Өзін-өзі тексеру сұрақтары

қолда  бар  деп  статистикалық  байланыстары.  Бір  айнымалылықтың  өзгеруі  екінші  айнымалылықтың  өзгеруіне 
алып келеді. Басқаша айтсақ, екі 
айнымалылықты сызықты корреляция немесе сызықтық емес корриляция бақылау қажет. 
Қолда  бар  корреляция  нəтижесіндң  себептілік  байланыстардың  шарттары  жеткіліксіз,  яғни  байланыс  кездейсоқ 
немесе  үшінші  айнымалылықты  шартталған  болуы  мүмкін.  Үшінші  белгі  себептіліксіз  байланыс  тірнеледі,  егер 
эсперименталған  процедура  басқа  мүмкіндіктерді  қосып,  А  жəне  В  байланыс  түсіндірсе  жəне  басқа  да 
альтернативті себептердің В құбылысында шығару эсперименталдық əрекетте тіуелсіз айнымалылықтың өзгеруі 
тəуелді,  айнымалылықтың  өзгеруіне  себеп  болады.  Экспериметатор  зертелуіне  əр  түрлі    алдыңдағы  қатты 
сигналдар береді жəне ол оның психикалық жағдайын өзгертеді, зерттелуінен сигналды естейді немесе естімейді, 
бұл əр түрлі материя немесе верболды жауаптарға алып келеді («ия»,-«жоқ», «естіп тұрмын – естімей тұрмын») 
эксперименталдық жағдайдағы сыртқы айнымалылықтарды экспериментатор бақылау қажет. 
Сыртқы  айнымалылыөтан  мыналар  бөлінеді:  1)  кеспекті  айнымалықтар,  систематикалық  араласуды 
жалғастырып,  сенімсіз  мəліметке  алып  келеді.  2)Қосымша  айнымалылық  себеп  арасындағы  байланыстарды 
білуге арналған. 
Зертеушілер  тəуелсіз  айнымалылықтың  əртүрлі  өзгешілігін  көрсетті  олар  сапалық  жіне  сандық  болады.  Тəуелді 
айнымалылықтардың арасында базистікке бөлінеді. Базистік айнымалылық – бұл жалғыс тəуелді айнымалылық, 
яғни тəуелсіз айнымалылыққа ісер етеді. 
2.Жетеуші тəуелсіз айнымалылықты алға түсіруге талпыну қажет. Экспериментте осы шарт орындалса, онда оны 
жаңа эксперимент деп атайды. Бірақ экспериментке кірерде бір айнымалылықты өзгертіп, сондықтан бірге басқа 
да  қатарды  өзгертеді.  Бұл  өзгеріс  экспериметатор  əрекетінен  болуы  мүмкін  жəне  екі  айнымалылық  арасында 
шартталған байланыс болуы мүмкін. 
Эсперименталдық  зерттеудегі  ортақ  мəселе  ол  тəуелсіз  айнымалылықтың  бөлінуі  жəне  оның  басқа  да 
айнымалылықтардан бөлшектенуі. 
Айнымалылық эспериментте тəуелсіз айнымалылық сапасы алға шығуы мүмкін: 
1) 
Тапсырма мінездемесі. 
2) 
Жағдайдың ерекшелігі 
3) 
Зертелушінің басқару ерекшелігі 
Тапсырма  мəлемдемесі  –  бихевиоризм  салты  бойынша  эксперимитатор  стимулятордың  мінездемелерін  өзгерте 
алады,  бірақ  оның  басқаруында  үлкен  мүмкіндік  бар.  Эскпиримитатор  стимуляторда  немесе  тапсырма 
материалың  өзгерте  алады,  зертеушінің  жауабының  типін  немесе  бақылау  шкаласын  т.б.  өзгерте  алады.  Ол 
интрукцияны  оның  мақсатын  өзгертуі  мүмкін,  яғни  зерттеуші  тапсырманың  орындалуына  жетуі  үшін. 
Эксперимитатор  сондай-ақ  зертелушіге  тапсырманың  шешілу  амалын  өзгертңп,  оған  кедергілерді  қоюы  мүмкін 
жəне т.б. 
Жағдайдың  ерекшелуіне,  яғни  зертелушінің  жасағаны  эксперимиталды  тапсырманың  құрамына  кірмейтін 
айнымалылықтар  жатады.  Бұл  мысалы  орналасқан  орындағы  температура,  жағдай  немесе  сыртқы 
бақылаушылардың болуы. 
Эксперимитатор  нені  өзгерте  алады?  Ол  біріншіден  берілген  жағдайдағы  физикалық  параметрді  өзгерте  алады. 
Мысалы,  олар  апаратуралық  орналасуды  өткізетін  орынның  сыртқы  түрін  жəне  сыртқы  дыбыс,  айқайды, 
температураны,  жиһаздардың  орналасуы,  қабырғалардың  түсін,  эксперименті  өткізу  уақытын  т.б  өзгерте  алады. 
Яғни стимул болмайтын бүкіл жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады. 
Екіншіден,  бұл  əлеуметтік  физикалық  парметрлер  бөлінуі  –  экспериметатордың  қатысуымен  жұмыс  жасау, 
жалғыз жқмыс жасау т.б. 
Үшіншіден, бұл зеттеушімен экспериметатор арасындығы қатынас. 
Ереже  бойынша  қазіргі  эксперименталдық  зерттеулерде  тұлғаның  диференциялды  –  физикалық  ережелері,  яғни 
олар интеллект, жасы, жынысы, əлеуметтік жағдайы т.б. қосымша айнымалылық санасына  ескеріледі, яғни бұны 
экспериметатор жалпы физикалық экспериментте бақылайды. 
Бірақ  бұл  айнымалылықтар  дифференциалдық    физикалық   зерттеуде , екінші   негізгі  айнымалыққа  айналуы     
мүмкін , бұндай   жағдайда  факторлық  жоспар  жүргізеді. 
