Әож 908 (063) Қ68 Редакциялық кеңес: Техника ғылымдарының докторы, профессор

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

389 

 

«Аян» деп атаған. Ол Кенесары ханның әскерінде Торғай жасағын басқарды. Қанды қырғын соғыстан 

Иман батыр жеңіспен оралған сайын хан Кене: «Қан майданнан Иман келді, аман келді»-деп сҥйсініп 

отырады екен. Иман атамыздың  кіндігінен  тараған Ҥдербай  ӛз баласын  осы сӛзге орай «Амангелді» 

деп атаған кӛрінеді. 7 жасында әкесіз қалған оны анасы бір жылдан соң ауыл молдасына оқуға береді. 

Бірақ  ол  баланы  сауаттылықтың  әлібіне  ҥйретуден  гӛрі  ӛзінің  шаруашылығында  азапты  жҧмыс 

істетуге  баса  назар  аударды.  Сӛйтіп,  Аманкелдіге  жалшы  еңбегінің  не  екенін  тым  ерте  білуге  тура 

келді.,  бірақ  соған  қарамастан  ол  кҥрделі  араб  жазуын  ӛзінің  қабілеттілігінің  және  білімге  деген 

қҧштарлығының арқасында жедел меңгеріп, еркін оқып, жазуға ҥйренді. 

         

Аманкелді  жастайынан  жетім  қалды.  Оның  теңсіздік  пен  жәбірлеуге  толы  аш-жалаңаш 

бақташылық  ӛмірі  он  бес  жасында  ӛз  ауылында  басталып,  онан  соң  басқа  байлардың  ауылында 

жалғасты.  Осы  кездің  ӛзінде  –ақ  Аманкелдіні:  Байлар  жҧмыс  істемесе  де  осынша  неге  дәулетті 

тҧрады?  Таң  атқаннан  тҥн  қараңғылығына  дейін  еңбек  ететіндер  неге  бір  кесек  етпен  нанға  зар 

болады?-деген  сҧрақтар  мазалады.  Достары  мен  серіктерінің  кейіннен  еске  алғанындай  Аманкелді 

бала кҥнінен –ақ заңсыздық атаулыға ымырасыз болған. Қандай болмасын әділетсіздік пен жәбірлеу 

оның  бойында  сол  кездегі  қҧрылысқа  деген  ашу-ызаңы,  жек  кӛру  сезімін  туғызды.  Аманкелді 

қаймығуды  білмейтін,  батыл,  аса  ақылды  адам  болған.  Жеке  басының  болашаққа  деген  зор  сенімі, 

азаматтық мҧраттарын адамдардың санасына жеткізе білуі, қалыптасқан жағдайға орай дҧрыс бағыт-

бағдар  ҧстай  алуы-оның  еңбекші  бҧқараның  қҧрметі  пен  сҥйіспеншілігіне  бӛледі.    Оның  мінезіндегі 

батылдық  пен  қайсарлық,  батырлық  пен  тиянақтылық  кедейлердің  мҥддесі  ҥшін  кҥресте  айқындала 

тҥсті.  

        

Аманкелді атқа  мініп жҥргенді ҧнататын, жҥген-қҧрық тимеген небір асауларды ҥйреткенді не  ат 

ҥстінде  «аударыспақ»  ойнағанды  жақсы  кӛретін.  Аңға  шыққанды  жаны  сҥйетін,  ол  қҧралайды  кӛзге 

атқан мерген еді. Әсем ән, әдемі әуенге қҧмар болатын Оның дәлелі, Қостанай қаласындағы облыс-

тық-ӛлкетану мҧражайындағы сақталып тҧрған батыр пайдаланған домбыра аспабы. Жас кезінен  –ақ 

болаттай берік, алмастай ӛткір еді. Дегенінен қайтпайтын, ержҥрек батырға тән мінездері кӛп еді. Ба-

ла кҥніне ақ кейде тіпті ҥлкендердің шамасы жетпейтін істерге именбей араласып, тындырып жҥретін. 

Балалардың ойындарында ӛз қҧрбыларында  бас  болып жҥрер  еді. Сол кездің  ӛзінде-ақ біреудің бі-

реуді орынсыз жәбірлегеніне жаны тӛзбейтін. Қоңыр кӛздерінен от шашқандай болып, жәбірленушінің 

кҥші асқанына қарамастан әлсізді қорғауға жанын салатын. Патша чиновниктері мен байларға қарсы 

ӛліспей беріспейтін шайқасқа шығуға бар жігер жалынын сол кезден-ақ жанып, шыңдаған еді.  

           

Аманкелдінің  таптық  саяси  кӛзқарасының  қалыптасуына  оның  балалық  шақтан  бергі  досы, 

алғашқы қазақ большевигі, кейіннен республиканың ірі саяси және мемлекет қайраткері болған Әліби 

Жанкелдин ҥлкен ықпал жасады. Ә.Жангелдиннің естелігінде: Балалық шағымызды бірге ӛткізгеннен 

кейін арамыз талай жылдар бойына алшақтап кетті. Бірақ 1913 жылы ҧзақ айдаудан кейін мен туған 

жеріме қайта оралып, Аманкелдімен қайта кездестім. Екеуміздің жҧбымызды жазбай жҥріп, әңгімеле-

сетініміз  патша  ҥкіметі  мен  байлардың  халықты  қанайтыны,  қазақ  кедейлерінің  халі-жылдан  –жылға 

нашарлап  бара  жатқаны  туралы  болар  еді.  Мен  Аманкелдіге  шетелде  жҥріп  Ленинмен  кездескенім 

туралы, орыс революционерлерінің жҥргізіп жатқан жҧмысы, басқа елдердегі кедейлердің ӛмірі жайлы 

айтып  бердім.  Бҧл  уақытта  Аманкелдінің  есімі  турасын  айтатын  батыл  адам  ретінде,  болыстар  мен 

чиновниктерінің  қас  дҧшпаны  ретінде  халыққа  кеңінен  мәлім  еді.  Аманкелді  әр  уақытта  кедейлерге 

арашашы болып, осынысы ҥшін ауыл байларымен жауласып жҥретін. 

         

Әлі  есімде,  ауылға  сол  жолы  барғанымда  менде  ел  кезіп  жҥрген  жылдары  алған  «Гок»  деген 

маркалы  американ  кинематография  аппараты бар еді. Аманкелді бҧл аппаратты ҥгіт қҧралы  ретінде 

пайдаланды. Досым екеуміз кинокартиналар кӛрсеткен жерге халық ағылып келетін. Сӛйтіп біз «Гок» 

аппаратын алып жҥріп, туған жерді араладық, ал біздің картиналарымызды кӛреміз деп ел адамдары 

соңымыздан қаптап бірге жҥрді. 

         

А.  Имановқа  саяси  сауаттылықтың  алғашқы  сабақтарын  сол  кездегі  тарихи  жағдай,  қоғам 

ӛмірінің  дамуы  берді  деуге  болады.  1905-1907  жылдары  Ресейде  болған  тӛңкеріс,  сол  кездегі  қазақ 

еңбекшілерінің арасында кҥшейе тҥскен толқулар, қазақ кедейлерінің орыс жҧмысшы табының рево-

люциялық кҥресімен мҥдделес болуы да аз әсер еткен жоқ.  

       

Аманкелдінің  кеңесімен  Қайдауыл  болысындағы  қазақ  кедейлері  1906  жылы  патша  қазынасына 

салық тӛлеуден бас тартты. Аманкелді қазақ еңбекшілерінің Қараторғай және Қайдауыл болыстарына 

байлардың  шабындық  жерлерді  заңсыз  басып  алуларына  қарсы  наразылықтарын  ҧйымдастырып, 

оны  ӛзі  басқарды.  Қайдауыл  болысы  уезден  келген  жандармдардың  кӛмегімен  Аманкелдіні  тҧтқын-

дамақ болған кезде, кедейлер оны қорғап қалып, ҧйымшылдық кӛрсетті. 1908 жылы Иманов қазақтар-

дың кӛтерілісін Торғайдағы патша әкімшілігіне қарсы бағыттағаны ҥшін тҧтқынға алынды. Бҧл уақытта 

оның есімі Торғай даласына кеңінен тараған еді. 1909-1911 жылдары байлардың және олардың қол-

шоқпарларының  ғайбат  сӛз  тасуы  және  даттауы  салдарынан  Аманкелді  бірнеше  рет  тҧтқындалды, 

тҥрмеге  де  отырғызылды.  Басына  іс  тҥскен  осы  бір  ауыр  жылдары  Имановқа  праволық  біліммен 

молынан сусындаған революцияшыл пиғылдағы орыс достары Н.Токарев, П. Денисов және т.б. кӛмек-

ке  келді.  Мҧның  ӛзі  оның  әділеттілік  пен  әділетсіздік  аражігін  жете  тануына  айтарлықтай  ықпалын 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

390 

 

тигізді.  Соның  нәтижесінде  Аманкелді  жазықсыздан-жазықсыз  тағылған  жалалардан  аман  қҧтылып 

отырды. Бҧл орайда тҧтқында отырған адамдармен кездесіп, әңгімелесулері Аманкеліднің әлеуметтік 

мәні бар оқиғаларлды тереңірек  талдап, тҥсінуіне аз әсер етпегенін де айта кету керек. 

        

1914  жылы  басталған  1-ші  дҥниежҥзілік  соғыс  Ресей  халықтарына  шексіз  қайғы-қасірет  әкелді, 

империяның  ҧлттық  шеткері  аймақтарындағы  еңбекшілердің,  сондай-ақ  қазақтардың  да  тҧрмыс-

тіршілігін  мҥлде  нашарлатып  жіберді.  Ауылдың  бай-феодал  атқамінерлері  отаршылармен  тізе  қоса 

қимылдап, малды, жем-шӛпті, транспорт қҧралдарын және басқа мҥліктерін жаппай реквизициялады. 

Неше  тҥрлі  алымдар  алу,  еңбекшілердің  иығына  соғыс  ауыртпалығын  тҥсіріп,  ауыр  салықтар  салу 

бҧрынғыдан еселеп ӛсе тҥсті. Бҧл салықтарды дер кезінде тӛлей алмағандар ауыр жазаға ҧшырады. 

Патша  ӛкіметінің  саясатына  қарсы  халықтардың  ӛшпенділік  дауылының  кҥннен  кҥнге  кҥшеюі 

қарапайым халықтың сана-сезімін жедел дамытты. Патшаның Орта Азия мен Қазақстанның жергілікті 

ер-азаматтарын әскери-тыл жҧмыстарына алу туралы  

        

1916  жылғы  25  маусымда  жарияланған  указы  халықтың  патшаға  деген  ашу  ызасын  одан  бетер 

ширықтырып  жіберді.  Указға  сәйкес  19  бен  43  жастың  арасындағы  қазақ,  ӛзбек,  қырғыз,  ҧйғыр  мен 

дҥнген азаматтары шақырту  қатарына болды. Ерлерді әскерге алу онсыз да сіңірі шығып кедейленген 

олардың семьяларына асыраушысыз қалу қаупін тӛндірді,. Сонымен қатар, болыстар, ауылдық стар-

шиналар, ауылдардағы ат тӛбеліндей байлар тізім жасау  кезінде ӛздерінің және туыстарының бала-

ларын әскерге шақырылатындардың қатарынан босатып, олардың орнына жалшылар мен кедейлерді 

кіргізді. 

         

Бҧл  заңсыз  әрекеттер  еңбекшілердің  ашу-ызасын  туғызды.  Жекелеген  жерлерде  басталған  

толқулар 1916 жылы июльде бҧқаралық сипат алып, ақыры ҧлт-азаттық қозғалысына ҧласты.  

         

Әсіресе,  Аманкелді  Иманов  пен  Қырымнан  жасырын  тҥрде  келген  досы  Әліби  Жанкелдин  бас-

қарған  Торғай  даоласындағы  ҧлт-азаттық  қозғалысының  маңызы  зор  болды.  Қарпайым  халық  Аман-

келдіні ӛздерінің мҥддесін қорғаушы ретінде таныды, оны талай  рет жергілікті патша әкімшілігі ҧйым-

дастырған ақсақалдар кеңесіне жіберді. Осындай  жиынның бірінде қазақтың буржуазияшыл ҧлтшыл-

дары патшаның указын орындау ҥшін қолдан келген шаралардың бәрін орындауға даяр екендіктерін  

мәлімдеген кезде, Аманкелді оларға: «Халықтың қанын саудаға салмаңдар. Бірде-бір адамды патша-

ның қанжығасына байлап бермейміз. Ең соңғы мҥмкіндікке дейін әскерге алуға қарсылық кӛрсетеміз. 

Егер патша бізді кҥшпен алуға тырысса, шайқасқа шығамыз,»-деп батыл жауап берді.  

         

Патша  ҥкіметі  болыстарға,  байларға,  ақсақалдарға  және  қазақ  ауылының  басқа  да  ықпалды 

адамдарына  сҥйеніп,  әскерге  алуды  кҥштеп  жҥзеге  асыру  ҥшін  оларға  кӛмекке  казак  отрядтарын 

жіберді. Бҧған қазақ еңбекшілері қарулы қарсылықпен жауап берді.  

А. Иманов ӛзінің ӛкілдерін Қостанай, Ақтӛбе, Ырғыз, Атбасар, Перовск уездеріне жіберіп, оларды кҥ-

реске ҧйымшылдықпен қатысуға шақырды. Бҧл уақытқа дейін ол Торғай уезінде қатары жаңа кҥшпен 

толықтырылып  жатқан  ірі  кӛтерілісшілер  отрядын  қҧрды.  Қыркҥйек  айының  алғашқы  жартысында-ақ 

Аманкелді  отряды  жазалаушылармен  шайқасқа  шығып,  алғашқы  жеңістерге  де  жетті.  Кӛрші  Ырғыз 

және Атбасар уездерінде де негізгі ауыл кедейлеріне, Қарағанды шахталарының, Спасск заводының, 

Успен  кенінің,  Қарсақпайдың,  Байқоңырдың,  Жезқазғанның,  Ташкент  темір  жолының  жҧмысшы  қа-

зақтарынан тҧратын отрядтар қҧрылды. 

        

Аманкелді бҧл отрядтардың арасына тҧрақты байланыс орнатты, кӛтерілісшілердің қарулануын, 

олардың негізінен байлар иелігіндегі мініс аттармен қамтамасыз етілуін қадағалауды, ҧрыс қимылда-

рының жоспарын белгіледі, қалай соғысу керектігі туралы командирлеріне ақыл-кеңес беріп, олардың 

жауынгерлік рухын қолдап отырды. Кӛтерілісшілер А.Имановты ӛздерінің бас қолбасшысы-сардар етіп 

сайлады. Оның штабы Торғай даласының бір тҥкпіріндегі Батпаққара деген жерге орналасты. Барлық 

отрядтар  мыңдыққа,  жҥздікке  және  ондыққа  бӛлініп,  оларға  командирлер  белгіленді.  Кӛтерілісшілер 

бақылау  жасаған  аудандарда  билік  солардың  қолында  болды.  Аманкелдінің  бастамасымен  және  та-

лап  етуімен  отрядтарда  әскери  сапқа  тҧру,  мылтық  ату  әдістерін  ҥйрету,  қорғана  білу  айтарлықтай 

жолға  қойылды. Кҥштерді ҧйымдастыруда, кӛтеріліске қатысушылар арасында ҥгіт-насихат жҧмысын 

жҥргізуде қолбасшыға Әліби Жангелдин кӛмектесті. 

        

Олар  ҧрыс-қимылдарының  жоспарларын  бірігіп  жасады,  ҥгітшілерді  іріктеп  ауылдарға  жіберді, 

солар арқылы патша ӛкіметіне қарсы қарулы кӛтерілістің мақсаттары мен міндеттерін тҥсіндірді. 

        

1916 жылғы қазан айының бас кезінде А.Имановтың отряды Торғайға таяп келді.  

22  қазанда  тӛрт  топқа  бӛлінген  кӛтерілісшілер  шабуылға  шықты.  Бірақ  қаланы  қолға  тҥсіре  алмаған 

кӛтерілісшілер  оны  қоршауға  алды.  Торғайдағыларға  кӛмекке  генерал  Лаврентьев  бастаған  ерекше 

экспедициялық корпустың жақындап келіп  қалғаны туралы хабар алған Аманкелді  қаланы  қоршауды 

тоқтатып (қоршау қимылдары 10 кҥнге созылды), жасақтарды жазалаушыларға қарсы бҧрды. Тҥнқой-

ма почта станциясының маңында кӛтерілісшілер жазалаушылардың алдыңғы отрядына шабуыл жаса-

ды, бірақ жазалаушы корпустың негізгі кҥшінің қысымымен олар Батпаққараға қарай шегінуге мәжбҥр 

болды. Торғайдың тҥбіндегі сәтсіздікке қарамастан, оған шабуыл,  

       

Ә. Жанкелдиннің бағалауынша, «ол халыққа патша ӛкіметінің «қҧдіреттілігі» дегеннің бекер екенін 

кӛрсетіп,  еңбекші  қазақтардың  еңсесін  кӛтерді.  Сонымен  бірге,  Торғайдан  лажсыздан  кейін  шегіну 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

391 

 

біздер  ҥшін  ҥлкен  сабақ  болды.  Берік  ҧйымшылдық  тәртіп  болмайынша,  соғыс  ӛнерін  ҥйренбейінше 

жазалаушыларға қарсы тӛтеп бере алмайтынымыз анық кӛрінді. 

         

Қазақстандағы ҧлт-азаттық кӛтерілісі тҧтас  алғанда 1916 жылдың аяғына қарай жеңіліске ҧшы-

рады.  Бірақ  Торғай  облысындағы  А.Иманов  бастаған  кҥрес  1917  жылы  да  тоқтамай,  ақпан  буржуа-

зиялық-демократиялық  революциясына  ҧласты.  Патша  ӛкіметінің  қҧлауынан  және  Февраль  рево-

люциясының  жеңісінен  ӛздерінің  ерлік  кҥресінің  нәтижесін  кӛре  білген  кӛтерілісшілер  жаңа  хабарға 

қуанды.  Революциядан  кейінгі  алғашқы  айларда  қазақ  еңбекшілері  буржуазияшыл  ҧлтшылдарға, 

эсерлер мен меньшевиктерге сеніп, Уақытша ҥкімет жағдайымызды жақсартады деп ҥміттенді.  Бірақ 

бҧлай болған жоқ. Еңбекші халықтың ӛмірі жақсармады. Керісінше, зорлық-зомбылық бҧрынғыдан да 

кҥшейе тҥсті. Мыңдаған еңбекші қазақтарды жерлерінен қуып, оларды шӛл және шӛлейт аудандарға 

қуды. Феодалдар, байлар, кулактар және жергілікті әкімшілік «кӛтерілістің шығынын қайтару» дегенді 

сылтау  етіп,  халықтың  тіпті  ең  соңғы  малын,  соңғы  бір  тілім  нанына  дейін  тартып  алды,  сӛйтіп 

еңбекшілерді бҧрынғыдан да бетер езіп-жанши тҥсті. 

       

Осы  айларда  алашордашылар  Аманкелдіні  Уақытша  ҥкіметтің  аяғына  жығып  беру  ҥшін  ҥгіттеп, 

кӛндіруге  тырысты.  Бірақ  батыр  бҧл  ҧсынысты  қабылдамады,  кӛтерілісшілердің  бір  бӛлігі  буржу-

азиялық  ҧлтшылдардың  ҥгітіне  сеніп,  ауылдарына  тарап  кеткеніне  қарамастан,  ол  ӛзінің  отрядын 

сақтап қалды.  

       

1918 жылғы 31 наурыздан 03 сәуірге дейінгі аралықта Орынборда Кеңестердің Торғай облыстық 

сьезі  жҧмыс  істеді.  Торғай  уезінің  еңбекшілерінен  А.Иманов  делегат  болды,  халық  шаруашылығы 

комиссиясының  мҥшесі  ретінде  ол  сьездің  жер,  азық-тҥлік,  финанс  және  т.б  мәселелеріне  байла-

нысты  маңызды  шешімдерін  әзірлеуге  қатынасты.  Осында  ол  большевиктердің  Орынбор  ҧйымының 

басшылары С.М.Цивиллингпен, А.А.Коростелевпен және т.б. танысты. Сьезд жҧмысының соңғы кҥнін-

де қалаға кенеттен дутовшылар шабуыл жасады. Делегаттар, олардың ішінде А.Иманов та жҧмысшы 

және  қызыл  гвардияшылар  отрядтарына  қосылып,  ақ  гвардияшылардың  шабуылын  ойдағыдай 

тойтарды.      

         

1918 жылғы ноябрьде Аманкелді уездің әскери комиссары болып тағайындалды. Ӛзінің больше-

виктермен  идеялық  байланысын,-деп  еске  алады  Ә.Жанкелдин,-А.Иманов  ҧйымдық  жағынан  да 

нығайтты.  Әскери  комиссар  және  уездік  атқару  комитетінің  мҥшесі  ретінде  А.Иманов  Жер  туралы 

лениндік  декретті жҥзеге асырумен, уезде, әсіресе ауылдарда Кеңес ӛкіметін ҧйымдастырумен және 

нығайтумен  белсене  айналысты.  Сондай-ақ  Қызыл  Армияның  қатарын  нығайтуға  зор  кӛңіл  бӛліп,  ол 

ҥшін кӛп кҥш жҧмсады. Ә.Жанкединнің кӛмегімен Аманкелді 300 жауынгерден тҧратын екі атты әскер 

эскадронын қҧрды. Торғайда 30 адамдық кіші командирлік қҧрамға арналған курс ашты. Курсанттарды 

оқытып-ҥйретуге әскери істі жетік білетін бҧрынғы майдангер-солдатттар тартылды. Бҧл жауапты істе 

А.Имановқа  уездік  әскери  комиссариаттың  басшысы,  әскери  маман-А.Е.  Веденеев  тікелей  жәрдем-

десті.  Онымен  бірге  Аманкелді  Торғайдың  қорғаныс  бекінісінің  жоспарын  жасады,  жауынгерлердің 

әскери оқуын жолға қойды, тәртіпті нығайтты.  

         

Әскери, шаруашылық және саяси сипаттағы аса маңызды мәселелермен айналысқан А. Иманов 

уездегі алашордашылардың қарулы бандыларымен де кҥрес жҥргізді.  

         

Аманкелді  жҧрттың  арасында  ерекше  беделді  еді.  Торғай  кӛтерілісінің  ҧйытқысы  болған  оның 

ҧйымдастырушылық таланты мен батылдығы осы жерде кӛзге тҥсті.  

       

«Аманкелдінің кейде қызба, кейде жайдары, тҧтас алғанда ҧтқыр мінездерін Балым жеңгейдің ӛз 

аузынан  естідім»-дейді  Ғабит  Мҥсірепов.  Бейімбет  екеуміз  суреттеген  батырға  ӛмірдегі  Аманкелді 

кейде  ҧқсап,  кейде  ҧқсамайды  екен.  Ҧқсамайтын  жақтары  Аманкелдінің  батырлық  жақтарында  емес, 

ой тереңдігі жағында екені сезіледі. Аманкелді батырды алашордашылар ӛлтіргеннен кейін батырдың 

туған-туысқандары  оның  киім  кешек  дҥниелігін  де  бӛлісіп  әкеткен.  Батырдың  әруағы  қонсын  деген, 

ҥлкен  ҥйде  сақталсын  деген,  кіші  ҥйде  сақталсын  деген  нағашы  да,  жиен  де  кӛбейген.  Аманкелдінің 

аттары  да,  ер-тоқым,  қамшысы  да  қолды-қолда  кеткен.  Аманкелді  шежіре-кітап  жазған.  Ол  кітапта 

Аманкелдінің Петерборға барғаны, орыс патшаларының шежіресі, ӛз руы  Бегімбет туралы жазылған 

болатын, -деп еске алады Аманкелді батырдың сарбазы болған Әлжан Қарабаев. 

        

Аманкелдінің  кітабын  -жазушы  Ғабит  Мҥсірепов  соғыс  жылдарында  қолына  тҥсірген.  Аласа 

бойлы,  қара  мҧрт,  шоқша  сақалды,  Арал  ауданынан  келдім  деп  таныстырған  адам  табыс  етті  деп 

жазады Ғ. Мҥсірепов.  

         

Батырдан  қалған  жалғыз  асыл  мҧра  еді.  Қара  жҧмысқа  кетіп  бара  жатпасам  әлі  де  сандық 

тҥбінен шығармаған болар едім. Ендігі жауапкершілігі сіздің мойныңызда. Аман қайтсам ӛзіңіздің қолы-

ңыздан  қайтып  алармын.  Мен  тезбе-тез  «шежіренің»  маңызды  беттерін  машинкаға  бастырып  алып, 

ӛзін  орталық  музейге  сақтауға  апарып  бердім.  Бҧл  21х345  сантиметрлік  кеңсе  книгасы.  Аманкелді 

кітаптың оңынан соңына қарай бастапты. Оның ҥй-ішілік, шаруашылық жайынан жазғандары мыналар: 

1. 

«1911  жылы  17  августе  Рамазан  туды.  Рамазан  айының  15-і  кҥні  намаздыгерде.  Сол  жылы 

біз  кӛшіп  барып  доғал  қыстады.  Қайтып  келдік.  1914  жылда.  Шәріп  туды.  1914жылы  17  –уйінде, 

сейсенбі кҥні кҥн шыға» 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

392 

 

2. 

«1915 жылы 13 мартта 80 ірі қой, 39 бойдақ, 21 ешкі, жамғысы тӛлден басқа 140 болды. 79-ы 

саулық, бір қошқар, 7 еркек бойдақ, 32 ҧрғашы... Қозы бастап сойылды 11 майда, 12-сіне қарай »Бҧл 

келтірілген мәліметтерден шежіре-кітаптың Аманкелдінікі екені айқын кӛрінсе керек.  

          

Аманкелдінің  әлеуметтік  ойларын,  мәдениеттік  шама-шарқын  аңдататын  мынадай  жазғандары 

бар: 

         

«Мен  1914  жылы  29  мартта  Петромбор  қаласынан  бейсенбі  кҥні  07  сағат  10  минутта  кҥн  бата 

қайттым. Мәскеуге таңертең сағат 9 сағат жарымда келіп тҥстік. Мәскеуден кешкі сағат бес жарымда 

жҥрдік. Сол тҥнімен, келер кҥнімен жҥріп келер тҥнде, тҥн ортасынан 2 сағат ауғанда Самар қаласына 

келдік.  Самардың  сағаты  Петромбор  сағатынан  бір  сағат  59  минут  ілгері  жҥреді  екен.  Самардан  тҥс 

қайта  3 сғаат және 40 минут жҥріп Орынборға таңертең 98 сағат 5 минутта келіп тҥстік.Орынбордан 

жарты сағаттан кейін жҥріп кетіп, ертеңгі таңертең сағат алтыда Шалқарға келіп тҥстік. Шалқар сағаты 

Самар сағатынан 37 минут ілгері жҥреді екен.» 

         

Аманкелдінің  осы  жазғандарынан-ақ  оның  зерделі  адам  екені,  әр  нәрсені  қадағаламай  тынбай-

тыны байқалады. Әсіресе, әр қаланың уақыт айырмашылығын дәлдеп анықтап алуы дала қазағы тҥгіл 

сол кездегі қазақ оқығандарының ойына кірді ме екен? Шежіре –кітаптың бҧрын ақ кҥйінде қалдырған 

бірінші  тарағында  мынадай  жазулар  бар:«1-інші  соғыс  18  октябрьде  Татырда  болды.  1916  жылы  6 

ноябрде Торғай қаласында соғыс болды. Елге келіп екінші  қайта аттандық. 5 декабрьде Шошқалыда 

соғыс болды. 13 ноябрде сенбі кҥні Кҥйікте соғыс болды. 1917 жылы 18 февральде Қҧмкешуде соғыс 

болды. Бҧл беттегі жазуларды әуелі біреу қара қарындашпен асығыс жазған да кейін Аманкелді қара 

сиямен  ҥстінен  тҥзеткен.  Ай-кҥнін  анықтаған.  Екі  жақтан  ӛлген  адамдардың  санын  қойған.  Шежіре-

кітабында Аманкелді екі рет Кӛкшетау уезіндегі Саумалкӛл сотына тартылғанын жазыпты. (Саумалкӛл 

осы  кҥні  Володаровка  деп  аталады.)  Шежіре-кітаптан  оның  кімнің  қолында  сақталып  келгені  де 

байқалады. Шежіренің ақ қалған бір жерінде Аманкелдінің ҥлкен ҧлы Рамазанның біраз жазғаны бар. 

         

Шежіре-кітаптан  келтірілген  ҥзінділерге  жете  кӛңіл  аударсаңыз  бҧл  кҥнге  дейін  Аманкелдінің 

қандай  адам  болғанын  ҥстірт  тҥсініп  келгеніміздің  даусыз  екені  анық.  Аманкелді  рухани  мәдениет 

тҧрғыларынан қарағанда бҧл ӛз дәуірінде ҥлкен адам. Оның ел тіршілігіне ҥнемі кӛңіл аударып отыр-

ғанын кӛресің. Патшалық қҧрылысқа ол 1916 жылдан кӛп бҧрын қарсылығы бар адам. Оның «Патша-

лардың һәм  қазақтардың тарихы» деген  еңбегінің  әр сӛзіне  қадағалап қарасаң, оның ар жағында әр 

тҥрлі  қоғамдық  ойлар  жатқаның  кӛресің.  Қазақ  және  Орта  Азия  халықтарының  орыс  патшалғына 

қашан  бағынғанын  сонша  қадағалап  зерттеу  ол  кездерде  жоғары  білімді  қазақ  оқығандарының  да 

кӛңіл аударған жҧмысы емес. 

         

Патшалардың  тарихын  Аманкелді  әлде  қандай  кітаптан  аударып  алғаны  даусыз  болу  керек. 

Бірақ  сол  заман  ҥшін,  сол  қыр  қазағы  ҥшін  осының  ӛзі  қымбат,  рухани  мінез!  Кітаптан  кӛшіріп  ала 

отырып, бҧл мәселелерге Аманкелді ӛзінің елдік тҧрғыда қарайтынын жасырмаған. 

         

Аманкелді  шын  мәнінде  батыр  болып  жаратылған  жан  еді.  Нар  тәуекелшіл,  ӛткір,  ӛктем,  қҧра-

лайды кӛзінен атқан қҧла мерген, шешен де кӛсем болып туылған тҧлға. Елге есімі 1916 жылдан кӛп 

бҧрын танымал батыр ел ҥшін еңіреп туған ер екендігіне кҥмән тумаса керек. 

         

Қорыта  келгенде  айтарымыз  -  Аманкелді  туралы  бҧл  кҥнге  дейін  болып  келген  кӛзқарастарда 

ҥстірттіктер кӛп. Ниет адал, мақтау да жетіп жатыр. Бірақ дәлдік, анықтағандық сҧйықтау. Біздің жазып 

отырғанымыз  да  ғылыми  тексеріске  жатпайды,  әрине.  Бҧл-  Аманкелді  сияқты  халқымыздың  нағыз 

ерінің алдында кейінгі ҧрпақтың парыз-қарызы барын тағы бір рет еске тҥсіріп, кӛңіл аудару мақсаты. 

Сондықтан  нағыз  тарихшыларымыз,  қоғамдық  қайраткерлеріміз,  журналистеріміз  болып  Аманкелді 

жайын жан-жақты зерттеп, шындықты ашар, орнықты қорытынды жасар деп сенім білдіреміз. 

 

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: