Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184
жүктеу/скачать 23,36 Mb. Pdf көрінісі
|
b1874
| Т өреханов Каримов . Даленов Найманов Жазылбеков А. Ә. Төреханов Ж. К. Каримов Ш.Д. Даленов Д.Қ. Найманов Н.Э. Жазылбеков шаруашылығы Өңделіп, толыкгпырылган екінші басылым Оқулық Ң ГІ I f l ' H P t l Триумф Т Алматы 2006 ББК 45 184 Казақ үлттық аграрлық университеті мен Мал шаруашылығы жене ветеринария ғылыми-өндірістік орталыгы гылыми кеңестерінде макұлданған (06.07.2006 жылдың № 7 хатгамасы, 06.10.2006 жылдың № 4 хатгамасы). Қазақст ан Республиками Білім ж әне гылым министрлігі усынган Пікір білдірушілер: Т.А. Оңғарбаев, ауыл шаруашылыгы ғылымдарының докторы, профессор; М.А. Кинеев. Қ Р АШҒА академигі, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, А.И. Бараев атындағы сыйлықтың иегері. 184 Ірі кдра шаруашылығы: Оқулық/А-Ә. Төреханов, Ж.К. Ка римов, Ш.Д. Даленов, Д.К,. Найманов, Н.Ө. Жазылбе- ков. - Алматы: Триумф «Т», 2006 ж. — 408 бет. ISBN 9965-9996-1-9 Бұл оқулық жоғары оқу орны студентгерінің көптеген ма- мандықтарына арналған. Оган «Зоотехния», «Селекция және биотехнология», «Мал шаруашылыгы», «Ауыл шаруашылыгы онімдерінің стандарттары және сертификациясы», «Фермерлік іс», «Ветеринария медицинасы», «Ветеринария санитариясы» кіреді. Екінші рет толықтырылып және түзетіліп шыгарылды. т 3705000000 00(05)—06 ББК 45 Һ ISBN 9965-9996-1-9 ТвреханоаА.Э.„ Кадимов Ж.К., Даленов Ш .Д., Найманов Д.Қ., т Жазылбеков Н.Э., 2006 «Триумф “Т”», 2006 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 3 МАЗМҮНЫ Кіріспе..................................................................................................................... 7 ІТАРАУ ................................................................................................. І...................... 11 Ірі қара шаруашылығының дамуы, маңызы жөне биологиялық ерекшеліктері.........................................................11 Ірі қара шаруашылығының қазіргі уақытта дам уы ............................... 12 Ірі қараның шет мемлекеттерде дамуы...................................................... 17 II ТАРАУ .......................................................................................................................... 24 j / Ірі қара малының шығу тегі.......................................................................... 24 ^ Малды қолға үйрету орталықтары.............................................................. 24 Үй малдарының ата тегін қолға үй р ету.................................................... 26 Ірі қараның туыстас түрл ер і......................................................................... 30 III ТАРАУ.......................................................................................................................... 34 Ірі қараның сырт пішіні және дене бітім і................................................. 34 Сырт пішіні (экстерьері)................................................................................. 34 Ірі караның сырт пішінін бағалау тәсілдері.............................................35 Малдың жеке мүш елері.................................................................................. 36 Сиырдың ж ел ін і.................................................................................................41 Сиыр желінінің бауырына кабысуы............................................................ 45 Желін безі және оның бөсең суі....................................................................46 Ірі қараның т ү с і.................................................................................................47 Сүтті ірі қараның сырт пішіні (экстерьері)...............................................48 Етгі ірі қараның сырт піш іні......................................................................... 49 Сүггі-етті ірі қараның сырт піш іні.............................................................. 50 Дене пішінінің өзгеруі......................................................................................50 Ірі қараның интерьері (ішкі қүрылысы)................................................... 60 Ірі қараның тірідей салмағын анықтау.......................................................70 Ірі қараның жасын анықтау...........................................................................71 Ірі қараның жасын тісіне қарап анықтау.................................................. 72 Ен са л у ....................................... ........................... ...................................... ....... 77 Бақылау сұрақтары.....................................................................................80 IV ТАРАУ ...........................................................................................................................81 Ірі қараның сүт ө н ім і....................................................................................... 81 Сиыр сүтінің түзілуі................................................... ..................................... 82 Сүт өніміне өр түрлі жағдайлардың өсер і................................................. 84 Сиыр сүтінің химиялық қүрамына өсер ететін жағдайлар.................. 87 иСиырдың сүт өнімін есептеу жөне бағалау төсілдері............................ 90 Бақш ау сүрақтары..................................................................................... 91 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ V ТАРАУ 92 92 Ірі қаранын ет ө н ім і...................................................................... .. Ірі қара ұшасынын морфологиялык күрамы........................................... Ірі қара ет өнімінін қалыптасуы жөне оған өсер ететш жағдайлар............................................................................................. ... - б а ғ а л а у .............. ................. Й Щ р Д ............................... 105 Бақылау .......................................................................... Ірі қараның ет өнімін есептеу жөне ............................ 106 VI ТАРАУ ..................................................................................................................... Ірі караның асыл түқымды малдары........................................................ Ірі кара малынын сүтті түкымынын сипаттамасы............................... 107 Ірі қараның сүтті-етгі түқымдары............................................................. 136 Ірі қараның етгі түқымдары.........................................................................148 Етті түкымдардың жіктелуі......................... .......................... ..................... 1 Қазақстандағы ірі қараның жаңа түкымы әулиекөл етті ірі қара м алы ................................................................................................... VII ТАРАУ...................................................................................................................... 183 Ірі қара табынын құру....................................................................... 183 Бүқаларды шағылыстыру науқанына даярлау...................................... 184 Үрықтандыру өдістері................................................................................... 1Я7 Қашыру науқанын өткізу.............................................................................1 ° ' VIII ТАРАУ..................................................................................................................... 191 Ірі қара төлін өсіру.......................................................................................... *91 Төл өсірудің теориялық н егізі.................................................................... , 192 Сиырларды бүзаулату........... ........................................................................i f f Жаңа туған бүзаудың күтім і....................................................................... 199 Бүзауларды алты айға дейін өсіру............................................................. 201 Бүзауды теліп өсір у........................................................................................204 Бүзауды жыл бойы таза ауада жеке үйшік профилакторийда өсіру.............................................................................................................. 205 Бүзауды сүт ему кезеңінен соң ө с ір у .......................................................207 Асыл түқымды төл ө с ір у ..........................................................................—- 208 Бақшау сурақтары...................................................................................213 IX ТАРАУ ........................................................................................................................ 215 Сүт өнімін өндіру технологиясы................................................................ 215 Шаруашылықтардың мамандандырылуы және ' шоғырландырылуы.................................................................................. 218 Өнім бағыты жөне даму т ү р і............. Г........................................................ 219 Түмса сиырларды сүтей ту............................................................................ 221 Қарқынды технология өндірісінде сүтті ірі қараны бағалау............ 227 Сүтті ірі қараны үстау төсілдері.................................... .............................231 Өндірістік дамуда сүтгі малды азықтандыру..........................................233 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 5 Сүт фермасында технологиялық жұмыстарды механикаландыру..................................................................................... Сүт кешендері мсн сүт фермаларындағы ветеринарлық- .. 248 санитарлық жүмыстар....................................................................... Бақылау ....................................................................................................... X ТАРАУ ........................................................................................................................251 Ірі қара етін өндіру технологиясы............................................................. Етке арналаған төлдерді ө с ір у .................................................................... Өндірістік будандастыру............................................................................... Етті ірі кара шаруашылығы......................................................................... Малды бордақылау жөне оны үйымдастыру......................................... 2&2 Малды жайып семірту және оны үйымдастыру....................................2 Малдардың бордақылау алаңдары............................................................ Бордақыланған малдарды етке өткізу және т а с у ................................. 268 Бақылау ...................................................................................... ................ . . . . 270 XI ТАРАУ ........................................................................................................................ Ірі қара шаруашылығында мал асылдандыру жүмысы...................... 2 - Асылдандыру жүмысын үйымдастыру шаруашылықтары.................271 Мемлекеттік түқымдық малды асылдандыру станциясы..................273 974 Ғылыми-өндірістік асылдандыру ұжымы................................................ Ірі қара өсіру тәсіл дер і................................................................................. Сұрыптау............................................................ ............................................... Асылдандыру жұмысының теориялық н е п зі......................................... Ірі қараны асылдандыруда белоктың полиморфизмы мен биохимиялық көрсеткіштерді пайдалану................................ 288 Бүқаларды бағалау жөне сүрыптау....................................... ................... 289 Сиырларды бағалау жөне сұрыптау.......................................................... 292 Сүтгі ірі қараны ата-тегі жөне бірінші бұзаулаған маусымындағы сүт көрсеткіші бойынша сүрыптау...................... 294 Етгі ірі қара сиырын бағалау жөне сүрыптау........................................ 295 Бүкалар мен сиырларды препотентгігі бойынша бағалау..................295 297 Жүп тандау........................................................................................................ Ірі қара шаруашылығын кең аукымды селекциялык бағдарлама бойынша асылдандыру.................................................... 301 Электронды есептеу машинасын (ЭВМ) ірі қараны асылдандыру жүмысында пайдалану................................................. 302 Асыл түқым жөне жеке табын жүмыстарын асылдандыру ........................................................................ 303 жоспары............................................................................... _ , Зоотехникалық жөне асылдандыру е с е б і................................................ Ш 307 Малға ен салу ................................................................................................... Зоотехникалық және асылдандыру есептерінің түрлері.................... 308 Мемлекеттік асыл түқымды мал кітабы.................... ............................. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Ірі кара малының көрмесі............................................................................310 Ірі қара мал селекциясының ғылыми н егізі...........................................312 Бақылау ...................................................................................................... 312 XII ТАРАУ ........................................................... .......................................................... 314 Сүтті және сүтті-етті ірі кара малын бонитировкалау....................... 314 Ірі караны бонитировкаға дайындау......................................................... 315 Малдың түқымдылығын анықтау............................................................. 316 Малды сырт пішіні мен дене бітімі бойынша сы нау........................... 319 Белгілерінің жиыны бойынша қорытынды класын анықтау........... 319 Бонитировка корытындысында іске асырылатын шаралар...............324 Сүтті және сүтті-етті бағыттағы түқым бонитировкасының қорытындысы............................................................................................ 325 Етті бағыттағы ірі қара түқымын бонитировкалау.............................. 326 Дене бітімі мен сырт пішінін сынау.......................................................... 327 Етті бағыттағы ірі қараның бонитировка нәтижесін қорыту............ 335 Бақыяау сурақтары.................................................................................. 335 XIII ТАРАУ..................................................................................................................... 336 Сүтті және сүтгі-етті бағыттағы түқым бүқаларын үрпақ сапасы бойынша бағалау....................................................................... 336 Бүқаны ата-тегі бойынша сы н ау................................................................344 Үрпағының сапасы бойынша сы нау......................................................... 345 «Қыздары-енелері» төсілі бойынша бағалау...........................................346 «Қыздары-қүрбылары» төсілі бойынша бағалау...................................347 Етті бағыттағы түқым бүқаларын үрпағының сапасы бойынша және еркек үрпағының өсіп-жетілу жылдамдығы, азыкты өтеу, тірі салмағы, етгілік түлғасы бойынша сы нау......348 XIV ТАРАУ.................................................................. ................................................... 354 Ірі қараны азықтандыру................................................................................ 354 Сиырларды азықтандыру.............................................................................. 360 Суалған буаз сиырларды азықтандыру.....................................................364 Сиырды бүзаулағаннан кейін, сүтейту үшін азықтандыру...............366 Сиырларды жаз айларында азықтандыру............................................. 368 Бақш ау сурақтары...................................................................................370 Қосымша деректер.......................................................................................... ... ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 7 КІРІСПЕ Ірі қара шаруашылығы — мал шаруашылығындағы ең маңызды сала, біріншіден халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді, екіншіден — жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бүл сала маңызды органика- лық тыңайтқьпптарды да өндіреді. «Мал өнімдерін өндіру технологиясы» мамандықтарының оқу бағдарламасында «Ірі қара шаруашылығы» пәні негізгі пәндердің бірі больш саналады. Бұл пәнді игеру үшін анатомия, физиология, биохимия, механикаландыру, мал азықтандыру, мал өсіру, генетика, зоогигиена, ветеринария, ауыл шаруашылық малдарын кол- дан үрықтандыру, әрі агрономия л ық жэне экономика л ық ғылымдардың негізін жақсы білу қажет. Пөнді оқудагы негізгі мақсат — студенттердің өз мемлекетіміз бен шет мемлекетердегі ірі қара шаруашылыгының дамуын зерттеп, әрі қаржыны аз жүмсап, осы саладан көп өнім алу және экологиялық табиғи жағдайларымызға зиян келтірмейтін жолын қарастыру. Ірі қараның конституциясын (дене бітімін), экстерьерін (сырт пішінін) және интерьерін (ішкі қүрылысын) зертгегенде, о л ар- дан алы наты н өнімдер байланы сты лы ғы н ж әне осы ерекшеліктерді малдарды сүрыптау мен жүп тандау жүмыста- рына пайдалана білу парызы айқындалады. «Ірі қара өнімдері» тарауында бүл өнімдердің қалай пайда болатыньш, оның себебі мен тиімділігін ажырата білу және зер- ттеу қажет. Сүт және ет өндірудің озық технологиясын эконо- микамен, экологиямен, өз еліміздегі, шет мемлекеттердегі ал- дьщгы катарлы төжірибемен байланыстырып зерттеу қажет. Мал табынын толықтыру, оның өнімділігін көбейтумен ты- ғыз байланысты, әрі малдың физиологиясын, азықтандырылу- ьш және малдәрігерлік негіздерін білуді қажет етеді. Ірі кара түқымдарын төмендегідей сызба (схема) бойынша зерттейді: асыл түқымды ірі қараның халык шаруашылығындағы маңызы, өскен ортасы, шыққан тегі мен тарихы, тірідей салмағы және тағы да басқа биологиялық, өрі шаруашылык ерекшеліктері, генеало- гиялық қүрылысы, келешек дамуы. Ірі қараны асылдандыру- дың мал өнімін көбейтуде маңызы өте зор, сол үш ін дүниежүзілік генофонд жөне ғылыми-технологиялық зерттеу- лер жетістіктеріне сүйенеді. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Бұл пәнді оқу мезгілдерінде студенттерді жиі-жиі мал фер- маларьша апару керек, ал теориялық сабақтарда технология- лык құралдарды пайдалану қажет, әрі студенттердің бүл пөнді толық түсінуіне қосымша теледидарды, оқу кинофильмдерін пайдаланған жөн, ЭЕМ-ң әсері өте күшті. Бағдарламаның көптеген тақырьштарьш студенттер өзінше жеке зерттегені де пайдалы, себебі ол студенттің творчество- лық сана-сезімін дамытады. Әсіресе, бүл пәннің курстық жүмы- сы мен жобасын студентгерді ғылыми зертгеуге бейімдеп, ғылы- ми еңбектермен айналасуына эсер етеді. Бүл пәнді толық иге- руде, диплом жүмысын орындауда алдыңғы қатарлы шаруа- шылықтарда өтетін өндірістік практиканың маңызы өте зор. Отанымыздың азық-түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін қүрайды. Сонымен қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайда- ланылуда. Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде. Ал кейінгі жылдарда ірі қара мал түқымдарының асылдану- ын ерекше көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңацан асыл-түқым- ды ірі қара малы шығуда, ал асыл түқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделген. Оған ерекше эсер еткен селекция жүмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика, биотехнология ғылымдарының негізгі мен электронды есептеу техникасьшың өсері өте зор болды. Жалпы мал шаруашылыгы қазіргі уақытта іштей мамандан- дыру арқылы, әрі осы саланың қарқынды жолга көшуіне бай ланысты ерекше дамуда. 2010 жылга дейін әрбір шаруашылықта сауын сиырларының сүтін 4000-5000 кг-га дейін көтеру көзделеніп отыр, ол үшін: мал азыгын молайту және селекциялық асылдандыру жүмыс- тарын жақсарту қажет, ал ірі қарадан алынатын ет өнімін, өр түрлі есептегенде 30-40 пайызға көбейту межеленуде. Кейінгі уақытта АҚШ-тан өкелінген голштин-фриз ірі қара- сын жергілікті ірі қара малымен будандастырудың нәтижесінде ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 9 көптеген сиыр табындары қалыптасты. Осы жұмыстың арқа- сында кейбір асыл тұқымды мал зауытарында сиырлардан 8-10 мың кг-ға дейін сүт алу межеленуде, ал бордақыланатын мал- дардың тәулік салмағы 1000-1500 грамға жетуі тиіс. Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтгі, сүтті-етті және 8-сүггі ірі қарасының асыл түқымды мал- дары өсірілуде, айта кету керек, бүл асыл түқымды ірі қарала- рының көпшілігі жаңа өнеркөсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизация- лау арқылы ірі қараның жаңа асыл түқымдарын қалыптастыру бағытында жүмыстар жүргізілуде. Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бүл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сүрыптау және жүп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығы- ның сапасын жақсарту болып саналады. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ I Т А Р А У Ірі қара шаруашылығының дамуы, маңызы және биологиялық ерекшеліктері j j ' . * v сі wi.' • 'і* %* ( ь щ і* %: gjr I* А уыл шаруашылығында сүтті, сүтті-етті және етті ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор. Ірі қара малынан алынатын өнімнің түрі көп: сүт, ет және тері жатады. Ал, оның қиы топырақтың қүнарлығын арттыру үшін қолданылады. Жалпы мал шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60%-дан асса, ал Ресейдің солтүстік-батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы республикаларда жөне ауыр өнеркәсіпті төуелсіз мемлекеттер достастықтарьшың аймақтарында бүл өнім 65-70%-ға дейін жетеді. Сүт өнімі жағынан ірі қара мал басқа ауыл ша- руашылық малдарына қарағанда көп алда. Көпте- ген алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда өр сиыр- дан жылына 7000 кг-нан артық сүт сауса, ал аса сүтті сиырлардан бір маусымда (305 тәулік ішіңде) 27600 кг дейін сүт сауған, ол Кубаның Убре-Блан- ки атты сиыры тәулігіне 110,9 кг сүт берген. Борда- қыланған төлдердің төулікте қосатын салмағы 1500 г-нан да асуда. Ірі қара малы өте төзімді жөне өмір сүретін орта- лығына тез бейімделгіш, сондықтан да өлемнің бар- льщ аймақтарында өсіріледі. Сонымен ТМД-ньщ 45- 50°С ыстықты аймақтарында жөне -60°С қысы өте аязды аймақтарда да өсіріледі. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Ірі кара малының корыту органдарының ерекшеліктеріне байланысты клетчаткасы көп азықтарды жақсы қорытады, өрі қорытуы 55-60%-ға дейін жетеді. Жылқы мен шошқа малда- рын алсақ олардың азық клетчаткасын қорытуы тек қана 18- 30%-ға дейін ғана жетеді. Жаз айларында ірі қара жайлымды жақсы пайдаланып, өнім өндіріп, шаруашылыққа көп пайда келтіре алады. Кейбір етгі асыл түқымды ірі қара малының бұқалары 20 жа- сқа дейін де шаруашылықта пайдаланылады. Алсүтті сиырлар одан да көп пайдал аны л ып, 23 жасқа дейін өмір сүре алады. Ғылыми деректер бойынша 35-40 жасқа дейін өмір сүрген сиыр лар бар. Ал, орташа шаруашылықтарда сиырларды 10-12 жасқа, бүқаларды 7-8 жасқа дейін үстайды, себебі бүл малдардың жасы үлғайған сайын өнімі азайып, төлдеуі кеми бастайды. / Ірі кдра шаруашылығыньщ қазіргі уақытта дамуы Үлы Октябрь революциясына дейін ірі қара малын өсіру бай- таптың шаруашылықтарында шоғырланған, олардың табыны көбінесе шет мемлекеттен өкелінген асыл түқымды ірі қара малымен толықтырылған. Өнеркөсіпті ірі қаралар маңындағы мал азығымен толық қам- тамасыз етілген шаруашылықтарда жаңадан асыл түқымды ірі қара малы шыға бастаған. Оған Холмогор, Ярославль, Бестужев, Та гил жөне Қырдың қызыл түқымды ірі қара малдары жатады. Кеңес Одағының оңтүстік жөне оңтүстік шығыс жайылым- ды аймақтарында қалмақ жөне украин көк ірі қара малының түқымдары шығарылды. Бүл малдардың еттілігі жөне жүмысқа пайдалану қасиеті жақсы болды. Бай-таптың шаруашылықта- рына шет мемлекеттерден голланд, данияның қызыл, симмен- тал, швиц, айршир жөне шортгорн ірі қара малының түқымда- ры өкелінді, бүл түқымдардың жергілікті малдардың түқымын асылдандыруда өсері өте үлкен болды. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Қазақстан Республикасында сүтті жөне етті тұқымды ірі қара малын дамытуда үлкен жетістікке жетті. Біріншіден ірі қара малының саны артуымен қатар малды асылдандыру мәселесі жөнделді. 1 қаңтар 1990 жылғы мөлімдеме бойынша ТМД-да ірі қара малының жалпы саны 118,3 млн басқа жетсе, оның ішінде сауынды сиыр 41,7 млн-ға'жеткен. Қазақстанда жалпы ірі қара мал саны 9,7 млн-нан, ал сауынды сиыр 3,2 млн-нан асқан. Мал саны бойынша ТМД-да Үнді жөне АҚШ мемлекеттерінен кейін үшінші орында. Сонымен қатар ірі қара малының сапасы да жақсарды. 1932 жылы асыл түқымды ірі қара малы 10%-ға жетсе, 1990 жылы 95%-дан асты. Сүтті ірі қара мал аймақтарында асыл түқымды малдар өсіріледі. Аз уақыттың ішінде ТМД-да 12 ірі қара мал түқымы шығарыл- ды, оған Кострома, Сычев, Лебедин, Алатау, Әулиеата, казак- тын ақ бас т.б. ірі кара мал түқымдары жатады. Сонымен қатар шаруашылықтағы сиырлардың сүттілігі, ал етке өткізген мал дар дың тірідей салмағы артты. Сонын нәтижесінде ірі кара малының саны өсуімен байланысты сүт және ет өнімдері де көбейді. Қ азақ стан Р есп убли касы Ауыл ш аруаш ы лы ғы ми- нистрлігінің деректері бойынша 2004 жылы ірі кара саны 5 млн 803,7 мың бас болса, оның ішінде сиырдың саны 2 млн 379,4 мың баска жеткен. Әрбір жыл сайын ірі кара басынын саны көбеюде. Сонымен катар зауытгык будандастыру да кең өріс алды. Шаруашылықтардьщ мамандарымен бірлесе отырып, Қазақстан оқымыстылары колда бар малды жетілдіру жөне жаңа түқым шығару жүмыстарына жетекшілік етгі. Сол, 1930 жылдары басталып, 1950 жылдары жаңа түқым болып бекітілген Қазақстанда шығарылған жаңа түқымньщ бірі - қазақтың ақбас сиыры. Оның автор лары Д. М. Мусин, Н.З. Га- лиакперов, М.Ф. Гордиенко, К.А. Акопян, С.С. Дудин жөне сол кездегі шаруашылықтардың мамандары В.А. Субботин, А.В. Ланина, И.Ф. Мельниченко, Б.В. Бай, И.Е. Жерноклей, малшылар Ж. Шыкымбаев («Шалабай» асыл түқымды мал сов хозы). Сол жылдары Алатау түқымы да бекітілді. Онын автор- " ” ІРІ КАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ лары М.Г. Болдырев, И.М. Галочкин, М.Я. Мартинсон, Н.К. Никифоров, Д.Н. Пак, П.И. Рыбаков, Г.А. Чернов. Бүл түқымды жетілдіре түсуде И.К. Трандофилов, Б.В. Ча- шин, О.В. Баланина, К. Сарсембин, А.В. Шаров, JI.H. Карача- ева жөне шаруашылықтардын зоотехниктері М.С. Новиков, Н.Н. Шемшура, М.И. Окороковтар аянбай еңбек етті. Әулиеата түқымын жетілдіру жолында Қазақстанда отызын- шы жылдардан бері Панасенко, Естин, Левин, Власова, Фле- ринский жөне жергілікті жерлердегі шаруашылық басшылары мен мамандары қажымай еңбек етті. Қолдағы мал түқымын жақсарта түсу, жаңа түқым, оны жетілдіру мал өнімділігін жоғарылата түсуге көп ықпал етеді және еңбектің өнімділігін арттырады. 1 -кесте Крзақстандағы ірі кара саны (өр жылдың басында, мың есебімен) Жылы Ірі қара Соның ішінде сиыр 1916 5040,5 1868,6 1928 6509,8 2211,7 1941 3335,2 1251,1 1946 3489,3 1305,8 1966 6794,8 2566,1 1970 7153,5 2617,6 1975 7714,4 2619,4 1980 8013,4 2870,5 1985 9000 3100 1992 9661,9 3199,4 Бүл жолда Қазақстанда өсірілетін ірі қара түқымдарын жетілдіре түсу үшін қазіргі кезде қажымай еңбек етіп жүр- ген окымыстыларды да атаған жөн. Олар: Т.Ф. Тавилдарава, А.Д. Аксенникова (қырдың қызыл сиыры), Б.Б. Ысқақбаев, Р.Ж. Галимзянова, М.Ж. М олдақүлов (өулиеата сиыры), Ю. Колокольцев (симментал) Ж .К. Каримов (латыштың қоңыр қызыл сиыры), Ж. Суленов, А.Ә. Төреханов (Алатау түқымы), В.А. Соколов, М. Жомартов, В.Д. Крючков (қазақ- ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ тың ақбас сиыры), М. Жүмабаев (галловей), Б. Назарбеков (санта-гертруда). Халықты мал өнімімен қамтамасыз етуде ірі қара өнімі қазіргі кезде алдыңғы орын алды. Демек, оқымыстылар мен маман- дардың алдында түрған мақсат — жас малды дүрыс өсіру және мал бордақылау, сүт өндіру технологиясын жақсарту, оны өндіріске енгізу, ірі қара түқымын әлі де болса жақсарта түсу. Эрине, мал азығын молайту және селекциялық асылданды ру жүмыстарын жақсарту қажет, ал ірі қарадан алынатын ет өнімін, әр басқа есептегенде 30-40% көбейту межеленуде. Кейінгі уақытга АҚШ-тан әкелінген голштинфриз ірі кара- сын жергілікті ірі қара малымен будандастырудың нәтижесінде жоғарғы көрсеткішті көптеген сиыр табындары шығуда. Осы жүмыстың арқасында кейбір асыл түқымды мал зауыттарын- да сиырлардан 8-10 мың кг-ға дейін сүт алу межеленуде, ал бордақыланатын малдардың төулік салмағы 1000-1500 г жету- ге тиіс. Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтгі, сүтті-етті бағыттағы түқымдар және 8 етті ірі қарасының асыл түқымды малдары өсірілуде, ал бүл асыл түқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру жөне гибриди- зациялау арқылы ірі қара малының жаңа асыл түқымдары шы- ғарылуда. 1990 ж. Республикамызда барлығы 2391 шаруашылығы ірі қара малын өсірсе, соның 250 ірі мамандандырылған ет шаруа- шылығымен айналысқан, ал 270 шаруашылық мамандандырыл- ған сүт өндірумен шүғылданған. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының шаруашылық- тарында сүтті жөне сүтті-етті бағытқа жататын: қырдың қызыл, өулиеата, қара ала, алатау, симментал, латыштың қызыл қоңыр, айршир ірі қара түқымдары болса, ал етті бағытқа жататын: Қазақтың ақбас, әулиекөл, санта-гертруда, абердин-ангусс, гал ловей, шароле, қалмақ, герефорд ірі қаралары жатады. Республикамыздың сүтті, сүтті-етті ірі қарасын одан өрі асыл дандыру және дамыту үшін әлемдік генофондтарды дүрыс пай- ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ далану кажет. Әоіресе, АҚШ-тын голштан, даниянын дат, гер- маниянын англер, швейцариянык швиц, франциянын монбе- льярд, немістердің қызыл ала ірі қараларын пайдаланудың ма- ңызы зор. '' ’1 -. Ал, етгі бағыттағы ірі қараны асылдандыру жөне одан әрі ет өнімін дамыту үшін: герефорд, шароле, абердин-ангусс, галло- вей, лимузин, немістердің сары ала түқымдарын пайдалануды үсынамыз. Әрине, бүл аталған түқымдарды паидаланудың жолы көп. Оған: жаңадан түқым топтарын шығару, қан алмастыру, өнеркәсштік тәсілмен шағылыстыру және т.б. жатады. jpj қара мал шаруашылығын нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бүл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі өр табынның сапасын жақсарту, сүрыптау және жүп таңдау төсілдерін молымен қолдану, мал азығын молайту, мал азығы- ның сапасын жақсарту болып саналады. Сүт өнімінен біздің бүрынғы одағымыз дүние жүзі бойьппиа бірінші орында болған. Әр адамға есептегенде жылына 318 кг- нан сүт және 60 кг-нан ет өндірілген. ТМ Д-ның көптеген ш аруаш ы лы қтары нда сүт өнімі көрсеткіші өте жоғары болған. Қазақстан Республикасының Алматы об лысы «Каменск» мемлекеттік асыл түқымды мал за- уытында эр сиырдан сүт сауу маусымында 5500 кг сүт сауыл- ған. :. м Ірі қараны дамытудың негізі, осы саланы өндірістік негізде ft дамытып, сүт жөне ет өнімдерін көбейту. Әсіресе, ірі қара төлінің тірідей салмағын өсіріп, бордақылағаннан кейін төлдерінің тірідей салмағьш 400-500 кг дейін жеткізу. Әрбір шаруашылықта сүт өнімін 3000 кг дейін жеткізсе, ал сүтті аймақтарда 4000- 5000 кг дейін жеткізу қажет. Келешектегі мақсат ірі қара малын сапалық жағынан одан әрі асылдандыру жөне жоғары өнім алу, жоғары өнімді малдар- дың тобын шығару. Әсіресе, сүтті сиырлардың сүттілігін мо лайту, әрі осы шаруашылықты өндірістік негізге айналдыру. Республикамыз бойынша етті сиыр түқымынъщ саньш көбей- ту, асылдандыру жүмысын жақсарту, өрі ірі қара малын толық етіп азық-түлікпен қамтамасыз ету. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 17 Осы мәселелерді шешу үшін осы шаруашылықты өндіріспк негізде дамытып, одан өрі шоғырландыру қажет. Мал шаруашылығының кешендері жөне механикаландырыл- ған фермалардың көрсеткіштеріне қарасақ, өндірістік негізде дамудың әсері өте үлкен екенін аңғарамыз. Ал осы уақытқа дейін сүтті кешендердің еңбегінің нәтижесі басқа фермалардан 2-3 есе артық, ал өзіндік бағасы 1,5 есе кем. Ірі кдраның шет мемлекеттерде дамуы Ірі қара малы және оның жабайы түқымдары барлық дүние жүзінің аймақтарында дамыған. Оның саны жыл сайын орташа 2% өсіп түрады. Осы ірі қара малының жартысы Үнді, АҚШ, ТМД, Бразилия, Қытай және Аргентина мемлекеттерінің ша- руашылықтарында шоғырланған өндірістік негіздегі техноло гия бойынша ірі қара малының 300-дей түқымы, зебудің 121 түқымы және 29 түқым гибридтері өсіп дамуда. Дүние жүзінде ірі қара малының еті АҚШ-та көп өндіріледі. Элем бойынша осы мемлекеттердің үлесіне ірі қара етін өндірудің 39,1% келеді. Аргентина мен Бразилия мемлекеттері 10,1 %-ға дейін ірі қара етін өндіруде. Сүт өнімі АҚШ-та, Францияда, ФРГ-да көп өндіріледі. Оның ішінде АҚШ-та бүкіл дүние жүзін алганда 13,5% сүт өнімі алын- са, Францияда — 7,7%, Германия — 5,7% жетуде. Әр сиырдан сауылатын сүт өнімі жағынан алда Голландия жөне АҚШ мемлекетгері. Бүл мемлекеттерде орташа өр сиыр дан жылына 5000 кг-нан артық сүт сауады. Бірақ дүние жүзі бойынша көптеген мемлекеттерде өр сиырдан 1000 кг-да жетпейтін сүт сауады. Мысалы, Эфиопияда — 137 кг, Пакис- танда - 320 кг, Үнді де - 460 кг, Колумбияда - 763 кг. Ірі қара түқымын бүкіл дүние жүзі мемлекеттері өсіреді. Жалпы көптеген мемлекеттерде ең көп тараган ірі қара түқы- мын бірнеше туыстас топтарга бөлуге болады. Оган: 1. Қара ала ірі қарасының түқымдары. Негізі бүл түқым Гол- ландиядан шыққан. Көптеген Еуропа мемлекеттеріне, Солтүетік ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Америкага, Жапонияга жэне Австралияга таралган. Б.рақ | мемлекетгерле Щ түқымнын езінше ерекшелистері бар, мыса лы сүттілігі жөне лене бітімінін ерекш еліктер.. Мысалы, АКШ-та голштин-фриз, британиянын Фризі, шведтердіқ қара ала ірі карасы т.б. Қара ала ірі карасынын сиырларының сүтгілігі өте жоғары. Орташа асыл түқымды мал шаруашылықтарьшда Әр сиырдан 5000-7000 кг сүт сауса, ал сүтінің майлылығы 3,8- 3 9% жеткен. жүктеу/скачать 23,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|