Психологтар      зерттеушінің      тəртібімен    жұмыстанып  ,  сондықтан    тəуелді  айнымалылықтар      санасына  
вербольді немесе  вербольді емес  параметрлерді таңдайды. 
Тəртіптік  параметрлер    таңдауды    экспериментталдық    болжамның    нəтижесімен    анықталады.    Зерттеуші    оны 
максималды    нақтылауы  керек,  яғни    тəуелді    айнымалылық    операцияланған    жəне    экспериментке    кірудегі  
тіркелуге беріледі. 
Тəртіп  параметрлерін    қалыпты    динамикалық    жəне    мазмұндық    болып  бөлінеді.  Қалыпты  динамикалық  
параметрлер  аппаратуралық   тіркелу оңай  беріледі. 
1) Дəлдік    Жиі  тіркелетін   параметр болып табылады. Физикалық  экспериментте  берілген  тапсырмалардың  
көбі    жетістікке  жетуге      бағытталған  ,    оның  дəлдігі    немесе    қатесі    негізгі    тіркелген    тəртіп    параметрлері 
болады. 

2) Латенттілік-  сызықты бақылаушыдан  психикалық процесс  білдіртпей өтіп кетеді. Дабыл  берілу  алдындағы  
уақыттан  бастап  жауап  таңдауға  дейінгі   уақытты  латенттік  уақыт деп атайды. Кейбір жағдайларда  латенттік  
уақыт  үрдісте  маңызды  мінездеме  бола алады, мысалы,  оймен шешетін тапсырмаларда. 
3)Қаутық немесе  жылдамдық , орындалу əрекеті  таңдау  уақытымен  оны аяқтауды  əрекеттің  шапшаңдығы деп 
аталады. 
4) 
Температура – маңызды  мінездеме,  тəртіптің  жай формаларын  зерттеу болып табылады. 
5) 
Өнімділік-  орындау  уақытында    қате  саны  мен    əрекетті      орындаудағы      сананың  қарым-қатынасы. 
Маңызды  мінездеме    болып зерттеуді  үйренуде ,  танымдық  үрдістер,  шешіле  қабылданған үрдістер жасады. 
Тəуелді  айнымалылық валидті жəне  сенімді  болуы керек. 
Тəуелді  айнымалылықтың   үш түрін  көрсетуге болады: 1) бір уақыттағы, 
2)  көп  қалыптағы,    3)  фундаментальды    бірінші    жағдайдағы    тек  бір    параметр    тіркеледі  жəне    ол    тəуелді  
айнымалылықтардың    көрінуі  болып    есептеледі.    Екінші  жағдайдағы    тəуелді    айнымалылық  көпқалыпты.  Ал 
үшінші  жағдайда,  жеке    параметрленген    көпқалыпты      тəуелді  айнымалылықтардың    қарым-қатынасы, 
параметрлер  саналық  аргумент    ретінде    қаралады,    ал  тəуелді  айнымалылықтың    өзі    жүйелер  сапасы  ретінде 
қарастырылады. 
Тəуелді    айнымалылықтардың    өзгеруіне    екі  негізгі    қабылдау    фиксациясы  бар.  Бірінші    бір  зертелушінің  
қатысуымен көптеген   эксперименттерде қолданылады.  Тəуелді  айнымалылықтардың  өзгеруі  эксперименттегі  
тəуелсіз  айнымалылықтардың    өзгеруінен  кейін    тіркеледі.    Екінші  қабылдау    фиксациясы    ол  тəуелсіз   
айнымалылықтың  деңгейінің   шапшандатылған өлшемі  деп аталады. 
4.Қазіргі    экспериментталдық      физикалық    түзелуіне      К.Левиннің      формуласы    жатады  –  тəртіп  тұлға  
функциясы  жəне  жағдайлары бар. 
В=
=
=
=f(p;s) 
Физикалық   эксперимент  теориясында   көптеген  мамандар   соның ішінде   Мак Гиган,  физикада  2 типтің  
заңы бар. Олар: «стимул» - «жауап» , «ағза» - «тəртіп» 
Бірінші  тип заңы  экспериментталдық  зерттеуге кіреді,  стимул – бұл тəуелсіз   айнымалылықтардың ,  ал тəуелді  
айнымалылық  зерттеушінің  жауабы. 
Екінші   типтегі  заңы əдіс өнімділігі бұл жүйелік бақылау жəне өлшеу болып табылады. 
Классикалық физикалық тəртіптілік эксперименте функционалды тəуелділік түрі тұрақталады. 
R=f(s) 
Мұндағы R- жауап, ал S-жағдай немесе тапсырма. S айнымалылықтың жүйелі түрінде өзгереді. Тəуелділіктің 
қортындысы сызықтық немесе сызықтық емес болып бекітіледі. 
Тəуелділіктің басқа типі таңбаланады, яғни тəртіптің тəуелділігі жəне қасиеті немесе зерттелушінің ағзасының 
жағдайы: 
R=f(0)  немесе     R=f(P) 
Зерттелушінің тəуелділік тəртібі зерттелуде содан немесе басқадан ағза жағдайы немесе жеке тұлғалық 
қасиеттер.Зерттеу топтың адамдардың қатысуымен өтеді,берілген белгі бойынша: қасиеттермен  немесе 
актуальды  жағдайына   байланысты   айырылынады. 
Левиннің формуласына тоқталайық. Жалпы  қалыпта ол экспериментальдық  физикалық  идиялын кескіндейді: 
анықталған  ситуация  бойынша  тұлғаның  нақты тəртібін  болжауда  мүмкіндік болады. 
Рсы формулаға кіретін « Тұлға»  айнымалығы, тек «қосымша» ғана  қарастырылмайды. Необихевиоризмдік салт 
«аралық»  айнымалық терминін жүргізуді ұсынады. Соңғы  уақытта  бұндай «айнымалықты» - тұлғаның  
қасиеттерімен  жағдайларымен   мынандай термин бекітілді. 
Бұл «айнымалылық- модератор» . 
Айнымалылықтардың    алты  түрлі    байланыстары  бар.Бірінші    ол    жай,  -  тəуелді    айнымалылық    қатыспайды. 
Графикалық  ол  тіке  көрінеді,  графикте  базистік    осьтер    параллельді    х    осінде    тəуелсіз    айнымалылықтың  
деңгейі   кейінге   қалдырылған. 
Тəуелді айнымалының  тəуелсіз айнымалылықтың  өзгеруіне сезімталсыз. 
5.Тəуелсіз айнымалылық сыртқы айнымалылықтардың бақылауын айыру қажет.Тəуелсіз айнымалықты бақылау 
оның белсенді өзгеруімен тұрады. Екінші түсінік мазмұны ол «бақылау» сыртқы басқару болып табылады, ол 
«қалғаны» эксперименттегі айнымалылар. 

  Тəуелсіз айнымалылықты бақылаудың басты екі негізгі тəсіл айырады. Бұл тəсілдер эмперикалық зерттеулердің 
екі  типтің  негізіне  жатады:  олар  белсенді  жəне  енжар.  Физикада  белсенді  қызметтік  əдіс  (эксперимент)  жəне 
коммуникативтік (əңгімелесу), ал енжарға –бақылау жəне өлшеу жатады. Енжар əдісті сонымен қатар жүйеленген 
тіркеу немесе жүйеленген бақылау деп аталады. 
Экспериментте тəуелсіз айнымалылықты бақылау белсенді манипуляциялау көмегімен өңдіріледі.  
Зерттеуді  жоспарлауда  көрінген  принциптер  белсенді  жəне  енжар  зерттеулер  жоспарының  қалыптасуына 
бағытталған. 
Эксперимент нəтижесінде бірнеше бақылау қабылдаулары сыртқы айнымалылықтарға əсер етеді: 
1.Сыртқы айнымалылықтар элиминациясы 
2.Шарттардың тұрақтылығы  
3.Балансировка 
4.Контор балансировка  
5.Рандализация 
 Бұл  қабылдаулар  бөлек  айнымалылықтардың  жағынан  əрекеттерден  түгелдей  арылмайды,алайда  оның  
орындалуы  өзіндік профилактикалық процедура болып табылады. 
1.Элиминация.Жай түрі, бірақ мүмкіндігінше орындалуына «радикалды» бақылау тəсілі.Экспериментальді 
жағдайда мынадай амалмен констукциялайды, яғни сыртқы айнымалылықтағы қандай да бір қатысуды 
ескерту.Мыс; психифизикалық зертханаларда көбінесе экспериментальдық камера орналастырады,ол 
зерттелушін айқайдан, діріл əрекеттерінен ,жəне электро магниттің сыртқы дауыстардан оқшаулындырады.Бірақ 
көбінесе сыртқы айнымалықтардың əсерін элементтеу мүмкін емес.Мыс;мынадай айнымалылықтарды шығаруды 
елестету қиын яғни олар жыныс,класс немесе интеллект, 
2.Тұрақты  шарттарды  құру.Егер  экспериментальдық  жағдайлардан  сыртқы  айнымалылықтарды  шығару 
мүмкін  болмаса,  онда  зерттеулə  оны  өзгермейтін  қылады.Осындай  əсерде  сыртқы  айнымалылық  барлық 
зерттеулерде де өзгеріссіз болады, бүкіл маңызды тəуелсіз айнымалылықтарда да, жəне ол барлық, эксперимент 
ұзақтығында  да  болады.Алайда  бұл  стратегия  эффект  араластыру  түгел  қашғызбайды.Эксперимент  жүргізгенде 
зерттеуші  сырқы  кеңістік  уақыттың  шартты  өзгерпеуге  тырысады.Көбінесе  экспериментальдық  сынау,немесе 
бақылау    барлық  зерттеушілермен  бір  уақытта,  аптаның  сол  бір  күнінде  өткізіледі,мыс;  дүйсенбі  таңғы  сағат 
9.Алайда бұл эффект араласуынан құтылуына кепіл берілмейді. 
Зерттеуді  өткізудегі  техниканы  стандарттайды  жəне  экспериментальды  орындағы  құрал-саймандарды 
стандарттау кажет. 
Зерттеуші  қосымша айнымалылқтарды тұрақты етуге талаптанады,зерттеуге маңызды жекелік мінездемелерімен 
топтағы зерттеушілерді теңістіру. 
Экспериментатор барлық зерттеушілерге бірдей нұсқауды ұсынуы қажет. Ол өзінің интонациясы мен даусының 
күшін  сақтауы қажет.Магнитафонға инструкцияны жазу ұсынылады жəне жазудыұсынуы болады. 
3.Балансировка.  Мынадай  жағдайда,яғни  экспериментті  өткізудегі  тұрақты  шарт  құру  мүмкіндігі  болмайды 
немесе  шарттың  тұрақтылығы  жеткіліксіз  болғанда,  эффектіні  балансировкалау  техникасын  сыртқы 
айнымалылықтар əрекетінен қолданады.Балансировка екі жағдайларда қолданылады: 
1.Егер сырты айнымалылықты теңестіру мүмкін болса; 
2.Егер оны теңестіріп жəне осы айнымалылықты бақылауға арнайы алгоритмді жүргізсе. 
Балансировка  тəсілі  өзгешесіз  сырты  айнымалылықтарға  əсерін  қарастырамыз.Ол    мынадан  тұрады,яғни 
эксперимент  жоспарында  бақылайтын  тобы  кіреді.Бақылау  топтарындағы  экспериментальдық  зерттеу,  сол 
экспериментальдық  зерттеу  шарттарындағыдай  топқа  жүреді.Тек  айнымалылығы,экспериментальдық  əрекет 
зерттеушіге  ғана  орындалады.  Бақылау  тобындағы  осындай  тəуелді    айнымалылықтардың  өзгеруі  тек  сыртқы 
айнымалылықтарға  сертті,ал  эксперименталдыда  –сыртқы  жəне  тəуелсіз    айнымалылықтардың  бірлескен 
əрекетімен.  Əрине,  бұнымен  əрбір  сыртқы  айнымалылықтардың  өзгеше  əсерін  бөлуге  болмайды  жəне  сол 
тəуелсіз айнымалылықтың  ерекшілік əсерін айнымалылықтар  дара əсер эффектісі үшін бөлуге болмайды. 
1.Бақылау тобын пайдаланумен  балансировкалау тəсілі. 
2. Сыртқы айнымалылықтар эффект бөлінуінің балансировка тəсілі. 
Тəуелсіз айнымалылыққа оны  немесе басқа сыртқы айнымалылар  қалай əсер ететінін анықтау үшінбір  болса  да 
бақылау тобы бар жоспарды жүргізеді. Жалпы жағдайда бақылау тобының саны экспериментальдық жоспарда. 

N=n+1,қайда  n-ол сыртқы айнымалылықтар болуы қажет. Екінші бақылау топтары эксперименттальдық шартқа 
сиады,  бұнда  сыртқы  айнымалылықтардың  біреуінің  əрекеті  шығады,  бұл  эксперименттальдық    тəуелсіз 
айнымалылығына  жəне  бірінші  бақылау  тобына  əсер  етеді.  Бірінші  жəне  екінші  бақылау  топтарының 
айырмашылығы бұл сыртқы айнымалылықтардың біреуінің ерекше əсерін бөліп көрсету. 
Қиын эксперименттерде бірнеше айнымалылықтарды бір уақытта балансировка жүргізіледі.Интеллект тестелеуде 
экспериментатор  жынысы  зерттелушінің  əрекетіне    əсер  етуі,  есепке  алынуы  мысал  бола  алады.  Бізде  екі  топ  
зерттелуші, ер адам жəне əйел адам жəне екі экспериментатор (ер жəне əйел адам). 
Эксперимент жоспары желесі бейне бойынша көрінуі мүмкін. 
Топ 1 (Эксперимент) 
Топ 2 (Бақылау) 
1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам. 
1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам. 
2.Ер адамдар-экспериментатор əйел. 
2.Ер  адамдар-экспериментатор əйел. 
3.Əйелдер-экспериментатор ер адам. 
3.Əйелдер-экспериментатор ер адам. 
4.Əйелдер-экспериментатор əйел. 
4.Əйелдер-экспериментатор əйел. 
 
4.Конторбалансировка.Бұл  қабылдау  қосымша    айнымалылықтар  қабылдауы    көбінесе  экспериментатор  өзіне 
бірнеше серияларды қосқанда қолданылады.Зерттелуші кезек-кезек əртүрлі шарттарда болады, жəне \алдындағы 
шарт  ілесуші  шарттардың  эффект  əсерін  өзгертуі  мүмкін.  Мысалға:  дифференциалды  есту  сезімталдығын 
зерттеуде  бəрібір емес, қандай дауыс , қатты немесе тыныш зерттелушіге  қайсысы бірінші , ал қайсысы екінші 
көрінгені бəрəбір емес. Сонымен бірге интеллект толтырудағы тесттен зерттелушіге тапсырманың  ретін көрсету 
маңызды:жайдан  күрделіге  немесе  күрделіден  жайға.Бірінші  жағдайда  көбірек  интеллектуальды  дамыған 
зерттелушілер  көп  шаршайды  жəне  мотивация  сын  жоғалтады  басқаларына  қарағанда.  Яғни  олар  көп  тапсырма  
санын шешуге мəжбүр болады. 
Екінші  нұсқауда  азырақ  интеллектуалды  дамыған    зерттелушілер  тақырыпты  көргенде  сəттілік  стресін  сезінеді 
жəне  оның  көбірек  интеллектуалды  əріптесіне  қарағанда  ол  көп    тақырыпты  шешуге  мəжбүр  болады.  Осындай 
жағдайда  жалғастырушы  эффектілерін  жою  жəне  эффект  нəтижесінде  контрбалансировканы  қолданады.Оның 
мағынасы мынадан тұрады  ,əртүрлі тапсырмалардың ретімен  көрінуі, стимулдар бір топтың əсері тапсырманың 
басқа ретін көрінуімен. 
5.Рандализация.  Яғни  популяциядағы  əрбір  мүшел  эксперементке  қатысушы  қылуға  тең  мүмкіндікті    кепілдік 
береді. Əрбір таңдуға сайланған кісіге  реттік нөмір иемделенеді,ол эксперименталдық жəне бақылау топтарына  
зерттелушілерді таңдау.Ол кездей соқ нөмір таблица көмегі арқылы өткізіледі. 
4.Рандализация  эксперимент  нəтижесінде  зерттелушілердің  индивыдуалды  жағдай  жасайтын  тəсіл  болып 
табылады. 
Рандализация екі жағдайда пайдаланылады: 
1.Эксперименталды жағдайларда сыртқы айнымалылыларымен басқаруды білгенде,алайда бізде бақылаудағы бір 
техниканы пайдалануға қатысқан. 
2.Біз қандайда бір эксперименталды жағдайда сыртқы айнымалылықты операциялағанды болжаймыз, алайда біз 
оны өзгешелей алмаймыз  жəне басқа техника да айырбастай алмаймыз. 
Көп  мамандардың  пікірінше,  соның  ішінде  Кэмпбеллде    рандализация  процедурасының    нəтижесінде  топтарды 
теңестіру  жалғыз сенімді элиминизация тəсілі сыртқы  айнымалылылардың тəуелді айнымалыға əсері. Кэмпбелл 
яғни  эксперименталдық  əсер  алдында  рандализацияны  яғни  топты    теңестірудегі  тəсіл  деп  анықтады.Басқа 
тəсілдер,мысалы барлық салыстыру əдістері, үшінші болып мінезделеді жəне ол валидті емес нəтижеге əкеледі. 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1. 
Тəуелді айнымалылық дегеніміз не?  
2. 
Тəуелсіз айнымалылық дегеніміз не?  
3. 
Айнымалылықтардың арақатынасы қандай?  
4. 
Айнымалылықтарды бақылау қалай жүреді?  
 
№16 Дəріс. 
Тақырып: Психологиялық өлшеудің классикалық теориясы. 
Дəрістің мазмұны. 
1.Психологиялық өлшеудің классикалық теориясы. 

2.Теория бөліктері. 
3.Шкалалар типтері. 
4.Шкалалар типреті жəне түзілістер типтері 
Мақсаты:  Психологиялық  өлшеудің  классикалық  теориясы,  теория  бөліктері,  шкалалар  типтері, 
шкалалар типтері жəне түзілістер типтері жөніндегі түсініктерді қалыптастыру.  
 
1.Өлшеу  жекелік  зерттеу  əдісі  болып  табылады.  Бірақ  эксперименттік  толық  процедураның  компоненті  де  бола 
алады.  Өлшеу  өзіндік  əдіс  ретінде  субьект  əрекетінің  индивидуалды  ерекшеліктерін  жəне  олардың  қоршаған 
ортада  бейнелеуін анықтайды. Сонымен қатар индивидуалды тəжірибе құрамын жəне бейнелеу адекваттылығын 
зерттеуге  болады.  Өлшеу  экспериментке  зерттеу  обьектісінің  жағдайының  тіркелу  əдісі  ретінде  енеді,  жəне  сол 
жағдай  эксперименталды əсер ету нəтижесінде өзгерске түседі. Зерттеу –тек түрлі уақыт аралығында зерттелуші 
іс-əрекетінің  ерекшеліктерінің  өлшенуіне  тоқталады.  Уақыт  –  бұл  жағдайда    обьектке  əсер  ететін    жалғыз 
өзгертуші  болады.  Өлшеу  теориясының  негізінде  психологиялық  тесттер  құрылады.  Тест  –  уақыт  жағынан  
қысқартылған  жəне  оңайлатылған    психологиялық  өлшеудің  процедурасы  .  Практикалық    есептерді  шешу  үшін 
қолданылады. Психологиялық өлшеудің түп негізі неде?Психологиялық өлшеудің  3 негізгі процедурасы ерекше 
ленеді. Ерекшелеу негізгі - өлшеу обьектісі. Біріншіден , психолог адамдардың іс- əрекет ерекшеліктерін өлшей 
алады. Бір адамның екіншісінен айырмашылығын кейбір қасиеттерінің көрінуіне байланысты психикалық  күйіне 
байланысты  немесе  оны  белгілі  тұлға  типіне  жатқызуын  психолог  ,  іс-  əрекет    ерекшеліктерін  өлшей  отырып, 
адамдардың  ұқсастықтарын    немесе  айырмашылықтарын    анықтайды.  Психологиялық  өлшеу  зерттелушілердің 
өлшемдері  бола  бастайды.  Екіншіден,  зерттеуші  өлшеуді    зерттелушінің  есебі  ретінде  қолдана  алады,  зерттеу 
барысында  ақтық  сыртқы  обьектілерін  зерттейді.  Басқа  адамдарды,  стимулдарды  немесе  сыртқы  өмірдің 
заттарын  ,  өзіндік  сыртқы  жай  күйлерін  көбіне  бұл  процедура  стимумдарды  өлшеу  болып  табылады.    Стимул- 
түсінігі  кең  мағынада  қолданылады.    Үшіншіден  ,  адамдар  мен  стимулдарды  біріктіріп,  өлшеу  немесе 
шкалалаудың    процедурасы  бар.  Мұнда    стимулдар  мне  зерттелушілер  бір  өсте  орналасуы  мүмкін  деп  
жорамалданады.    Зерттелушінің    іс-  əрекеті    тұлға  мне  ситуацияның    өзіндік  əрекетінің  көріну    реті 
қарастырылады.  Бұндай  процедура    білім  мен  есептерді    тестілеуде;  Мысалы  Кумбс,  Гуттман,  тестілерінде 
қолданылады.  Сырттай  психологиялық  өлшеу  процедурасының  психологиялық  эксперимент  процедурасынан 
айырмашылығы  жоқ.  Психологияның  зерттеу  практикасында  “өлшеу    мен    эксперимент  түсінігі  синонимдер 
ретінде  қолданылады.  Алайда  психологиялық  эксперимент  жүргізерде  бізді  өзгермелер  арасындағы  себеп 
байланыстар  қызықтырады . Психологиялық өлшеудің нəтижесі зерттелушінің белгілі клас 
қа  ,  шкала  нүктесіне  немесе  белгілер  арасына  жатқызылуы  болады.  Қатаң  түрде  психологиялық  өлшеу  деп 
зерттелушінің іс-əрекетіндегі өлшеуді айтамыз. 
        Стимулдардың   психологиялық өлшеуі жай  психологиялық эксперимент  барысында экспериментатор емес, 
зерттелушінің  өзі  шешетін  есеп  болып  табылады.    Бұл  жағдайда  өлшеу  психологиялық  əдіс  ретінде  болады,  ал 
зерттелуші  тек  өлшеу  құралы  ролін  атқарады.  Сол  түрдегі  “өлшеу  нəтижесі  өлшеудің  моделі  негізінде 
қолданылатын  болса    жəне  сол  математикалық  процедурасын  қолданып  өңделетін  болса,  психологияда 
зерттелуші іс- əрекетінің өлшеу қорытындысын *психологиялық өлшеу түсінігі ретінде қолдану керек.  
         Психологиялық  өлшеу  процедурасы    эксперименталды    зерттеудің  этаптарына    тəн  .  Психологиялық 
өлшеудің  негізі  өлшеудің  математикалық  теориясы  болып  табылады.  Математикалық  көзқарас  тұрғысынан 
өлшеу деп  көптеген обьектілер мен символдардың екі жақты  бір мағыналы үйлесім құру операциясын айтады. 
Символдар  (сандар)  заттарға  белгілі  ережелер  бойынша  жазылады.  Ереже  өлшеу  шкаласын  анықтайды.  Өлшеу 
шкаласы-  1950  жылы  С.С  Стивенспен  психологияға  енгізілген  негізгі  түсінік  .  Оның  шкала  трактавкасы  қазіргі 
кезде де  ғылыми қолданылады.  Сонымен обьектіні сандармен  белгілеу шкала болып табылады . Сандық жүйе 
арқылы қатынас құрылған элементтер жиынтығы  болып табылады жəне көптеген өлшеу  обьектілерінің моделі 
болады.  
        Бұнда  шкаланың  бірнеше  типтері  бар.  Операциялар  соның  ішінде  обьектілерді  өлшеу  əдістері  шкала 
типтерін шығарады. Шкала өз алдына өлшеу нəтижесіне қатысты болатын қайта түзілулер түрімен сипатталады. 
Егер  осы  ережелерді  сақтамасақ  шкала  құрылымы  бұзылып  ,  берілген  өлшеулерді  қорытындылау  мүмкін 
болмайды.  Шкала  типтері    сөздің  статистика    əдістерін  бірігуін  анықтайды.  Əдістер  берілген  өлшеулердің 
өңдеуінде қолданлады. Шкала (лат scala-баспалдақ) - өлшеу құралы.  
     П.Суппес жəне Дж.Зинес шкаланың  классикалық анықтамасын берді. А-қатынас пен эмпирикалық  жүйе , R-
қатынас  пен  толық    сандық  жүйе,F-R      жүйесінде  А-ның  гомоморфты    бейнелеу  функциясы  .Шкала  деп 
жинақталған үштікті атасақ < A; R; F>. 
          Əдетте  сандық  R  жүйесі  ретінде  нақты  сандар  жүйесі  таңдалады.  А  көптігі  –осы  көптекті    анықталған 
қатынастар жүйесімен өлшенетін обьекті жиынтығы. F бейнеленуі - əрі обьектіге  белгілі санды қою ережесі. 
              Қазіргі  кезде  Суппес  пен  Зинес  анықтамалары    нақтыланды.  Біріншіден  ,    шкала  анықтамасына  қайта 
түзілу    мүмкін  топ      G  тобы  енгізілді.  Екіншіден,  А    көптігі  –  тек  сандық  жүйе  ретінде  ғана  емес  ,  кез-  келген  
формальды  ,  белгіленген  ,    эмпирикалық    жүйемен    гомоморфизм      қатынасына    қойылуы  мүмкін  жүйе  .  
Сонымен  шкала  ол төрттік < A; R; F; G>.Жаңашыл ойларға байланысты , шкаланың   ішкі   сипаттамасына  G  
тобы жатады,  ал F тобына нақты өлшеудің жағдайына шкаланың байлануы  жатады.  

      Шкаланың    негізгі    типтері    бар:    интервал  шкаласы  ,  реттік  шкала  ,  атаулар    шкаласы,  қарым-  қатынас 
шкаласы .  Кейбір мамандар қатары  тағы  абсолют  шкаласы мен айырмашылық шкаласын     атап   өтеді.  
 Атаулар  шкаласы      обьектілерге    атаулар    қоюмен    ерекщеленеді  .    Обьектілер    бір  –  бірімен    салыстырылып  , 
олардың  эквиваленттілігі  анықталады.  Белгілі  бір  класқа  жататын  обьектілер  бір  біріне  ұқсас жəне  басқа  
обьектілерден    ерекшеленуімен    сипатталады.    Эквивалентті    обьектіге    бірдей    атаулар    беріледі.  Салыстыру  
операциясы    əрбір    шкаланы    тұрғызудың    бірінші    шарты    болып    табылады.    Мұндай    шкаланы    құру  үшін  
обьекті өзіне өзі тең  немесе ұқсас  болуы  керек .  Психологияның обьектілер  үшін , мысалы  зерттелушілермен  
психикалық    образдар,  бұл    қатынас    орындалуы    мүмкін  .    Барлық    обьектілердің    жұптық    салыстырылу  
операциясы    эмпирикалық    бір  уақытта    жүзеге    асады,  ал  эмпирикалық    өлшеу  кезінде  бұл  жай  ғана  жағдай  
орындалмайды.  
       Еске    сақтайтын    жайт  :  кез-  келген  шкала  ,  атаулар  шкаласының    өзі  де  шындықтың  моделі,  идеамуция  
болып  табылады.  Обьекттерде  симметриялық  R ( X= Y )- R (Y= X )  жəне транцитивті  R ( X = Y; Y= Z ) – R (X 
=Z  )    қарым  қатынас    жүзеге  асады.    Бірақ  психологиялық    эксприменттің    көптеген    нəтижелерінде    бұл  
жағдайлар бұзылуы  мүмкін.  
      Эксперименттің  бірнеше  рет қайталануы ( статистиканың  жиналуы) класс құрамының араласуына  экеледі.  
Бір  жақсысы  біз обьекттің  сол класқа  жататынына  нұсқайтын  баға ала  аламыз. Сондықтан, атаулар шкаласын  
жай  шкала  деп      атауға    болмайды.    Шкаланың    аса    қолайлы    түрлері  бар:  толеранттық    қатынас    негізіндегі 
шкалалар , шайылған классификациясы  шкалалар жəне т. б .  
      Атаулар    шкаласы    туралы    айтуға    болады.,егер    эмпирикалық  обьектілер    тек  санмен  белгіленсе.  Сондай  
белгілердің мысалы болып, футболистердің  майкасындағы  сандарды  айтуға болады. Дəстүр  бойынша 1 саны 
қақпашыға    беріліп  ,  сол  себептен  ол  басқа    ойыншылардан    ерекшеленетінін    айтады.  Бірақ    оның  футбол 
алаңындағы  функциясы басқа  қақпашылардың  функциясынан  эквивалентті.  
    Атаулар    шкаласын    қолданғанда  сандардың  орнына    басқа    символдарды  қолданған    жөн  ,  немесе  сандық 
шкала түрлі операция жүйесімен  сипатталады .  
         Сонымен  ,  егер  обьекттер  қандайда    бір  қатынаста  эквивалентті    болса  ,  онда  біздің    оларды  бір    топқа  
жатқызуға    құқымыз    бар.  Бұл  шкала  үшін  кез-  келген  келісімді  біртекті  қайта    түзілістер    тəн.    Өлшеудің  
субьективті    психологиясында    сонымен  қатар    классификация  да    қолданылады.  Мысалдар:  Гарднер  бойынша 
обьекттерді  іріктеу , психофизикадағы константты  стимулдардың  əдісі жəне т. б. 
           Атаулар  шкаласын   қолданатын  зерттеуші  келесі  вариантты  статистикаларды қолдана алады : қатысты 
жиілік ,  мода, кездейсоқ  шамалардың  коррелациясы , критерий т. б  
  Реттік    шкаланы    құту    атаулар    шкаласына    қарағанда    күрделі  .    Реттік    шкалада    обьект    басқа    екеуінің  
арасында  орналасуы  мүмкін,  егерде  а>в , в > с  немесе а >с. 
 
          Атаулар    шкаласы    арқылы    арқылы    анықталған    эквива-  тік  кластар  кейбір    себептерден    жинақталуы  
мүмкін  .    Шкала    қатаң    реттік    шкала      жəне    элсіз    реттік    шкала    деп    бөлінеді.    Бірінші    жағдайда    көптік  
элементтерінде  жүзеге  асылады. Көп  емес  жəне  аз, ал  екінші  жағдайда  көп  емес  жəне тең  жəне кем  немесе  
тең.   
    Реттік    шкала    танымды    процесстер    психологиясында  ,  экспирименталды    психо    семантикада,    социалды  
психология  кең  қолданылады.  Реттік  шкаланы  қолданудың  классикалық  мысалы  болып ,  тұлға  қасиеттерін,  
қабілеттерін тестілеу   табылады. Қалай  болса да ,  реттік  шкала  обьектілердің  кейбір  белгілер  өсінде  түзу  
жинақталуын    енгізуге    көмектеседі.    Сол    арқылы    ең    маңызды    түсінік    енгізіледі-  өлшенетін    қасиет,    түзу  
қасиет. 
           Реттік  шкаланың  өтпелі  варианты  ретінде   бар  қасиет -  жоқ  қасиет  принципіне  сүйеніп  жүргізілетін  
дихотомикалық    классификация    саналады  .        Көптіктің    дихотомикалық    бөлінуі    тек    реттелуді    ғана    емес  
сонымен    қатар    метриканы    да    қолдануға    мүмкіндік    жасайды.      Берілгендерді    қорытындылау    үшін  
статистикалық  өлшеулердің  аса  кең  спиктрлерін  қолдануға  болады.   
 Интервалдар  шкаласы    бірінші  метрикалық  шкала  болып  табылады.   Осыдан  бастап  өлшеулер  туралы  тар  
мағынада    айтудың    маңызы    бар  .    Интервалды    шкала    обьектілерді    қасиеттерінің    көрінуі    арасындағы  
айырмашылықтарының   көлемін  анықтайды.  Интервалдар  шкаласының  көмегімен  екі  обьектіні  салыстыруға  
болады.    Белгілі    бір    обьектідегі    қасиеттердің    айқын    көрінуін    екі    обьектіні    салыстырмалы    түрде  
қарастырады.  Интервалдар  шкаласы  жиі  зерттеушілермен  қолданылады .  
         Интервалды    шкала    өзінің    көмегі    арқылы    алынған    анализ    белгілері    үшін    бүкіл    параметрлік  
статистиканы    қолдануға    мүмкіндік    береді  .    Медиана    мен    модадан    басқа    орталық    тенденцияның   
сипаттамасы    үшін    орташа      арифметикалық    байланыстар    үлкендігін    бағалау    үшін      Пирсонның    сызықтық  
корреляция  коэфиценті   пайдаланылады.  Психологияның  өлшеу  теориялары  жөніндегі  мамндардың  ойынша  
тесттер    психикалық    қасиеттерді    интервалдар    шкаласы    арқылы    өлшейді  .    Ең    алдымен    ол    интеллект    пен  
жетістіктер  тестіне  қатысты .  Бір  тесттің  есептеуін  екінші  тесттің  есептеуіне  аударғанда  сызықтық  қайта  
құрудың  көмегі  зор .  x= ax+b.  
  Қарым- қатынас  шкаласы  -  физикада  көп  қолданылатын  шкалалардың  бірі . Қарым –қатынас  шкаласының  
интервалды    шкаладан    айырмашылы    «  нөлдік    жағдайдың  анық    болуында  .    Соның    классикалық    мысалы    -  
Кельвин  темперетурасының шкаласы . 
        Психологияда  қарым – қатынас  шкаласын  көбіне  қолданбайды .  Қарым –қатынас  шкаласының  белгілері  
түрдің  қайта  құрылуына  қатысты   инвариантты :  x = ax . Шкала  белгілерін  константқа  көбейтуге  болады .  
Оларға  кез – келген  статистикалық  өлшеулер  қолданылады .   

         Қарым -  қатынас  шеаласының  қолдану  аймағы – массасын ,  реакция  мен   тесттік  тапсырманы  шығару   
уақытын    өлшеу  .    Бұл    шкаланың    абсалютті    шкаладан    айырмашылығы    «  шынайы    масштабты    бірліктің  
болмауы . 
 Шкалалық  қайта  түзілулердің  екі  варианты  мүмкін .  
              1)  Шкала  күштілігінің  өсуі ; 
               2)  Шкала  күштілігінің  кемуі ;  
         Екінші    жағдай    тривиалды    болып    табылады  .   Күштілігі    көбіне    жататын    бүкіл    мүмкін    процедуралар 
күщтілігі  аз  жағдайға  жататын  болса  онда  интервалды  шкала  арқылы  алынған  мəліметтерді  - реттік  деп , 
ал  реттік  шкаланы -  номиналды  ретінде  алуға  құқығымыз  бар.  
     Атаулар    шкаласының    реттік    шкалаға    көшуді    қарастырамыз  .      Ол    үшін    кейбір    негіздер    бойынша  
кластарды    реттеу    қажет  .    Обьектінің      кейбір    кластарға    жатуы    кездейсоқ      функция    дерлік  .    Онда    реттік  
шкаладан  атаулар  шкаласына  көшу  кластардың  рет телуі  болған  жағдайда  ғана  жүзеге  асады .  Біріншіден ,  
əрбір  элемент  үшін  модальды   класс   болады:  басқа  класқа  қарағанда  көп  иеліктердің   болуы .  Екіншіден ,  
əрбір  элемент  үшін  көптік  класқа  жату  мүмкіндігінің  бірі  ғана  функциясы  бар   жəне  соларды  бір  ғана  
əдіспен  реттеуге  болатындай  .  Жай  айтқанда ,  əрбір  кластың  тек  екі  көрінісі  болуы  керек :  « сол  жақ»     
жəне    «  оң    жақ»,    ал    көршілік    реттілік    элементтердің    түрлі    класқа    түсудің    эмпирикалық      жиілігімен  
анықталады  .  «Өзінің  »  класына    элементі    жиі    түседі  ,    ал    «көршіге  »    кем    жəне    алыстағыларға  -    өте    кем  
түседі  .      Берілгендерді    өңдеу    кезінде    кластың    əрбір    үштігі      стохастикалық    транзиттікке    эмпирикалық  
тексерістен  өтеді.  Реттік  шкаланың  интервалдар  шкаласына  ауысуы   -  ең  жиі  вариант .  Ол психологияның  
теориясына  арналған  əдебиеттерде  бейнеленген .  
 Психологияда    көптеген        нақты    өлшеу    əдістемелері    қолданылады.      Психологиялық    өлшеудің    қолайлы  
классификациясы  С. С. Паповян  ұсынды .   
     Психологиялық  өлшеу  əдістері  əртүрлі  негіздер  бойынша  топтастырылады.     
         1.  «шикі»  мəліметтер  жинау  процедурасына    
         2.  өлшеу  пəніне 
        3.  қолданылатын  шкала  түріне   
        4.  шкалаланатын  материал  типіне   
        5.  шкалалау  моделіне   
        6.  «өлшеулердің»   санымы  (  бір  өлшемді  жəне  көп  өлшемді )    
        7.  мəліəметтерді  жинау  əдісінің  күштілігіне   
        8.   индивид  жауабының  типіне   
        9.   Олар  қандай: детерминистік  жəне  мүмкіндікті .   
            Экспериментатор  -  психолог  үшін  өлшеу пəні  мен   мəліметтер  жинау  процедурасы  басты  негіздері  
болды.   
             Субьективті   шкалалаудың  жиі  қолданылатын  процедурасы :  
          Ранжирлеу  əдісі  :  бүкіл  обьектілер  зерттелушінің  алдына  бір  уақытта  ұсынып ,  өлшенетін  белгісінің  
үлкендігіне  қарай  реттеу .  
           Жұптап  салыстыру  əдісі:  обьекттер зерттелушіге  жұпталып  беріледі .  Жұптар  мүшелері  арасындағы  
ерекшеліктерді  зерттелуші  өзінің  ұқсастықтарында  бағалайды .   
           Абсолютті    бағалау    əдісі:  стимулдар    бір  –бірлеп    беріледі  .Зерттелуші    берілген    шкала    бірлігінде  
стимулдарды  бағалайды .  
           Таңдау    əдісі  :    Индивидке    бірнеше    обьектілер    беріледі  ,    кейбіреуінен    берілген    критерийге    сай   
авлентінін  таңдау  керек .    
           Өлшеу пəні  бойынша  бүкіл  əдістемелер  бөлінеді :   
            А) обьектерді  шкалалау  əдістемесі;   
            Б)  индивидтерді  шкалалау  əдістемесі; 
            В)  обьекттер  мен  индивидтерді  бірігіп  шкалалау  əдістемесі .  
            Обьекттілерді    шкалалау    əдістемесі    эксперименталды    жəне    өлшеу    процедурасы    контекстінде  
айтылады .  Негізі  олар  зерттелушінің  есебі  болып  табылмайды , эксперименталды  есебі  болады .  Зерттеуші  
бұл  есепті  зерттелушінің  мінез  құлқын  шығару  үшін ,  психиканың  ерекшеліктерін  анықтау  үшін  қолданады 
.   
        Субьективті    шкалалау    барысында    зерттелуші    өлшеу    құралының    функцияларын    орындайды,  ал   
экспериментатор    зерттелушілермен    «өлшенетін»    обьектілердің    ерекшеліктеріне    аз    қызығады  жəне    «өлшеу  
құралын  »  өзі  зерттейді  . 
         Субьективті  шкалалаудың  əдістемесі  мен  моделі  дəстүр  бойынша  мінез  құлыұты  өлшеу  моделі  мен  
техникасымен  бір  бөлікте  қарастырылады.  Бұл  дəстүр  мыналармен  байланысты :  «обьектілерді  шкалалауда» 
, «индивидтерді  шкалалауда  » мəліметтерді  интерпритациялау  мен  өңдеу  процесінде  ұқсас  математикалық  
аппараттар    қолданылады  .    Бір    өлшемді    жəне    көп    өлшемді    субьективті    шкалалау    процедурасына      кең  
ғылыми  жəне  мектептік  əдебиет  арналған . 

жүктеу/скачать 1,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: