Оқулық Қазацстан Республикасы Білім және 2Ы.Іым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

МРУ = £
1=0
Мүндағьт:
СІ'1 -1: кезеңдегі  ақша құралдарының түсімі;
И - 1  кезеңдегі инвестициялардың сомасы (шығындар); 
г -  кедергі  мөлшерлемесі (дисконттау мөлшерлемесі); 
п  -  кезең санының сомасы (интервалдардың, қадамдардың) I 
1,2,  ...,п  
(немесе инвестициялардың жарамдылық уақыты)
Дисконттау коэффициентін пайдалануға болады:
]уру =  р у  - I
Дисконтталған капиталдық шығындар келесі формуламен есептеледі:
I  ~ С*д1  С*»2 "*" 
"*" С*а/|
Мүндағьт:
I -   белгілі бір жылдың шығындары 
\ -  шығындар мен нәтижелер есепке келтірілетін жыл 
а  -  дисконттау коэффициенті
Инновациялық  жоба  ЫРУ-дің  кез  келген  оң  көрсеткішінде  тиімді  болып 
саналады.  Бүл  көрсеткіш  үлкен  болған  сайы,  жоба тиімдірек  болады.  ЫРҮ таза 
пайданы  немесе  инвестордың  жобаға  салған  салымдарының  банкте  сақтаумен 
салыстырғандағы  таза  шығынынын  көрсетеді.  Егер  ЫРҮ  >  0,  онда  инвестиция 
кэсіпорын байлықтарын арттырады жэне бүл инвестицияны жүзеге асыру керек 
екенін  көрсетеді.  Егер  ЫРУ  <  0,  онда  осы  жобаға  қатысты  тэуекелдің  орнын 
басатын  үсынылған  инвестициядан  түсетін  табыс  аса  жоғары  емес  (немесе 
капитал  бағасы  түрғысынан  дивидендтер  мен  несие  бойынша  пайыздық 
мөлшерлемені  төлей  алмайтын  қаражат  тапшылығы)  жэне  инвестициялық 
үсыныс кері қайтарылуы керек.
Мысал.
Инвестиция мөлшері -115000$.
Бірінші жылдағы инвестициядан түскен табыс:  32000$; 
екінші жыл:  41000$; 
үшінші  жыл:  43750$; 
төртінші жыл:  38250$.
Дисконттау мөлшерлемесі -  9,2% 
п = 4 жыл.
Ақша түсімдерін ағымдағы қүндар түріне қайта есептейік:
С.Ғі
(1 + г)7 - Е
I!
і
=0
(1 
+ гУ
77

РҰ,  = 32000 / (1  + 0,092) = 29304,03$
РУ2 = 41000 / (1  + 0,092)2 = 34382,59$
РУз = 43750 / (1  + 0,092)3 = 33597,75$
РУ4 = 38250 / (1  + 0,092)4 = 26899,29$
ҢРУ = (29304,03  + 34382,59 + 33597,75 + 26899,29) -  115000 = 9183,66$
Жауабы:  Таза ағымдағы қун  9183,66$-ға тең.
Рентабелділік  индексі әдісі  (РІ -  Рго/ііаЬіШу Іпсіех)  -   басқаша  атаулары  да 
бар:  табыстылық  индексі,  пайдалылық  индексі.  Рентабелділік  индексі  (РІ) 
дисконтталған  табыстың  (РУ)  келтірілген  инновациялық  шығындардың 
қатынасына тең.
РІ = РУ/1
Немесе дисконтталған табыстылық индексін келесі формула бойынша 
есептеуге болады:
'  11 (  1 +
Мунда:
СҒі - 1  кезеңдегі ақша құралдарының түсімі;
11 - 1  кезеңдегі инвестициялардың сомасы (шығындар); 
г -  кедергі  мөлшерлемесі (дисконттау мөлшерлемесі); 
п ~ кезең санының сомасы (интервалдардың, қадамдардың) 1 =  1, 2 ,..., п
Рентабелділік  индексі  тиімділік  эсермен  тығыз  байланысты.  Әрине 
рентабельділік  индекс 
интефалдық  әсермен  тығыз 
байланысты. 
Егер 
интегралдық  әсер  оң  болса,  онда  рентабельділік  индексі  >1,  сэйкесінше 
инновациялық  жоба  экономикалық  тиімді  жэне  керісінше.  Қайсы  жобаның 
рентабельділік индексі жоғары болса, соған көбірек көңіл бөліну тиіс.
Мысал. Инвестиция мөлшері -   115000$.
Бірінші жылдағы инвестициядан түскен табыс:  32000$; 
екіншіжылы:  $41000; 
үшінші жылы:  $43750; 
төртінші жылы:  $38250.
Кедергі мөлшері -  9,2%
Акша түсімдерін ағымдағы қүндар түріне қайта есептейік:  РУ |  = 32000 / (1  + 
0,092) = $29304,03
РҮ2 = 41000 / (1  + 0,092)2 = $34382,59
78

РУ3 = 43750 / (1  + 0,092)3 = $33597,75 
РУ4 = 38250 / (1  + 0,092)4 = $26899,29
РІ = (29304,03  + 34382,59 + 33597,75  + 26899,29) /  115000 =  1,07985 
Жауабы:  Дисконтталған табыстылық индексі  1,079-ғатең.
Табыстылықтың  ішкі  нормасы  (ІКЛ-ІпіетаІ  Раіе  оі' Реіигп)  -  тәжірибеде 
басқа  да  атаулар  қолданылады  -   пайдалықтын  ішкі  нормасы,  инвестицияның 
қайтарымдылық нормасы.
Табыстылықгың 
ішкі 
нормасы 
(ІКК) 
дисконттық 
табыстың 
жиынтығының,  дисконттық  шығынның  жиынтығына  тең  болған  кездегі 
дисконт  нормасын  (Е)  көрсетеді.  Әдетте,  табыстылықтың  ішкі  нормасы  (ІРК)
15-20 %  -  кем емес болған жобалар тиімді болып есептеледі.
Берілген  көрсеткіш  бірнеше  қолайлы  жобалардың  ішінен  ең  тиімдісін 
таңдауда қолданылады.  ІКЛ өскен  сайын,  жоба тиімділігі  де  соғурлым  жоғары 
болады.  Кез келген жағдайда  ІРР банктің пайыздық қойылымынан үлкен болуы 
керек,  эйтпесе  инновацияға  салынға  инвестициялық  ақша  тэуекелдлігі 
ақталмайды.
Осыдан 
егер 
инновациялық 
жоба 
банк 
несиесі 
арқылы 
қаржыландырылатын  болса,  онда  ол  рентабельділік  нормасын  банктің 
пайыздық  қойылымының  ең  жоғарғы  шегін  көрсететін  түсіну  қиын  емес.  Егер 
олай болмаса бүл жоба экономикалық тиімсіз саналады.
Табыстылықтың  ішкі  нормасы  (ІКР)  дисконты  нормасы  егер  жалпы 
дисконтталған  табыстармен  дисконтталған  шығындар  сай  келген  немесе 
инвестициялардың  таза  ағымдық  қүны  нөлге  тең  болса  яғни  ІК.К  =  г,  егер 
КРУ =  0 болса.
ІКК  дисконттау  мөлшерінің 
(ставкасы)  максималды  тиімді  нормасын 
анықтайды, яғни жоғалтусыз инвестициялау мүмкіндігін анықтайды.
Оның мэнін келесі формула арқылы табуға болады  :
Мүнда:
СҒі - 1 кезеңдегі ақша қүралдарының түсімі;
И - 1 кезеңдегі инвестициялардың сомасы (шығындар); 
п -  кезең санының сомасы (интервалдардың, қадамдардың) 1 = 1 ,2 ,..., п
Мысал.  Инвестиция көлемі  -  115000$.
Инвестициядан табыс, бірінші жылы:  32000$; 
екіншіжылы:  41000$; 
үіттінпті жылы:  43750$; 
төртінші жылы:  38250$.
79

Біртіндеп  жақындату  әдісін  пайдаланамыз.  ЫРУ-дің  минималды  деңгейін 
табу  үшін  түрлі  кедергі  ставкаларын  пайдаланып  көреміз,  сонан  соң 
аппроксимацию жасаймыз.  Графигін сызамыз (15  сурет).
Кедергі ставкасы  га=10,0%деп есептейміз
Ақша түсімдерін ағымдағы қүндар түріне қайта есептейік
РУ і  = 32000 /(1   + 0,1) = 29090,91 $
РУ2 = 41000 / (1  + 0,1)2 = 33884,30$
РУ3 = 43750 / (1  + 0,1)3 = 32870,02$
РУ4 = 38250 / (1  + 0,1)4 = 26125,27$
МРУ(10,0%) = (29090,91  + 33884,30 + 32870,02 + 26125,27)  -  115000 =
=  121970,49 -  115000 = 6970,49$
Кедергі  ставкасы  гь=15,0% деп есептейміз
Ақша түсімдерін ағымдағы қүндар түріне қайта есептейік:
РУ !  = 32000 / (1  + 0,15) = 27826,09$
РУ2 = 41000 / (1  + 0,15)А2 = 31001,89$
РУз = 43750 / (1  + 0,15)л3  = 28766,34$
РУ4 = 38250 / (1  + 0,15)л4 = 21869,56$
КРУ(15,0%) = (27826,09 + 31001,89 + 28766,34 + 21869,56)  -  115000 =
=  109463,88 -  115000 = -5536,11$
15 сурет.  ІКК-ді жақындату әдісімен табамыз
а  нүктесінен  Ь 
нүктесіне  дейін  ЫРҮ  функциясы  түзу  деп  есептейміз, 
аппроксимация  үшін мына формуланы пайдаланамыз:
ІРК  = га + (гь -  га)*КРҮа/(ЫРУа -  КРУЬ)
1ҒШ=  10 + (15 -   10)*6970,49 / (6970,49 -  (-  5536,11)) =  12,7867%
Формула  әділетті егер мына шарт орындалса:  га < ІЕЖ < гь и ЫРҮа > 0 > ЫРҮЬ.
80

Жауабы:  ІКЛ 12,7867% тең.
Өтемділік  кезеңі  (РР-РауЬаск  Регіой)  -   инвестиция  тиімділігін 
бағалауда ең  кең тараған  таза ағымдық  құн  (НРУ)  >  0  болғанға дейінгі  жылдар 
оң  санын  білдіреді.  Өтемділік  алынатын  табысты  инвестицияны  өтеуге 
бағыттау  арқылы  қол  жеткізіледі.  Өтемділік  кезеңі  салынған  инвестицияларды 
қайтаруға  кеткен  жылдар  саны.  Инвестициялау  нарық  жағдайында  елеулі 
тэуекелділікпен  бірге  жүреді  жэне  салымның  өтемділік  мерзімі  өскен  сайын, 
тэуекелділікте арта түседі.  Сол уақыт аралығында нарықтың конъюктурасы мен 
баға  да  өзгеру  мүмкін.  Бүл  әсіресе  ғылыми-техникалық  прогрестің  қарқынды 
жүретін  салаларына  өте  маңызды  жэне  жаңа технология  немесе  өнімнің  пайда 
болуы бүрынғы инвестицияларды күнсыздандырып жіберуі мүмкін.
Өтемділік кезеңін табудың жалпы формуласы мынау  :
Мүнда:
РР -   инвестицияның өтімділік кезеңі;
I -   инвестицияның жалпы көлемі;
СҒі 
I кезеңдегі ақша қүралдарының түсімі;
Егер  жобаны  жүзеге  асыру  мерзімі  өтемділік  мерзімінен  асып  түссе  жобаны 
тиімді деп есептейміз.
№ 1. Мысал Инвестиция көлемі  -   115000$.
Инвестициядан табыс, бірінші жылы:  32000$; 
екіншіжылы:  41000$; 
үтттінттті жылы:  43750$; 
төртінші жылы:  38250$
Дисконта мөлшері -  9,2% 
п = 4 жыл
1  қадам:  белгілі бір жылдағы табысты табамыз
(СҒі  + СҒ2 + СҒз + СҒ4)/ п= (32000+ 41000+43750+38250)/4= 38750
2  қадам
РР=  115000/38750=2.96
Жауабы:  өтемділік кезеңі 3 жыл ( 2,96 жыл).
Инновациялық  жобаларды  талдаудың  эрбір  әдісі  тек  есептік  жылдың 
қандай  бір  сипаттамаларын  маңызды  жерлері  мен  толықтыруларын  көруге
81

мүмкіндк  береді.  Сондықтан  инновациялық  жобаны  кешенді  талдау  үшін, 
барлық эдістерді қатар қолдану қажет.
3.7  Инновациялық жобалардағы тәуекел
Инновациялық  қызмет  тэуекелмен  өте  тығыз  байанысты  қызмет  түрі. 
Нарықтық экономика жағдайына өмір  сүру  үшін кәсіпкер  батыл  эрі жаңа істер 
атқаруы  тиіс.  Ал,  бүл  өз  кезінде  тәуекелді  одан  эрі  арттырады.  Сондықтан 
нарықта жақсы  нэтижеге  жету үшін,  тәуекелдің  деңгейін  бағалап,  басқара  білу 
қажет. 
Жапондық  менеджерлердің  пікірінше  «дэлдік»  -   патшалардың 
сыпайлығы, ал жуықтылық одан арзанырақ түседі.
Үйымдардағы  тэуекелділік  сол  үйым  қызметінің  шарты  мен  үдерісінің 
анық  еместігінен  пайда  болады.  Инновациялық  қызмет  өндіріс  үдерісін 
түбегейлі  өзгертеді  жэне  үйым  қызметінің  нәтижелері  мен  серпінінде 
анықсыздықты өсіреді.
Бүл жағдайда нақты қаржы салымдарының нәтижесіне эсер ететін барлық 
факторларды талдау мүмкін емес.
Тэуекел  -   бүл  шеінім  қабылдау  сэтіндегі  анықсыздықты  жеңумен 
байланысты  қызмет.  Шешім  қабылдау  үдерісінде  көздеген  нэтижеге  жету 
ықтималдық  сандық  жэне  сапалық  жағынан  зерделенеді,  Алдын  ала  мақсат 
ойдағыдай орындалмаса, одан ауытқу да осы шепіім қабылдауда ескеріледі.
Мамандардың  пікірінше  тәуекел  сөзі  гректің  «гісізікоп»,  «гійва»  —  жар, 
жартас  сөзінен  шыққан.  Итальян  тілінде  «гізіко»  -   қауіп,  қатер,  «гізісаге»  -  
жартастар  арасымен  өрмелеу  дегенді  білдірсе,  французша  «гізсіое»  -   жардан, 
жартастан өту деген магыналарда қолданылады.
Экономикалық эдебиеттердегі  «тэуекел» дегеніміз:
•  Берілген,  түрақты,  орташа  жэне  қолайлы  магыналардагы  жоспарланган 
қасиеттерден ауытқу.
•  Қандай  да  бір  өлшемдер  мен  кейбір  күтілетін  нәтижелерден  ауытқу 
мүмкіндігі.
•  Негізінен  шыгынның  көлемі  мен  ықтималдық  нэтижесін  білдіретін 
қызмет болып табылады.
•  Шыгынға апаратын оқига ықтималдылыгының қүндылықты өлшемі.
Анықсыздық  жағдайында  қазіргі  кездегі  жэне  алдагы  жоспарланган
инновациялық жаңалықтардың  үйлеспеушілігінен  пайда  болатын  шыгындарды 
азайту  мақсатында  пайдаланылатын  әдістер  мен  шешімдерді  қолдану 
қажеттілігі  туындайды.  Инновациялық  тэуекелдерді  басқару  теориясының 
негізгі  мэселесі  де  осы  блып  табылады.  Тәуекелді  басқару  мақсаты  тәуекел 
жагдайын  100%  жою  емес,  тәуекел  жағдайын,  күтпеген  кездейсоқ  пайда 
болатын шыгындар деңгейін  төмендету болып табылады.
Оқулықтарда  тәуекелдерді  жіктеудің  көптеген  жолдары  бар.  Бірақ  зор 
қызыгушылықты туғызатын  сапалық жэне  сандық багалау  әдістерімен  өлшеуге 
болатын  кэсіпорынның  шаруашылық  қызметімен  байланысты  тэуекелдер 
ерекше маңызга ие.  Осы қағида бойынша тэуекелдерді негізгі 2 топқа бөледі:
82

-  Таза  тәуекелдер.  Басқару  шешімдерін  қабылдауға  бірнеше  факторлар 
әсер  етеді.  Олардың  әсерін  өзгерту  мүмкін  емес.  Бул  факторларға  салық 
заңнамасы, 
табиғи-географиялық 
жағдай, 
қоғамдық 
сана, 
элеуметтік 
құндылықтар  жэне  т.б.  жатады.  Осы  факторлар  таза  тәуекелді  тудыршы  блып 
табылады.
Спекулятивті 
тэуекелдер. 
Спекулятивті 
тэуекелдер 
толығымен 
басқарушылық  шешімдермен  анықталады.  Спекулятивті  тэуекелдер  көбіне 
анықталмаған  көрініс  те  береді,  олар  аналитикалык  бағалау  негізінде  уақыты 
өткен  сайын  өзгеріп  отырады.  Бұл  тәуекел  түріне  кэсіпорын  өзгертуге  шамасы 
бар,  алдын  ала  шара  қолдануға  мүмкін  жағдайларды  жатқызуға  болады. 
Мысалы;  қаржы,  еңбек,  шикізат  ресурстары  тапшылығын  шешу.  Тәуекелдерді 
жіктеудің 
қарапайым 
эрі  толықтырылған 
түрін 
16 
суреттегі 
В.М. 
Гранатуровтың берген тэуекелдерді жіктеуінен көруге болады.
Кэсшкерлік тэуекелдер
Саяси тәуекелдер
Сыртқы саяси
Іттткі  саяси
Валюталық
Салықтык
Заң жэне экімшілік
Форс-мажорлық
Экономикалық тэуекелдер
Инновациялық
16-сурет.  Тэуекелдерді жіктеу
Тэуекелдердің  түрлерін  топтастыру  негізгі  үш  фактормен  ерекшеленеді: 
зерттеу объектісі, зерттеу мақсаты жэне зерттеушінің жеке қалаулары.
Инновациялық тэуекел көбіне келесі жағдайларда көрініс табады:
•  Тауар  өндіру  мен  қызмет  көрсетудің  қолданыстағыдан  арзанырақ  эдісін 
енгізу барысында.
83

•  Бұрынғы жабдықтармен жаңа тауар өндіруде немесе  қызме г  көрсетуде.
•  Ж аңа  техника  мен  технология  арқылы 
жаңа  тауар  өндіруде  немесе 
қызмет көрсетуде.
Инновациялық  жобалардың  тэуекелділігі  басты  мақсаты  инновацияларды 
жүзеге  асыру  арқылы  бэсекеқабілеттілікті  қамтамасыз  ететін  инновациялық 
қызметпен  тығыз  байланысты.  Инновациялық  тэуекел  түрлі  тәуекелдердің: 
ғылыми-техникалық, 
экономикалық, 
саяси, 
кэсіпкерлік, 
әлеуметтік, 
экологиялық жэне т.б.  түтас әрекет ету нэтижесі болып табылады.
Инновациялық  жобаны  орындау  үдерісінде  операциялық,  инвестициялық 
жэне  қаржылық  қызметтер  жүзеге  асырылады.  Барлық  қызмет  түрлері  кез- 
келген  инвестициялық  жобаның  типтік  тэуекелдерімен  өзара 
байланыста 
болады.
Инновациялық жобалардың ерекше тэуекелдеріне төмендегілерді жаткызуға 
болады:
•  Ғылыми зерттеу жүмыстарының теріс нәтижелері.
•  Тэжірибелік конструкторлық жүмыстар параметрлерінің ауытқуы.
•  Өндірістің  техникалық  деңгейінің  инновациялық  техника  деңгейімен 
сэйкессіздігі.
•  Кадрлардың жоба бойынша кэсіби шеберлік талаптарына сэйкессіздігі.
•  Жоба кезеңдерін орындау мерзіміндегі ауысулар.
•  Болжанбаған гылыми-техникалық мэселелердің туындауы.
•  Жобаның заңнамалық қамтамасыз етілу тэуекелі.
•  Патенттік  қоргаудың  территориялық  рыноктарын  таңдаудағы  жіберілген 
қателіктер.
•  Патенттік қоргаудың жеткіліксіз деңгейі .
•  Патенттік қоргаудың кешігуі немесе болмауы.
•  Патенттік қоргау мерзіміндегі шектеулер
•  Жекелеген қызмет түрлері бойынша лицензия мерзімінің аяқталуы.
•  Жекелеген техникалық шешімдердің сыртқа таралуы.
•  Патентпен қоргалған бэсекелестердің пайда болуы.
•  Қалыптасқан жағдайга фирма стратегиясының сэйкес келмеуі.
•  Қажеп і  ресурстар мен жабдықтарды жеткізушілердің болмауы.
•  Жеткізушілердің  жабдықтарды  белгіленген  сапада  жэне  мерзімде 
жеткізбеуі.
Сонымен  қатар  инновациялық  жобаларда  тәуекелдердің  төмендегідей 
түрлері кездеседі:
1,  Сәтсіз  идея.  Инновациялық  ойды  қате  таңдау  тәуекелі,  Бүл  тэуекелдің 
пайда  болу  себебі  -   үйымның  инновациялық  стратегиясын  дүрыс 
анықталмауы.  Сонымен  қатар  үйымның  тек  қысқа  мерзімді  мақсаттарга 
жетуге үмтылуы себеп болуы мүмкін.
2.  Инновациялық  жобаның  қаржылық 
қамтамасыз 
етілу  деңгейінің 
тэуекелі.  Бүл  тэуекел  түрі  көбіне  инновациялық  бизнесте  кездеседі. 
Инновациялық  жобаларды  қаржыландырудың  өзіндік  ерекшеліктері  бар.
84

Егер  компания инвесторларды  инновациялық жоба тиімділігіне  жеткілікті 
деңгейде сендірте алмаса тәуекел оқиғада көрінеді.
3.  Маркетингтік  тэуекелдер.  Маркетингтік  тәуекел  инновациялық жобаның 
техникалық мінездемесі,  рыноктің жеткіліксіз  сегменттелуінен туындайды. 
Сонымен  қатар  бул  тэуекел  түрі  рыноктың  дүрыс  таңдалмауынан,  дүрыс 
емес 
сату 
стратегиясынан 
жэне 
инновациялық 
тауарды 
тиімсіз 
жарнамалаудан пайда болады.
4.  Бәсекелестердің 
күшею  тэуекелі.  Оған  келесілер  себеп  болуы  мүмкін: 
ақпараттың 
шетке 
таралуы, 
жетілдірілмеген 
маркетингтік 
саясат, 
бэсекелестердің 
әділетсіздігі, 
рынокта 
өзге 
сала 
өндірушілерінің, 
инновациялық тауарды функционалды алмастырушылардың пайда болуы.
5.  Инновациялык 
идеяның 
моральдық 
ескіру 
тэуекелі. 
Инновациялық үдерісті  тиімсіз  үйымдастыру  эсерінен  инновациялық жоба 
мерзімінің  үзаруы.  Тым  үзақ  инновациялық  лаг  инновациялық  идеяның 
ескіруіне экеледі.
6.  Инновациялық 
жобаға 
меншік 
қүқығын 
қамтамасыз 
етумен 
байланысты 
тэуекел 
келесі 
себептерге 
байланысты 
туындайды: 
техникалық,  дизайнерлік  жэне  маркетингтік  шешімдерді  патенттеу 
шарттарының  қамтамасыз  етілмеуі,  үйымның  инновациялық  жобасында 
қолданушы патент қүқықтары жарамсыз деп танылуы.
3.8  Инновациялық жобалардың тәуекелін басқару негіздері
Инновациялық  қызметте  тэуекелді  басқару  дегеніміз  инновацияның 
белгісіздігін  азайтудың,  жаңа  енгізулердің  іске  асырылуының 
пайдасын 
арттырудың,  инновациялық  мақсаттарға жету  бағасын  азайтудың  практикалық 
шаралар  жиынтығы.  Бүл  міндеттер  инновацияны  басқарумен  байланысты 
қиыншылықтар  ішіне  кіреді  жэне  инновациялық  жобалардың  менеджерлеріне 
жүктеледі,
Инновациялық қызметтің тэуекелдерін басқару үшін мыналар қажет:
1.  Болуы мүмкін тэуекелді  анықтау.
2.  Анықталған тәуекелді талқылау жэне багалау.
Тәуекел тікелей жэне  жанама көрсеткіштерімен  бағалануы  мүмкін.  Басты 
экономикалык  мінездемелердің  өсу  индексі  (өндіріс  көлемі  немесе  өткізу,  таза 
пайда,  т.б.)  кәсіпкерлік  тәуекелдің  тікелей  көрсеткіштері  болып  табылады. 
Инвестициялық  тэуекелдің  жанама  көрсеткіштеріне  капитал  жагдайының 
мінездемелері  (активтердің  айналым  қарқыны,  қарызга  алынган  жэне  жеке 
қаражаттардың қатынасы, активтердің жойылуы) жатады.
Тэуекелді  басқару үдерісін  басқарудың жалпы концепциясының негізінде 
5 кезеңге бөліп көрсетуге болады (17 сурет).
Бірінші  сатыда  тәуекелдің  барын  анықтау  керек,  ягни  осы  басқаруга 
жүмсалатын  шыгындар тэуекелдікке түратындыгын субъективті багалау кажет. 
Жобаға қатер төндіріп түрган тэуекелдердің барлыгын анықтау керек.
85

Тәуекелді  бағалау  жэне  талдау  -  
анықсыз  жағдайды  бағалау,  нақты 
тәуекелдін,  дәрежесін,  көлемін  анықтап  жэне  оның  оңтайлы  өлшеуді  кажет 
ететін тэуекелдікті басқарудың ең маңызды кезеңі.
Тэуекелді  басқару  тэсілдерін  таңдау  басқару  объектісіне  тәуелді,  бірақ, 
біріншіден,  пайдаға  аз  әсерін  тигізетіғі  тэсілдерді  қолдану  қажет,  содан  кейін, 
егер  де  қорытындысы  қанағаттандыратындай  болмаса,  нарықтың  басқа 
субъектілерімен  тәуекел  мен  пайданың  бір  бөлігін  бөлуге  болатын  тәсілді 
қолдануға болады.
17-сурет.  Тәуекелді басқару үдерісінің кезеңдері
Тәуекелді  басқарудың  соңғы  кезеңі  -   нәтижелерді  бағалау.  Нэтижелерді 
бағалау  -   бүл  нақгы  көрсеткіштердің  жоспарланған  көрсеткіштермен 
салыстыру.
Компанияның  күнделікті  қызметі  барысында  түрлі  тэуекел  жағдайлары 
болады.  Бірақ  олардың  бэрін  төмендету  мүмкін  емес,  сондықтанда  тэуекелдің 
барлық түрлеріне  талдау жасап,  нақты  қатер  туғызып  түрған  тәуекелдерді  ғана 
басқару  қажет. 
Тэуекелді  төмендету  үдерісін  басқару  үшін  алдымен 
тәуекелдерді  бағалап алу қажет.  Тэуекелді анықтау жэне бағалау қызметі  -  бүл 
қиын үдеріс.  Бағалаудың объективті тәсілдерін 5 түрге бөлуге болады (5-кесте).
Инновациялық  кэсіпкерлікте  толықтай  тэуекелден  қүтылу  мүмкін  емес, 
өйткені  қай  жаңа  енгізулер  нарықта  жетістікке  жетеді,  қайсысы  сүранысқа  ие 
бола  алмайтынын  алдын  ала  болжау  қиын.  Сондықтан  инновациялық 
кэсіпорындарға алдыменен инновациялық жобаларды  алдын  ала мүхият  талдау 
қажет. 
Тэуекелді  бағалап  алғаннан  кейін  оны  төмендету  мақсатында 
пайдаланылатын  әдістерді  таңдау  қажет.  Тэуекелді  төмендетудің  бірнеше 
маңызды тәсілдері бар:
5-кесте.  Инновациялық жобалардың тәуекелін бағалау және талдау
тәсілдері
86

1. 
Тәуекелді  бөлу  тәсілі.  Бұл  жерде  тәуекелді  азайту  оны  жобаға 
қатысушылардың 
арасында 
бөлу 
жолымен 
жасалады. 
Инновациялық 
жұмысгың тэуекелі төменде көрсетілген шарттарды құру арқылы беріледі:
• Құрылыс  шарттары.  Мундай  шарт  жасалса,  құрылысқа 
байланысты
барлық тэуекелді құрылыс  фирмасы өз жауапкершілігіне алады.
•  Құрал-жабдықтартар (лизинг) мен машиналарды жалға беру.  Мүлікті жалға
беру  кезінде  жалга  беру  шартында  көрсетілгендей  тәуекелдің  бір  бөлігі 
жекеменшік  иесінде,  ал  келесі  бөлігі  жалға  алушының  құзіретінде 
болады.
• Жүкті  сақтау  жэне  тасымалдау  шарттары.  Бұл  жерде  тасымалдау
мекеменің  кесірінен,  болмаса  белгісіз  жағдай  арқылы  заттардың
87

бұзылуына  байланысты  тэуекелдерді  кэсіпкерлік  инновациялық  фирма 
тасымалдау мекемесіне жүктейді.
• Сату,  қызмет  ету,  жабдықтау  шарттары.  Бул  жерде  де  инновациялық
кэсіпкерлік  фирма  өнімді  тарату  мен  қызмет  көрсету  шарттарына 
байланысты тэуекелдерді сол орындаушы мекемеге жүктейді.
• Факторинг 
шарты 
(акша  талап 
ету 
мүмкіншілігін 
беру 
арқылы
қаржыландыру). 
Бүл 
жерде 
инновациялық  кәсіпорындарға 
несие 
тэуекелін арттыру туралы сөз қозғалады.
• Инфляциялық күтім жэне  сенімді  сатып  алу жолдарының жоқтығы  кезінде
биржалық 
келісімдер 
инновациялық 
жобаларды 
қамтамасыз 
ету 
тэуекелдерін азайтады.
2. 

жүктеу/скачать 4,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: