі. Тек ӛзіме ғана болсын деген мещандық кӛзқарасты аттап ӛтіп, адам деген ардақты атқа 

ие  болушылардың  шын  бақыты  үшін  қол  созады. «Мейірімді  бала»-әңгімесінде  13  жасар  қыз 

патшаның  үкімі  бойынша  қолы  кесілуге  бұйырылған  әкесі  үшін  патшаға  арыз  етіп,  ӛз  қолын  кесуге 

ұсынады.  Қыз:  «Тақсыр,  жұмыс  жасап,  бала-шағаларын  асырайтын  атамның  қолын  қалдырып,  мына 

менің  қолымды  кесіңіз»,  -  дейді.  Мұнда  жас  қыздың  тек  қана  атасы  емес,  анасы  мен  бауырларына 

деген  де  махаббаты  суреттеледі. Ананы  қандай  түрде  бағалап,  қалай  сүюдің  айқын  үлгісін  жазушы 

«Аурудан аяған күштірек» деген әңгімесінде айқын кӛрсеткен.  Бұл әңгімеде аяғы сынған Сейіт деген 

бала жанына аяғының ауруы қанша батса да, анасын ренжітпеу үшін қабақ шытпағандығы айтылады. 

Автор бұл  кӛріністі былай суреттейді: «Сейт орам-ораммен жүгіріп бара жатқанда, бір  арбалы келіп, 

аңдаусыз  соғып  кетіп,  аяғын  сындырыпты.  Ойбайлап  жылап  жатқан  баласын  кӛріп,  шошынғаннан 

шешесі  талып  қалыпты.  Мұны  кӛрген  соң  Сейіт  жыламақ  түгіл,  сынған  аяғын  орнына  салып  таңып 

жатқанда  да  дыбысын  шығармай,  қабағын  да  шытпай  жатты.  Сонда  сынықшы  кісі:  «Аяғың  ауырмай 

ма, қабағыңды шытпайсың?» - деп сұрайды. Сейіт шешесі шығып кеткен соң, демін алып, сынықшыға 

сыбырлап: «Ауырмақ түгілі, жаным кӛзіме кӛрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын кӛрсе, әжем 

де қиналып жыламасын деп жатырмын», - деді. Сейіт шын мәнінде мейірімді бала болып суреттеледі. 

Мұндай  жастарда  жалпы  адамды  сүйетін  жақсы  мінездің  біртіндеп  ӛсетіндігі  сӛзсіз.  Бала  кезінен 

әлпештеп  ӛсірген  анасының қадірін білген жас,  алақанына салып аялап, тәлім-тәрбие беріп  отырған 

ұлы анасы - Отанын сүйетін, ол үшін де ӛз жанының ауырғанына ыңқ етпейтін нағыз отаншыл болып 

шығады.  Ыбырайдың  бұл  әңгімесінің  идеясы  -  осы.  Бұл  әңгімені  осылай  түсінсек  қана  Сейіттің 

мейірімді  мінезін  дұрыс  түсіне  аламыз. Тәрбие  мәселесін  сӛз  қылғанда,  ерекше  тоқтап  ӛтуге  керекті 

мәселенің бірі  -  Ыбырай  еңбектерінде түрлі  елдердің мәдениет майданындағы ӛзара  достық қарым-

қатынастарды да бейнелеп отырады. Ыбырай балаларға шетелдің жақсы адамдарын үлгі етуі  - оның 

жалпы адам баласының достық идеясын аңсағандығын кӛрсетеді[3].  

Ы.Алтынсариннің  ӛзінің  ұстаздық  қызметіне  байланысты  қазақ  жастарын  оқытып  тәрбиелеу 

мәселесін  ең  негізгі,  басты  мәселе  деп  есептеді.  Халқы  үшін  қызмет  ететін  білімді  адамдардың 

қатарын  кебейту  арқылы  қазақ  қогамының  мешеулігін  жоюға  боладысондықтан  жастарды  оқытып, 

тәрбиелеуден, тәрбие ісінің құдіретінен артық ешнәрсе жоқ деп түйеді Ыбырай.  Адамның жан-жақты 

қалыптасуының  негізгі  кӛзі  тәрбие  екендігін  ол  «Бақша  ағаштары»  деген  әкгімесінде  ӛте  жақсы 

кӛрсеткен:  «Бағу-қағуда  кӛп  мағына  барында  шек  жоқ  -  дейді  бір  әке  ӛз  баласына,-шырағым,  мұнан 

сен де ӛзіңе тәлім алсаң болады, сен де жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің қате істерінді 

түзеп,  пайдалы  істерге  үйретсем,  сен  менің"  айтқаныңды  ұғып,орнына  келтірсең,  жақсы,  түзу  кісі 

болып  ӛсерсің,  бағу-сыз,  бетіңмен  кетсең,  сен  де  мынау  қисық  ағаштай  қисық  ӛсерсің».Әкесінің 

баласына  айтқан  ақылын  баяндайтын  осы  әңгімеде  үлкен  мән  бар.  Егер  ата-ана  тарапынан  дұрыс 

тәрбие  берілсе,  оны  балалар  дұрыс  қабылдайтын  болса,  онда  мұндай  тәрбие  баланың  жақсы  адам 

болып  шығуына  жағдай  жасайды.  Адам  тәрбиенің  нәтижесі.  Ол  ӛмірге  пешенесіне  не  жазылса 

сонымен  келмейді,  онын  тағдыры  туысынан  белгіленбейді.  Адамдық  қасиеттін  қалыптасатын  жері  - 

ӛмір талқысы, әрекет ету, тәрбие. Күн мен Ай бәрімізге ортақ, бәріміз де адамнын баласымыз, ешкімді 

біріңнен бірің артықсың деп айыруға болмайды -дейді Ыбырай бір ӛлеңінде. Бірақ осы пікірдің де бір 

қате  жері  бар.  Ол  адам  психологиясының  қалыптасуындағы  саяси-әлеуметтік,  қоғамдық-тарихи 

факторлардың шешуші ролін жете түсіне алмауы.  

Ы.Алтынсариннің  ойынша  адамның  сана-сезімін  негізінен  тәрбие  билейді  де,  оның  «сегіз 

қырлы,  бір  сырлы»  болып  қалыптасуын  материалдық  ӛмір  жағдайларымен  емес,  идеалогиялық 

факторлармен, ағартушылық әрекетпен тәуелді еткісі келеді. Ыбырай  Алтынсарин шығармаларында 

кӛтерілген  екінші  бір  ӛзекті  мәселе:  жастарды  түрлі  жақсы  қасиеттерге  баулу,  жаман  қасиеттерден 

жирендіру  мәселесі.  Ы.  Алтынсарин  ӛз  шығармаларында  жас  ӛспірімдерді  адамгершілік  қасиеттерге 

баулып  отыру  мектеп  пен  ата-ананың  ортақ  міндеті  деп  дұрыс  түсінді.  Осы  идея  Ы.  Алтынсарин 

әңгімелерінің  негізгі  арқауы.  Мәселен,  ол  жастардың  байқағыштық  қасиетін  арттыру,  жетілдіру 

мақсатын  кӛздеп,  ӛзі  құрастырған  Үнді  ертегісінен  мынадай  бір  үзіңді  енгізген:  «Біреу  арашқа  іліп 

қойған  етін  ұрлатып  альіп,  айналасына  жар  салады:  аласа  бойлы,  қолында  қысқа  мылтығы  бар, 

ӚЛКЕТАНУ ӘДЕБИЕТІ – ӚЛКЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК – МӘДЕНИЕТІН САҚТАУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ РЕСУРСЫ. 

КРАЕВЕДЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА - ИНФОРМАЦИОННЫЙ РЕСУРС СОХРАНЕНИЯ  

СОЦИАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ ПАМЯТИ КРАЯ                                                                                                                                       

 

183 

 

соңында тарақ құйрық кішкентай иті бар, бір қарт адам кӛрдіңіз бе?—деп. Бұл кісіні әркім кӛрген екен, 

сілтеумен барып тауып, ұрысын ұстапты-мыс, Ауылдас адамдары үндістен: «үрының түсі-түгін қайдан 

білдіңіз?» деп сұрапты. Сонда үндіс айтты дейік Ұрының аласа бойлы екенін білгенім, менің қолыммен 

ілген етімді ол ағаштан аяғының астына тас қойып, соның үстіне шығып алыпты. Қарт екенін білгенім, 

жүргеңдегі  ізінен  байқадым:  адымының  арасы  тым  жақын  екен.  Мылтығының  қысқа  екенін  етімді 

ұрларда  мылтығын  ағашқа  сүйеп.  қойған  екен,  сонда  мылтықтың  аузы  ағаштың  кішкене  қабығын 

жырып кетіпті, жер мен сол жыртылған қабықтың арасыа шамаладым. Ұрының қасында иті бар екенін 

белгенім:  етімді  ұрлап  жатқанда,  ит  анадай  бір  құмайттырақ  жерде  отырған  екен,  соның  құмға  түсіп 

қалған  ізінен  және  бұлғаңдатқан  құйрығының  табынам  байқадым-  депті  –  мыс.Ы.  Алтынсарин  осы 

үзіндіде  байқағыш  болудың  адам  ӛмірінде  оның  дүние  танымында  қанша  маңыз  алатынын  ,  тіпті 

мұндай  қасиет,  білімі  жоқ  бірақтәжірибесі  бар  адамдардың  басында  да  біртіндеп  қалыптасатын  сӛз 

етеді  де,  жастарды  ӛмірді  зерттеп  білуге  байқағыш  ізденімпаз  тәжірибелі  болуға  меңзейді.Осындай 

психологиялық  мәнге  толы  әңгімелердің  жас  ӛспірімдер  үшін  тәрбиелік  мәні  аса  зор.  Мәселен 

«Аурудан аяған күштірек» деген әңгімеде адамның шыдамдылық, тӛзімділік сияқты тамаша ерік-жігер 

қасиеттері,  олардың  сыр-сипаты  сӛз  болады.  Абайсьізда  бір  баланы  арба  қағып  кетіп,  аяғын 

сындырады.  Шешесі  мұны  кӛріп  есінен  танады.  Осыны  сезген  бала  жалам  -  жан  жылағанын  қойып 

тіпті  сынған  аяғын  салып  жатқанда  да  дыбысын  шығарып,  қабағын  шытпайды.  Бүұғн  қайран  болған 

сынықшы:-Аяғың ауырмай ма, қабағыңды да шытпадың ғой - депті. Қасында шешесінің жоғын кӛрген 

бала:-Ауырмақ  түгіл  жаным  сӛзіме  кӛрініп  тұр,  бірақ  менің  жанымның  қиналғанын  кӛрсе,  әжем  де 

қиналып жүдемесін деп, шыдап жатырмын -депті.Адам ӛмірінде әдеттің алатын орны ерекше. Істеген 

істің,  жүріс  -тұрыстың,  демалыстық  яғни  ӛмірдің  сан  саласының  қай-қайсысы  да  жиі-жиі  қайталана 

келе  біртіндеп  әдетке  айналып  отырады.  Бірақ  әдеттің  де  әдеті.  бар.  Адамда  жарамды,  жақсы 

әдеттермен қатар, қарамсыз, жаман әдеттер де болады.  

Ыбырай  шығармаларының  басты  тақырыбы  –  еңбек  тәрбиесі.  Ол  ӛзінің  «Еңбектің  тәрбиелік 

маңызы  жӛнінде»  атты  мақаласында:  «Ерікті  еңбек  адамның  ӛмір  сүруі  үшін  ерекше  маңызды  роль 

атқарады, еңбексіз адам ӛзінің барлық адамдық қасиетінен және барлық құнынан айырылады. Еңбек 

адамның  жетілуі  үшін  керекті  жағдайды  жасап  қана  қоймай,  сонымен  бірге  адамның  ар-ұятын  ӛз 

дәрежесінде сақтап тұруға да кӛмектеседі. Адам ӛзінің жеке еңбегінсіз бір адым ілгері баса алмайды, 

қайта  кері  кетеді»  деген.  Осындай  еңбек  тақырыбына  арналған  Ыбырай  атамыздың  туындылары  да 

жетерлік. Мәселен, «Сәтемір хан», «Әке мен бала», «Ӛрмекші, құмырсқа, қарлығаш», «Қыпшақ Сейіт-

құл», «Бай баласы мен жарлы баласы» т.б. шығармалары бар.

 

Ыбырай шәкірттерді әркезде әртүрлі 

әдіспен  және  әртүрлі  оқулықтармен  оқытуға  барынша  қарсы  болды.  Ол  қандай  пәннің  болмасын 

ғылыми  негізде  оқытылуын  оның  жасӛспірімдердің  ақыл-ойы  мен  сезім  дүниесіне  әсер  ете  алуының 

маңызы  аса  зорекендігін  баса  айтты. Қазақ  халқының  дарынды  перзенті  Ыбырай  Алтынсарин  аса 

күрделі  тарихи  кезеңде,  патша  үкіметі  Шығыс  халықтары  арасында  қатаң  отарлау  саясатын  жүргізіп 

жатқан  кезеңде  ӛмір  сүрді.  Қазақ  халқының  тарихында  Ыбырай  Алтынсарин  ерекше  роль  атқарады. 

Ол қазақтың тұңғыш педагогы, қазақ  даласында бірінші рет  мектеп ұйымдастырып, қазақ жастарына 

білімнің есігін ашты[4]. 

Ыбырай  Алтынсарин  ӛз  халқын  жан-тәнімен  сүйген,  халқының  мәдени  кӛркейіп  ӛсуі  үшін 

бойындағы бар күш-жігерін аянбай жұмсаған нағыз патриот еді. 

Білімге  деген  құштарлық, халқына  қалтқысыз қызмет ету  Ыбырай  Алтынсариннің негізгі ұста-

нымы болды. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел-жұртын кӛрші елдің ӛнер-білімін, техникасын 

игеруге  шақырып  қана  қоймай,  сол  игі  істі  тікелей  жүзеге  асыруға  да  ӛлшеусіз  үлес  қосты.  Қазақ 

даласында  тұңғыш  рет  орыс  үлгісіндегі  пәндік  білім  беретін  мектептер  ашып,  оған  орыс  алфавиті 

негізінде  оқулықтар  жазды,  ӛзі  сабақ  беріп,  жаңа  талапка  сай  келетін  мұғалімдер  дайындауға  күш 

салды. Қазіргі ӛркениетті қазақ халқы не бәрі 48 жасында ӛмірден ӛткен Ыбырай атамызды ұлы ұстаз, 

педагог, ғалым, ірі қоғам қайраткері деп бағалап құрмет тұтады. 

Ыбырай  Алтынсариннің  жұмысы  жастарды  үш  тілді  игеруге,  сауатты  және  жоғары  білікті 

маман болуға шақыратын елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың үндеуімен үлеседі. 

Ыбырай  Алтынсарин  -  нағыз  халықшыл  жазушы,  ӛмір  шындығын  озық  идея  тұрғысынан 

таныта  білген  кемеңгер  суреткер,  аса  қажырлы  қоғам  қайраткері,  заманының  ең  маңызды  мәселесін 

кӛтеріп, жыр тӛккен азамат ақын, жаңашыл жазушы, сол жаңаның тынымсыз жаршысы. Ӛз бойындағы 

қуатын халық мақсаты үшін аямай жұмсаған адал жанды азамат. 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

1. 

«Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. – Алматы: № 11, 2004. 109 – 112 б. 

2..Ы.Алтынсарин тағылымы Арқалық 2008 ж(5-6-бет) 

3. «Ы.Алтынсарин Таза бұлақ Алматы «Жазушы» 1988ж (17-18 бет) 

4. Г.Б.Бижанова «Ыбырай танымы: кеше және бүгін» Арқалық 2010ж.(15 бет) 

 

 

ӚЛКЕТАНУ ӘДЕБИЕТІ – ӚЛКЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК – МӘДЕНИЕТІН САҚТАУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ РЕСУРСЫ. 

КРАЕВЕДЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА - ИНФОРМАЦИОННЫЙ РЕСУРС СОХРАНЕНИЯ  

СОЦИАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ ПАМЯТИ КРАЯ                                                                                                                                       

 

184 

 

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ  ЖИЗНЬ КОСТАНАЙСКОГО КРАЯ ПО 

МАТЕРИАЛАМ МЕСТНОЙ ПЕРИОДИЧЕСКОЙ ПЕЧАТИ (1920-1930 ГГ.) 

 

Касымова  А.С.  -  учитель  истории    ГУ  «Средняя  школа  №7  отдела  образования  акимата 

города Костаная» 

 

Периодическая  печать  всегда  оставалась  интереснейшим  и  наиболее  содержательным  ис-

точником  касательно  всех  сфер  общественно-экономической  и  политической  жизни  страны.  В 

данной  статье  рассматривается  социально-экономическая  жизнь  Кустанайской  области  в  до-

военный  период  на  основе  материалов  местной  газетной  периодики,  выявляются  особенности 

освещения  белых  пятен  истории  –  голода  начала  20-х  –  начала  30-х  ХХ  века,  проблем  коллек-

тивизации. 

Ключевые слова: интеллигенция, административное положение региона, упадок вэкономике 

 

  

Изучение истории родного края - Костанайщины по материалам богатейшей местной периоди-

ки  на сегодняшний  день  представляется  нам актуальным. Она позволяет выявить настроения  твор-

ческой интеллигенции и журналистики в целом, на многие проблемы, каковыми являются сложности 

административного  положения  региона  в  советский  период,  становление  Советской  власти  в  крае, 

голод  в  1920-х  и  1930-х  годов,  жесточайшая  цензура  в  средствах  массовой  информации  в  пред-

военные  годы.  Несмотря  на  многочисленные  подступы  к  исследованию  в  данной  области,  необ-

ходимо  все-таки  признать,  что  они  носят  весьма  отрывочные,  поверхностные,  сюжетные  и  научные 

характеристики,  актуальной  проблемой  выступает  отсутствие    обобщающих  трудов.  Вот  почему 

обстоятельный  анализ  проблем  становления  областных  и  районных  печатных  органов  и  отражение 

на  их  страницах  летописи  региона,  представляется  нам  своевременным    и  востребованным 

читателем и исторической наукой. 

   

Материалы  периодической  печати  кустанайского  региона  свидетельствовали  то,  что  первая 

мировая  и  гражданская  войны  привели  к  голоду  и  полнейшему  упадку  экономики,  в  том  числе  и  в 

Кустанайском уезде.  

  

Газеты  свидетельствовали:  сельское  хозяйство  после  окончания  гражданской  войны  находи-

лось в весьма плачевном состоянии. Еще более ухудшилось оно после засухи 1921 года. 

Как информировали местные газеты, положение осложнялось тем, что сюда началось неорга-

низованное  массовое  переселение  голодающих  из  других  регионов  страны  особенно  из  Поволжья. 

Беженцы,  не  имея  никакой  вразумительной  информации,  надеялись  в  кустанайских  степях  найти 

спасение, но многие обретали здесь вечный покой. 

   

Местная  периодика  отмечала  и  тот  факт,  что  особо  в  связи  с  коренными  изменениями  в 

хозяйстве, сокращением количества скота от голода пострадало казахское население. 

  

В  течение  двух-трех  месяцев  население  впало  в  небывалое  бедственное  положение.  За 

неимением хлеба многие обращаются к всевозможным суррогатам. По свидетельствам местных газет 

«съедается не только сам скот, но и его шкуры». Начинают питаться кошками` собаками, падалью и 

костями павших животных». Помощь могла быть оказана лишь самая незначительная. Детские дома, 

больницы, дома собеса в большинстве случаев почти совсем не получали хлеба, обитатели их пухли 

и в конце концов  умирали медленной смертью. Открытые столовые и питательные пункты работали 

с  большими  перебоями  за  недостатком  хлеба  и  других  продуктов.  Несмотря  на  все  усилия, 

оказываемая помощь далеко отставала от действительной в ней потребности. Смертность достигла 

небывалых размеров /1, 1921, №45/           

Особенно выпукло рисуется голод в самом Кустанае, так как здесь, благодаря скученности на-

селения, все его проявления почти не  ускользают от наблюдения и легче регистрируются. В январе 

1922 года  было 12 голодных смертей, в феврале  -500‚ в марте-1500. Вымирают целые семьи. Уста-

новлено  пять  случаев  людоедства  и  трупоедства.  С  весной  на  кладбищах  выступило  из  земли 

большое количество гробов с трупами, похороненными зимой на недостаточную глубину. Ежедневно 

происходят жаркие собачьи схватки из-за человеческого мяса» 

Где плохое питание, там многие болезни. О положении здравоохранения в уезде местная кус-

танайская газета «Степная заря» писала: «В селе Боровом установлены случаи смертей от холеры.  

По  признанию  властей,  как  сообщали  местные  печатные  издания,  даже  губернская  комиссия 

помощи  голодающим  (Помгол)  была  создана  только  30  августа  1921  года,  хотя  мы  помним,  что 

«голод ясно обозначился» уже в июле...». Помощь Помгола была незначительной. /2‚ 1921, №12/.                                                                                                                                                                                                                                                           

Редакции  газет  и  сами  активно  вели  сборы  средств  в  помощь  голодающему  населению.  Так, 

редактор  Берковский,  сообщал,  что  в  контору  газеты  «Степь»  «поступило  для  голодающих  от 

беспартийных киргиз Кенаральской волости Кустанайской губернии: 4 золотых кольца, 2 серебряных, 

денег серебром на 4 р. 10 коп. от т. Щерба - 1 георгиевский крест 4 степени и серебряную медаль 4 

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: